იხილეთ წყარო გვერდისთვის ილია ჭავჭავაძე

{{მრავალმნიშვნელოვნება**|პიროვნებას|ილია ჭავჭავაძის მწვერვალის|ილია ჭავჭავაძის მწვერვალი}}
{{ინფოდაფა მწერალი|ეროვნება=[[ქართველები|ქართველი]]|მოქალაქეობა={{დროშა|რუსეთის იმპერია}}}}
'''ილია ჭავჭავაძე''' (დ. [[8 ნოემბერი]], [[1837]], სოფელი [[ყვარელი]] — გ. [[12 სექტემბერი]], [[1907]], [[წიწამური]]) — ქართველი საზოგადო მოღვაწე, პუბლიცისტი, ჟურნალისტი, პოლიტიკოსი, მწერალი, [[რუსეთის იმპერიის სახელმწიფო საბჭო]]ს დეპუტატი 1906-1907 წლებში, მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა მეცხრამეტე საუკუნეში საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბებაში, გადამწყვეტი წვლილი შეიტანა საქართველოს ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის შექმნაში და [[ლიბერალიზმი საქართველოში|ლიბერალური ფასეულობების]] გავრცელებაში.

სათავეში ჩაუდგა [[თერგდალეულები|თერგდალეულთა]] თაობას, რომლებმაც ქართულ ინტელექტუალურ სივრცეში მოდერნული, ევროპული იდეები და ხედვები შემოიტანეს. ილია ჭავჭავაძის თაოსნობით დაარსდა და სრულიად ახალი სიტყვა თქვა ქართულ ჟურნალისტიკაში მის მიერ გამოცემულმა გაზეთებმა [[საქართველოს მოამბე|„საქართველოს მოამბემ“]] და [[ივერია (გაზეთი)|„ივერიამ“]]. მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა საქართველოში პირველი ფინანსური დაწესებულების - [[საადგილმამულო ბანკი|სათავადაზნაურო-საადგილმამულო ბანკის]] შექმნაში, რომელსაც 30 წლის განმავლობაში ხელმძღვანელობდა. ბანკის რესურსი უმეტესწილად საქართველოში სხვადასხვა კულტურულ, საგანმანათლებლო, ეკონომიკურ, საქველმოქმედო პროექტებს ხმარდებოდა. მანვე მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა [[ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება|ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების]] ჩამოყალიბებასა და ფუნქციონირებაში. მისი თაოსნობით გაიხსნა არაერთი სკოლა, სადაც სწავლება ქართულ ენაზე მიმდინარეობდა, რამაც საქართველოში [[რუსიფიკაცია|რუსიფიკაციის]] პროცესი შეაჩერა. 

ილია ჭავჭავაძის [[პუბლიცისტიკა|პუბლიცისტიკას]] ქართული ეროვნული და სამოქალაქო ცნობიერების ფორმირებაში უდიდესი როლი მიუძღვის. მისი წერილების თემატიკა მრავალფეროვანია და მოიცავს: ეროვნულ საკითხებს, ლიტერატურას, განათლებას, თეატრს, ეკონომიკას, სოციალურ-პოლიტიკურ და მსოფლიოში მიმდინარე პროცესებს. მის პუბლიცისტიკაში ასახულია [[ევროპა|ევროპული იდეები]], ხედვები, რომელთა გაცნობაც ჟურნალ-გაზეთების საშუალებით მთელი ქართული საზოგადოებისთვის ხდებოდა. მნიშვნელოვანია მისი შეხედულებები თვითმმართველობის, სასამართლო სისტემის, ეკონომიკის, სოციალური წესრიგის, ადამიანის უფლებების, ქალთა უფლებების, სასკოლო და უმაღლესი განათლების, სამოქალაქო აქტივიზმის შესახებ. აღსანიშნავია ილია ჭავჭავაძის წერილები საგარეო საკითხებზე, რამაც ქართული საზოგადოება მეტად დააახლოვა დასავლეთსა და ზოგადად მსოფლიოში მიმდინარე პროცესებთან. აღსანიშნია, რომ ევროპელობის, საქართველოს ევროპული მომავლის ნარატივი ყველაზე მკაფიოდ  პირველად ილია ჭავჭავაძისა და სხვა [[თერგდალეულები|თერგდალეულთა]] ნააზრევში გამოჩნდა.

[[რუსეთის რევოლუცია (1905)|რუსეთში მიმდინარე რევოლუციის ფონზე]], ილია ჭავჭავაძე აირჩიეს ქართველ თავადაზნაურთა წარმომადგენლად [[რუსეთის იმპერიის სახელმწიფო საბჭო|რუსეთის იმპერიის სახელმწიფო საბჭოში]]. მან სცადა გამოეყენებინა ეს ტრიბუნა არა ერთი რომელიმე წოდების, არამედ მთლიანად ქართველი ხალხის ინტერესების დასაცავად. მონაწილეობდა სიკვდილით დასჯის შესახებ დებატებში, ასევე ლობირებდა საქართველოსთვის [[ავტონომია|ავტონომიის]] მოპოვების საკითხს.

ილია ჭავჭავაძის მხატვრული შემოქმედება ეროვნულ და სოციალურ მოტივებზეა აგებული. ნაციონალურ საკითხთან მიმართებაში მისი ნაწერები, როგორებიცაა [[აჩრდილი (პოემა)|''აჩრდილი'']], ''ქართვლის დედას'' და ''დიმიტრი თავდადებული'' სამშობლოსადმი თავგანწირვასა და მის უპირობო სიყვარულს ქადაგებს. სოციალურ საკითხებთან მიმართებაში ილია ჭავჭავაძე თავისი ნაწარმოებებით, როგორებიცაა ''რამდენიმე სურათი ანუ ეპიზოდი ყაჩაღის ცხოვრებიდან'', ''გლახის ნაამბობი'', [[კაცია-ადამიანი?!|''კაცია-ადამიანი?!'']] და ''ოთარაანთ ქვრივი'', ილაშქრებს [[სოციალური სამართლიანობა|სოციალური]] უთანასწორობის და [[ფეოდალიზმი|ფეოდალური]] ღირებულებების წინააღმდეგ. 

[[1907]] წლის [[12 სექტემბერი|12 სექტემბერს]] ილია ჭავჭავაძე [[წიწამური|წიწამურთან]] მოკლეს. ილიას მკვლელობის დეტალები დღემდე კამათის საგანია.

[[ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია|ქართული მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის]] მიერ ილია ჭავჭავაძე შერაცხულია წმიდანად, სახელით წმიდა '''ილია მართალი'''<ref>[http://www.orthodoxy.ge/tveni/ivlisi/20-ilia_martali.htm წმიდა ილია მართალი (ჭავჭავაძე)]</ref>. ხსენების დღეა [[2 აგვისტო]] (ძველი სტილით [[20 ივლისი]] ).

==წინაპრები==
{{მრავალი სურათი
| ზონა     = right
| ჯამური სიგანე    = 300
| მიმართულება = horizontal
| ფაილი1    = Prince Grigol Chavchavadze.jpg
| სიგანე1    =
| წარწერა1  = ილიას მამა გრიგოლ ჭავჭავაძე.
| ფაილი2    =  Princess Mariam Beburishvili.jpg
| სიგანე2    = 
| წარწერა2  =  ილიას დედა მარიამ ბებურიშვილი.
}}
ილია ჭავჭავაძე [[ჭავჭავაძეები]]ს ყვარლის შტოს მიეკუთვნებოდა. ჩვენთვის ცნობილი მისი უძველესი წინაპარია როშნია ჭავჭავაძე (იხსენიება 1470 წ.). მისი გენეალოგიური ხაზი ასე გამოიყურება: როშნია — გიორგი (იხსენიება 1517-29 წწ.) — გარსევანი (იხსენიება 1540-84 წწ.) —იასონი (იხსენიება 1590 წ.) — მამუკა (იხსენიება 1639-55 წწ.) — ფარემუზი (იხსენიება 1642-82 წწ.) — ბესპაზი (იხსენიება 1755-77 წწ.) —  [[პაატა ჭავჭავაძე|პაატა]] (1771-1825 წწ.) — გრიგოლი (1811-1852 წწ.) — ილია.<ref>''ი. ჩიქოვანი'', „თავადი ჭავჭავაძეები“ — თბილისი, 2002 წ.</ref>

ილია ჭავჭავაძის პაპა პაატა ბესპაზის ძე ჭავჭავაძე აქტიურად მონაწილეობდა ბრძოლაში, რომელშიც [[სოლომონ II]]-მ დაიბრუნა [[იმერეთის სამეფო]] ტახტი. [[პლატონ იოსელიანი]]ს ცნობით პაატას სოლომონისთვის დახმარება [[ერეკლე II]]-მ დაავალა. [[გიორგი XII]]-მ პაატა ჭავჭავაძეს უბოძა ბახტრიონიდან გავაზამდე გაღმამხარის ხუთასის თავობა. XIX საუკუნის 20-იან წლებში პაატა ჭავჭავაძე დაიღუპა [[ლეკები|ლეკებთან]] ბრძოლაში მიღებული ჭრილობით. პაატას ცოლად ჰყავდა მარიამ (პელაგია) მელქისედეკის ასული ანდრონიკაშვილი (1771-1830), რომელთანაც შეეძინა შვილები: მაკრინე (1792-1872), მიხეილი, სვიმონი (1802-27), ალექსანდრე (1808-38), გრიგოლი (1811-52), გარსევანი (1816-47), იოსები (1818-28).

== ბიოგრაფია ==
დაიბადა გადამდგარი ოფიცრის, თავად  [[გრიგოლ ჭავჭავაძე|გრიგოლ ჭავჭავაძის]] ოჯახში. 10 წლისას გარდაეცვალა დედა — მარიამ ბებურიშვილი, 15 წლისას — მამა. დაობლებული ილიასა და მისი და-ძმების მოვლა-პატრონობა მამიდამ, [[მაკრინე ჭავჭავაძე-ერისთავი]]სამ იტვირთა.

=== განათლება ===

==== თბილისი 1848-1856 წლები ====
[[ფაილი:Ilia Chavchavadze as a first year student in St. Petersburg, 1858.jpg|მინი|226x226პქ|ილია გიმნაზიაში, 1848 წ.]]
[[1848]] წლის [[იანვარი|იანვრისთვის]] [[გრიგოლ ჭავჭავაძე]]ს თავისი მეორე ვაჟიშვილი მაშინდელ ერთ-ერთ საუკეთესო რაევსკის კერძო პანსიონში მიუბარებია. [[1851]] წელს სწავლის გასაგრძელებლად ილია თბილისის გიმნაზიის მეოთხე კლასში შევიდა. [[1852]] წლის [[10 დეკემბერი|10 დეკემბერს]], როცა ილია [[თბილისი|თბილისში]] უკვე გიმნაზიელი იყო, ყვარელში მამაც გარდაეცვალა. ამის შემდეგ მთელი ოჯახის ტვირთი და ხუთი ობოლი ძმისშვილის აღზრდა-პატრონობა მამიდა მაკრინეს დააწვა მხრებზე. სწორედ ამ დიდი სულიერი ტკივილის გამოა დაწერილი ჩვენამდე მოღწეული ილიას ყრმობის დროინდელი, მისი ერთ-ერთი პოეტური ცდა  — „მოთქმა საწყლისა“. 15 წლის გიმნაზიელის ცხოვრებაში მომხდარ ამ ღრმა ტრავმას შეიძლება მიეწეროს ის ფაქტი, რომ ილიას ამ დროს საგნებში არასახარბიელო ნიშნები მიუღია, რის გამოც იგი გიმნაზიის იმავე მეოთხე კლასში დაუტოვებიათ. სამაგიეროდ, [[1853]] წელს ილიას მდგომარეობა საგრძნობლად გამოუსწორებია.

==== პეტერბურგის უნივერსიტეტი 1857-1861 წლები ====
[[1857]] წლის ივლისში ილია ჭავჭავაძე [[პეტერბურგი|პეტერბურგში]] ჩავიდა და უნივერსიტეტში მისაღები გამოცდები (იურიდიული ფაკულტეტი) წარმატებით ჩააბარა. [[1859]] წლის [[ზაფხული|ზაფხულში]] მას ჯანმრთელობის პრობლემები შეექმნა და ის რამდენიმე თვით ჩამოსულა [[საქართველო]]ში გამოსაჯანმრთელებლად და აქ [[შემოდგომა]]მდე დარჩენილა. ილიას სტუდენტობის დროის შესახებ მოიპოვება მოგონებანი ილიას მეგობრის, [[კოხტა აფხაზი]]სა, რომელიც ილიასთან ერთად სწავლობდა, როგორც [[გიმნაზია]]ში, ისე უნივერსიტეტშიც, და [[ნიკო ნიკოლაძე|ნიკო ნიკოლაძისა]], რომელიც ილიას შემდეგ ჩავიდა პეტერბურგში. [[ნიკო ნიკოლაძე|ნიკო ნიკოლაძის]] დროს [[პეტერბურგი]]ს სტუდენტობაში ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო ხსოვნა სტუდენტ ილიას შესახებ, რომელიც [[პეტერბურგი]]ს [[ქართველი]] სტუდენტობის ყველას მიერ აღიარებულ ხელმძღვანელად ითვლებოდა.

[[კოხტა აფხაზი]] გადმოგვცემს:

{{ციტატა|უნივერსიტეტში ილიას განსაკუთრებით პოლიტიკური და ეკონომიური სამეცნიერო საგნები აინტერესებდა. ...ჩვენ სტუდენტები, ხშირად ვიკრიბებოდით და ვბაასობდით როგორც საზოგადო კითხვებზე, აგრეთვე ჩვენს დაბეჩავებულს სამშობლოს მომავალზე. ვკითხულობდით ხშირად ქართულ წიგნებს.}}

ილიას სტუდენტობის ხანა პეტერბურგში დაემთხვა რევოლუციებისა და ეროვნულ-გამანთავისუფლებელი ომების, მათი მუდმივი გამოძახილის პერიოდს დასავლეთ [[ევროპა|ევროპის]] ქვეყნებში. ახალგაზრდა ილია, თავისი დამონებული სამშობლოს მომავალ ბედზე ფიქრით მოცული, მღელვარებით ადევნებდა თვალყურს ეროვნულ-განმანთავისუფლებელ მოძრაობას ევროპაში. როდესაც [[1860]] წლის [[გაზაფხული|გაზაფხულზე]] [[გარიბალდი, ჯუზეპე|გარიბალდიმ]] აიღო მესინა, ხოლო შემდეგ [[იტალია|იტალიის]] ნახევარკუნძულზე გადმოვიდა, ილია ამას აღფრთოვანებული მიესალმა ლექსით: ''„მესმის, მესმის სანატრელი, ხალხთ ბორკილის ხმა მტვრევისა...“''

ილიას დროს [[პეტერბურგი]]ს უნივერსიტეტში სწავლობდა ოცდაათამდე [[ქართველი]] სტუდენტი. ილიას გარშემო შემოკრებილი [[ქართველი]] სტუდენტობა შეადგენდა იმ ბირთვს, რომელმაც [[საქართველო]]ში დაბრუნების შემდეგ, შეადგინა „პირველი დასი“.

ილიას დროს შეიქმნა [[რუსეთი|რუსეთში]] ქართველი სტუდენტობის - „თერგდალეულთა“ ტრადიციები.

[[1857]]-[[1861]] წლები უხვი გამოდგა სტუდენტ ილია ჭავჭავაძისთვის შემოქმედებითი ნაყოფიერების თვალსაზრისით.

სტუდენტობის 4 წელი უაღრესად მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა ჭავჭავაძის, როგორც პიროვნებისა და მოქალაქის, მოაზროვნისა და მწერლის ფორმირებისა და სრულყოფისათვის, ისე მისი პროგრესული სოციალური-პროგრესული, ფილოსოფიური და ესთეტიკური მრწამსის შემუშავებისათვის. იგი იმთავითვე ინტენსიურად და საფუძვლიანად სწავლობდა [[საქართველო|საქართველოს]] ისტორიასა და ქართულ მწერლობას. რუს და ევროპელ მწერალთა და მეცნიერთა მემკვიდრეობას; დიდი მონდომებით ეცნობოდა [[რუსები|რუსი]] რევოლუციონერ-დემოკრატების — [[ბესარიონ ბელინსკი|ბელინსკის]], [[ალექსანდრე გერცენი|გერცენის]], [[ნიკოლოზ დობროლიუბოვი|დობროლიუბოვის]], [[ნიკოლოზ ჩერნიშევსკი|ჩერნიშევსკის]] ნააზრევს, რაც დაუკავშირა საკუთარი ხალხის პროგრესისათვის ბრძოლის მიზნებსა და ამოცანებს.

[[ფაილი:Ili8.JPG|thumb|ილია [[1860]] წელს [[პეტერბურგი]]ს უნივერსიტეტში სწავლის პერიოდში]]
[[1859]]-[[1872]]  წლებში ჭავჭავაძემ დაწერა ფართო საზოგადოებრივი რეზონანსის მქონე ნაწარმოებები, რომელთაც აღმავალი ეტაპი შექმნეს [[XIX საუკუნე|XIX]] საუკუნის ქართულ ლიტერატურასა და საერთოდ ქართული მხატვრული აზროვნების ისტორიაში: [[აჩრდილი (პოემა)|აჩრდილი]] (პირველი რედაქცია, 1859), რომელიც უმწვავეს ეროვნულ და სოციალურ პრობლემებს ეხებოდა; ეროვნულ-განმათავისუფლებელი იდეებით შთაგონებული დრამატული პოემა „ქართვლის დედას“. „სცენა მომავალ ცხოვრებიდან“ (პირველი რედაქცია, 1860); პოემა „[[კაკო ყაჩაღი]]“ — „რამდენიმე სურათი ანუ ეპიზოდი ყაჩაღის ცხოვრებიდან“ ([[1860]]) — მძაფრი [[პროტესტი]] ბატონყმობის წინააღმდეგ; ამავე პერიოდს განეკუთვნება როგორც ჭავჭავაძის პოეტური თარგმანები ( [[შილერი, ფრიდრიხ|შილერის]],  [[ჰაინე, ჰაინრიხ|ჰაინეს]],  [[ფრიდრიხ რიუკერტი|რიუკერტის]],  [[ბაირონი, ჯორჯ გორდონ|ბაირონის]], [[სკოტი, უოლტერ|სკოტის]],  [[შენიე, ანდრე|შენიეს]],  [[პუშკინი, ალექსანდრე|პუშკინისა]] და  [[ლერმონტოვი, მიხეილ|ლერმონტოვის]] ნაწარმოებისა) და სატრფიალო ლირიკის უდიდესი ნაწილი, ასევე პროგრესული სოციალურ და ეროვნულ იდეალებითა და მხატვრული სიახლეებით აღბეჭდილი ლექსები „ხმა სამარიდან“ (1857), „გუთნის-დედა“, „ქართვლის დედა“, „ჩემი თარიაღალი“ (სამივე 1858), [[„ნანა“]] (1859), „ქართველ სტუდენტების სიმღერა“, „მუშა“, „იანიჩარი“ (სამივე 1860); პატრიოტული ლირიკის ბრწყინვალე ნიმუშები — „[[ელეგია]]“ (1859), „მესმის, მესმის“ ([[1860]]), „გაზაფხული“ („ტყემ მოისხა ფოთოლი“…, 1861); „პოეტი“ (1860).
[[ფაილი:Ilia Chavchavadze in the 1870s.jpg|მინი|ილია ჭავჭავაძე 1870-იან წლებში.]]
ამავე ხანებში შექმნა ჭავჭავაძემ პროზაული ნაწარმოებები, რომლებმაც უდიდესი როლი შეასრულა ქართული კრიტიკული რეალიზმის განვითარებაში: ბატონყმური ინსტიტუტის მანკიერებათა მამხილებელი მოთხრობა „[[გლახის ნაამბობი]]“ (I—IV თავები, 1859) და ესკიზები მოთხრობისა „კაცია-ადამიანი?!“, სადაც მებატონეთა კლასის მანკიერი მხარეები და ყოფა სატირულად ასახა. ჭავჭავაძის პირველმა ლიტერატურულ-კრიტიკულმა წერილმა „ორიოდე სიტყვა თავად რევაზ შალვას ძის ერისთავის მიერ კაზლოვიდგან „შეშლილის“ თარგმნაზედა“ („ცისკარი“, [[1861]]) ახალი თაობის ლიტერატურული [[მანიფესტი]]ს მნიშვნელობა შეიძინა. მასში, ისევე როგორც წერილებში „პასუხი“ (1861) და „საქართველოს მოამბეზედ“ (1863), მან ჩამოაყალიბა რეალისტური მწერლობისა და სალიტერატურო კრიტიკის ძირითადი პრინციპები, დაასაბუთა სალიტერატურო ენის განმარტივების, საერთო სახალხო ენასთან მისი დაახლოების აუცილებლობა. „ორიოდე სიტყვა...“ იქცა [[მამებისა და შვილების ბრძოლა|„მამებისა და შვილების ბრძოლის“]] საწყისად.

=== სამშობლოში მოღვაწეობა ===
ხანგრძლივი განშორების შემდეგ, [[1861]] წელს ილია ჭავჭავაძე [[რუსეთი]]დან [[საქართველო]]ში დაბრუნდა. დაბრუნების მოლოდინი მან მხატვრულად ასახა „მგზავრის წერილებში“, რომელიც ავტორისა და  [[თერგდალეულები|„თერგდალეულების“]] ერთგვარი საპროგრამო მანიფესტია და მათ მიზნებსა და ამოცანებს გამოხატავდა. ამ ხანებში ჭავჭავაძე გატაცებით აგროვებდა ქართული ხალხური ზეპირსიტყვიერების ნიმუშებს.

[[ფაილი:Tschawtschawadse - Zereteli Monument Tbilissi.jpg|thumb|ილიასა და აკაკის ძეგლი  [[თბილისის კლასიკური გიმნაზია|თბილისის კლასიკური გიმნაზიასთან]], თბილისი.]]
[[1863]] ჭავჭავაძის მიერ დაარსებული ჟურნალი „საქართველოს მოამბე“, მიუხედავად უმძიმესი საცენზურო პირობებისა, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის მუშაობის ძირითად პლაცდარმად იქცა.

[[1863]] წელს ილია დაქორწინდა [[ოლღა გურამიშვილი|ოლღა გურამიშვილზე]].

[[1864]] წელს მუშაობა დაიწყო ჯერ ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორის საგანგებო მინდობილობათა მოხელედ, შემდეგ — საქართველოში საგლეხო რეფორმის გატარებასთან დაკავშირებით — მომრიგებელ შუამავლად აღმოსავლეთ საქართველოში. [[1868]]—[[1873]] წლებში მუშაობდა [[დუშეთის მაზრა|დუშეთის მაზრის]] მომრიგებელ მოსამართლედ. ამ ხანებში დაწერა მან „გლეხთა განთავისუფლების პირველი დროების სცენები“ ([[1865]]), გადაამუშავა „ქართვლის დედა“ ([[1871]]) და „აჩრდილი“ ([[1872]]), დაასრულა მუშაობა დიდი ხნის წინ ჩაფიქრებულ „მგზავრის წერილებსა“ ([[1871]]) და „გლახის ნაამბობზე“ ([[1872]]), ამავე პერიოდში შეიქმნა მწვავე სატირული ლექსები — „რა ვაკეთეთ, რას ვშვრებოდით ანუ საქართველოს ისტორია მეცხრამეტე საუკუნისა“ და „ბედნიერი ერი“ (ორივე [[1871]]), ქართული პატრიოტული ლირიკის მნიშვნელოვანი ქმნილებები — „ჩემო კარგო ქვეყანავ, რაზედ მოგიწყენია“ ([[1872]]); სატირულ-პუბლიცისტური ლექსები „გამოცანები“, „კიდევ გამოცანები“ და „პასუხის პასუხი“ ([[1871]]—[[1872]]).

[[1873]]-წლიდან [[თბილისი|თბილისში]] დამკვიდრებული ილია ჭავჭავაძე აქტიურად ჩაება ფართო პრაქტიკულ საზოგადოებრივ საქმიანობაში, რომლებსაც ბოლო წლებში გარკვეულწილად ჩამოცილებული იყო. [[1875]] წელს [[სათავადაზნაურო ბანკი|სათავადაზნაურო საადგილმამულო ბანკის]] თავმჯდომარედ აირჩიეს, რომელიც ჭავჭავაძის მოღვაწეობის შედეგად ფაქტობრივად ქართულ ეროვნულ ბანკად იქცა და უდიდეს ფინანსურ დახმარებას უწევდა ყველა ძირითად კულტურულ თუ საგანმანათლებლო დაწესებულებას იმდროინდელ საქართველოში. [[1881]]-წლიდან ჭავჭავაძე იყო მისი და [[დიმიტრი ყიფიანი|დიმიტრი ყიფიანის]] ინიციატივით დაარსებული [[ქართული დრამატული საზოგადოება|ქართული დრამატული საზოგადოების]] თავმჯდომარე, [[1879]]—[[1885]] —  [[ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება|„ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების“]] თავმჯდომარის მოადგილე, [[1885]]-იდან სიცოცხლის დასასრულამდე საზოგადოების უცვლელი თავმჯდომარე და სხვ.

=== მკვლელობა ===
[[ფაილი:Shot trajectory of Ilia Chavchavadze assassination.png|150px|მინი|მარცხნივ|ილია ჭავჭავაძის სიკვდილის გამომწვევი ნასროლი ტყვიის ტრაექტორია]]
[[ფაილი:Ilia Chavchavadze's funeral in Tbilisi Georgia.jpg|thumb|ილიას დაკრძალვა თბილისში, 1907.]]
[[1907]] წელს რუსეთის პირველ დუმაში (სახელმწიფო საბჭო) სამსახურის შემდეგ, ილიამ [[საქართველო|საქართველოში]] დაბრუნება გადაწყვიტა. ამავე წლის [[28 აგვისტო|28 აგვისტოს]] თბილისიდან [[საგურამო]]სკენ მიმავალ ილიასა და [[ოლღა გურამიშვილი|ოლღას]] [[წიწამური|წიწამურთან]] ექვსკაციანი ჯგუფი დაესხა თავს. თავდამსხმელებმა ილია მოკლეს და მიიმალნენ.

ილიას მკვლელობის დეტალები დღემდე კამათის საგანია. ისტორიულ დოკუმენტებზე დაყრდნობით ილიას მკვლელობა ჩაფიქრებული ჰქონდათ [[სოციალ-დემოკრატია|სოციალ-დემოკრატებსა]] და [[ბოლშევიკები|ბოლშევიკებს]], ილიას მიერ მათი რევოლუციური გზების დაგმობისა და ხალხში მისი უსაზღვრო პოპულარობის გამო. [[მეორე მსოფლიო ომი]]ს პერიოდში ერთმა მოხუცმა კაცმა აღიარა, რომ რუსეთის ჟანდარმერიამ დაიქირავა ილიას მოსაკლავად. საბჭოთა პერიოდში ხელმძღვანელობამ მკვლელობის გამოძიება დაიწყო, რომელმაც მოგვიანებით დაასკვნა, რომ მეფის ხელისუფლების საიდუმლო პოლიცია და ადმინისტრაცია იყვნენ ჩარეული ილიას მკვლელობაში.

ილიას მკვლელობა ქართველმა ხალხმა ეროვნულ ტრაგედიად მიიჩნია. მის დაკრძალვაზე [[აკაკი წერეთელი|აკაკი წერეთელმა]], რომელიც იმ პერიოდში ძლიერ ავადმყოფობდა, წარმოთქვა: „ილიას ფასდაუდებელი წვლილი ქართველი ერის აღორძინებაში მომავალი თაობებისთვის ნიმუშის მიმცემია“. [[ვაჟა-ფშაველა]] წერდა: „ილიას მკვლელებს რომ შეეძლოთ, საქართველოს მოჰკლავდნენ.“ 1987 წელს საქართველოს მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ ილია წმინდანად შერაცხა. სახელით წმინდა ილია მართალი.

==საზოგადოებრივი საქმიანობა==
===ილია ჭავჭავაძე და „თვითმოქმედების“ პრინციპი===
სამოქალაქო აქტივიზმი თანამედროვე ტერმინია, თუმცა მის შესახებ ილია ჭავჭავაძე მრავალს საუბრობდა და წერდა. რასაც დღეს [[სამოქალაქო]] აქტივიზმად მოიხსნიებენ, ილია ჭავჭავაძე ტერმინ „'''თვითმოქმედებას'''“ უწოდებდა. მას ეს  საკითხი ფართოდ აქვს განხილული [[პუბლიცისტიკა|პუბლიცისტურ]] წერილში „''[[თვითმოქმედებისთვის]]''“. ავტორი მსჯელობას ინდივიდიდან იწყებს - თუკი ადამიანი საკუთარ თავს ვერ ინახავს და სხვებზეა დამოკიდებული, მაშინ იგი „''გადადებულია უფრო სასიკვდილოდ, ვიდრე სასიცოცხლოდ''“.{{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე5|1957|გვ=315}}

იგივე მსჯელობა ერგება რომელიმე ცალკე აღებულ წოდებასა თუ მთლიანად საზოგადოებას. ეს პუბლიცისტური წერილი თავადაზნაურთა წოდების კრიტიკაა, რომლებიც, ილიასავე სიტყვები რომ გამოვიყენოთ:  „დაიკრებს ხოლმე გულზედ ხელებსა და წუწუნებს, ვაი რა მეშველება, არავინ არა მშველისო “სასიცოცხლოდ“.{{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე5|1957|გვ=316}}

კონკრეტულად, ილიასთვის მიუღებელია [[თავადაზნაურობა|თავადაზნაურთა]] პასიურობა განათლების საკითხში და მსჯელობისას ამბობს: 
{{ციტატა|აქაოდა მთავრობას სკოლები და სასწავლებლები აქვსო სხვათა შორის ჩვენთვისაცო, და იმას — კი აღარ ჰფიქრობენ, რომ მთავრობა ვერ გასწვდება, ძალიანაც მოწადინებული რომ იყოს, მთელს იმ სიდიდე საჭიროებას, როგორიც ქვეყნის სწავლა-განათლებაა. აქ უეჭველად თვითონ ერის, საზოგადოების თაოსნობა და შველაც უნდა სასიცოცხლოდ.{{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე5|1957|გვ=317}}}} 

ეს პუბლიცისტური წერილი შეიცავს მოწოდებას - ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ერთმა წოდებამ, თუმცა უფრო ზოგადად მთლიანად [[საზოგადოება|საზოგადოებამ]], გარკვეული პრობლემების გადაჭრაზე თავადვე უნდა იზრუნოს და [[მთავრობა|მთავრობის]] დახმარების მოლოდინი არ უნდა ჰქონდეს. ილია ჭავჭავაძის ეს დამოკიდებულება გამომდინარეობს მისი შეხედულებიდან - {{ციტატა|ამაზედ უარესი სენი [უმოქმედობა, სხვაზე დამოკიდებულება] ჩვენ არ ვიცით, რომელ წოდებასაც, თუ საზოგადოებას, ეს სენი ჩასჯდომია გვამსა და აგებულებაში, ფუტურო ხესავით დღედადღე იფხვნება და პირქვე დასამხობლად გამზადებულია და გადადებული: თავოსნობას მუხლი ეჭრება, თვითმოქმედებას, გამრჯელობას და მხნეობას - ამ დედაბოძებს წარმატებისას - ძირი ულპებათ.{{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე5|1957|გვ=315-316}}}}  

„თვითმოქმედება“ ანუ თანამედროვე ტერმინით სამოქალაქო აქტივიზმი ილია ჭავჭავაძისთვის ცხოვრების ის ერთადერთი წესია, რომელიც ყოველგვარი პირადი თუ საზოგადოებრივი წარმატების წინაპირობაა.{{Sfn-2|კობახიძე|2020}}

===პირველი ნაბიჯები სამოქალაქო ცხოვრებაში - [[საქართველოს მოამბე|„საქართველოს მოამბე“]]===
[[ფაილი:Tsiskari 1852.jpg|მინი|ჟურნალის 1852 წლის გამოცემის გარეყდა.]]
ილია ჭავჭავაძის სამოღვაწეო არენაზე გამოჩენა უკავშირდება [[ცისკარი (ჟურნალი)|„ცისკარში“]] დაბეჭდილ სტატიას „''ორიოდ სიტყვა თავად რ. ერისთავის მიერ კაზლოვის შეშლილის თარგმანზედა''“, რომელიც, როგორც [[გრიგოლ ყიფშიძე|გრიგოლ ყიფშიძე]] აღნიშნავს: „ნამდვილი ყუმბარა იყო. მისმა ძალა-აფეთქებამ თავ-ზარი დასცა მთელ მაშინდელ მწერალთა კრებულს, ძირამდე შეარყია დაგუბებული, ხავს-მოკიდებული, სალიტერატურო ჭაობი და დიდი მითქმა-მოთქმა, დიდი ალიაქოთიც გამოიწვია“.{{Sfn-2|ცაიშვილი,გვერდწითელი-ყიფშიძე|1987}} 

ეს წერილი მან საქართველოში ჯერ კიდევ [[პეტერბურგი|პეტერბურგში]] სტუდენტად ყოფნის პერიოდში გამოგზავნა. წერილის გამოქვეყნებიდან მალევე ილია სამშობლში დაბრუნდა და პირველი საზოგადოებრივი საქმიანობაც წამოიწყო -  ჟურნალი [[საქართველოს მოამბე|„საქართველოს მოამბე“]] დააარსა.{{Sfn-2|კობახიძე|2020}}  

[[საქართველოს მოამბე|„საქართველოს მოამბე“]] შეიძლება ჩაითვალოს საქართველოს ისტორიაში პირველ სამოქალაქო გაერთიანებად, რომლის წევრებსაც გარკვეული საერთო საზოგადოებრივი ამოცანები აერთიანებდათ. ამათგან უპირველესი ენის დემოკრატიზაციის საკითხი იყო.{{Sfn-2|ჯოლოგუა|2013}}

ილიასა და მისი თანამოაზრეების შეხედულების თანახმად, ინტელექტუალთა ნაწერი ხალხისთვის მარტივად გასაგები უნდა ყოფილიყო. შესაბამისად, მისი ხელოვნურად გართულება [[გრამატიკა|გრამატიკული]] ფორმებითა და წესებით, რომლებიც ყოველდღიურ ცხოვრებაში არ გამოიყენებოდა, საჭიროებას არ წარმოადგენდა. [[საქართველოს მოამბე|„საქართველოს მოამბის“]] გარშემო დაჯგუფებულ ადამიანების მთავარი ამოცანა ცოდნის ხალხში გატანა, რიგითი მოქალაქეების განათლება იყო, შესაბამისად  „[[საქართველოს მოამბე (თერგდალეულები)|საქართველოს მოამბე]]“ ამასთანავე საგანმანათლებლო პროექტიც იყო.  მთავრობის მოთხოვნით, [[საქართველოს მოამბე|„საქართველოს მოამბეში“]] არ უნდა ყოფილიყო საპოლიტიკო მიმოხილვები {{Sfn-2|ჯოლოგუა|2013|გვ=205}}, თუმცა, ილია ჭავჭავაძემ ჟურნალის პროგრამაში შეინარჩუნა რუბრიკა - „სხვადასხვა“, სადაც მოხერხდა რამდენიმე პუბლიცისტური წერილის მოთავსება.{{Sfn-2|ჯოლოგუა|2013|გვ=216}}

ილია ჭავჭავაძემ და [[საქართველოს მოამბე|„საქართველოს მოამბემ“]]  ქართული საზოგადოების დიდი ყურადღება მიიქცია - [[საქართველოს ისტორია|საქარველოს ისტორიაში]] [[კონსერვატიზმი|კონსერვატორულად]] განწყობილ თაობათა შორის თუ თაობათა შიგნით ახალი დებატების პერიოდი დაიწყო - თემატიკა ძირითადად ლიტერატურული იყო, თუმცა თავად ის ფაქტი, რომ საზოგადოების სხვადასხვა ჯგუფებმა გარკვეულ საკითხთა განხილვა და მათზე სჯა-ბაასი დაიწყეს, უკვე წინ გადადგმულ ნაბიჯს წარმოადგენდა წინარე ეპოქასთან შედარებით. [[საქართველოს მოამბე|„საქართველოს მოამბე“]] დასაწყისი იყო, იგი ხანგრძლივი პროექტი ვერ აღმოჩნდა, მან მხოლოდ 1 წელი გასტანა, შემდგომ კი ილიას ხელმოკლეობის გამო დაიხურა.{{Sfn-2|კობახიძე|2020}}

===გლეხთა განთავისუფლება===
[[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] სამოციან წლების [[საქართველო|საქართველოში]] მიმდინარეობდა გლეხთა განთავისუფლების პროცესი. [[საქართველოს მოამბე|„საქართველოს მოამბის“]] ჯგუფის პოზიცია ამ საკითხთან დაკავშირებით ნათელი იყო, სწორედ ამ ჟურნალში დაიბეჭდა ილიას [[კაცია-ადამიანი?!|„კაცია-ადამიანი?!“]]  და [[გლახის ნაამბობი| „გლახის ნაამბობის“]] რამდენიმე თავი.  თავად ილია ჭავჭავაძე ჟურნალის მიღმაც იყო ჩართული გლეხთა გათავისუფლების პროცესში. წარმოშობით იგი თავადი იყო, შესაბამისად, მონაწილეობას იღებდა [[თავადაზნაურობა|თავადაზნაურთა]] იმ კრებებში, რომლებიც განიხილავდნენ გლეხთა განთავისუფლების საკითხს. [[ქრისტეფორე მამაცაშვილი|ქრისტეფორე მამაცაშვილის]] მოგონებაში ვხვდებით ორ ეპიზოდს, რომელიც ნათელს ჰფენს, რომ ილია ჭავჭავაძე საკმაოდ აქტიურად იცავდა იმ პოზიციას, რომ გლეხობა საკუთარი მიწითვე უნდა გათავისუფლებულიყო: „წამოდგა ახალგაზრდა პოეტი და პუბლიცისტი ილია ჭავჭავაძე და ხმამაღლა განაცხადა, რომ გლეხს მიწა უნდა მიეცესო... ერთმა თავადმა ხანჯალი იშიშვლა და ლანძღვა-გინებით ილიასკენ გაიწია და ყვიროდა: „გამიშვით, გამიშვით! ეხლავე უნდა მოვკლაო“. ინციდენტის გარეშე არც მეორე კრებას ჩაუვლია: „მეორე კრებაზე გლეხთა განთავისუფლების წინააღმდეგ ილაპარაკა გენ.ლეიტ. ივ. მუხრანსკიმ. მან განაცხადა, რომ უმიწოთ გლეხთა განთავისუფლებას მთელი თავად აზნაურობა მიემხრობაო, მიწიანად კი - მხოლოდ ორიოდე კაცუნაო. ილია ჭავჭავაძემ ორატორს ხელი სტაცა, მოაბრუნა თავისკენ და ჰკითხა: „ვინ არიან ეგ კაცუნებიო?“{{Sfn-2|ნანიტაშვილი - მამაცაშვილი|1989|გვ=66-68}}. 

ეს ორი ფაქტი ადასტურებს იმას, რომ ილია ჭავჭავაძე საკუთარი ხედვების ცხოვრებაში განსახორციელებლად აქტიურად იყენებდა ყველანაირ საშუალებას, მათ შორის იმ მცირე წარმომადგენლობით ორგანოს, რასაც [[თავადაზნაურობა|თავადაზნაურთა]] კრება წარმოადგენდა.{{Sfn-2|კობახიძე|2020}}

ილიას ბრძოლა გლეხთა კეთილდღეობისთვის ამით არ დასრულებულა. ამ ბრძოლის პერიოდში იგი ჯერ კიდევ ახალგაზრდა და ნაკლებად ავტორიტეტული პიროვნება იყო, განსაკუთრებით იმ თავადაზნაურთა შორის, რომლებიც გლეხთა განთავისუფლების საკითხს წყვეტდნენ. რადგანაც ფართო ასპარეზზე ილია ვერაფერს გახდა, გადაწყვიტა საკუთარ „თვითმოქმედების“ პრინციპს დაბრუნებოდა და თავისი გლეხების მიწიანად განთავისუფლება მაინც უზრუნველეყო. [[1905]] წელს დაწერილ [[პუბლიცისტიკა|პუბლიცისტურ]] წერილში „ნუთუ?!“, იგი მოიხსენიებს, რომ თავის გლეხებს კერძო საკუთრება და ვენახები უსასყიდლოდ დაუთმო.  ქართველმა მკვლევარმა [[გურამ შარაძე|გურამ შარაძემ]] კი მოიძია რამდენიმე დოკუმენტი, რომლებიც ადასტურებს ილია ჭავჭავაძის ამ მტკიცებას.{{Sfn-2|შარაძე|1987|გვ=216-217}}

[[საქართველოს მოამბე|„საქართველოს მოამბის“]] დახურვის შემდეგ, ილია სახელმწიფო სამსახურში შევიდა და გაემგზავრა ჯერ [[ქუთაისი|ქუთაისში]], შემდეგ კი - [[დუშეთი|დუშეთში]], სადაც მომრიგებელ შუამავლად (მოგვიანებით მომრიგებელი მოსამართლე) განაწესეს. მისი მოვალეობა გლეხთა განთავისუფლების შედეგად მათსა და მებატონეებს შორის წარმოქმნილი დავების მოგვარება იყო. ამ პერიოდში ილია ჭავჭავაძე სამოქალაქო აქტივიზმს მეტწილად ჩამოშორდა, თუმცა სახელმწიფო სამსახურშიც კი საკუთარი ხედვების გამტარებლად დარჩა და იცავდა გლეხების სამოქალაქო და სამართლებრივი ინტერესებს. {{Sfn-2|შარაძე|გვ=1987}}  

===თბილისის საადგილმამულო ბანკი და მისი მნიშვნელობა===
{{მთავარი|სათავადაზნაურო ბანკი}}
====საადგილმამულო ბანკის დაარსება====
[[File:NPLG building, Tbilisi.jpg|მინი|[[საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა]] მოგვიანებით ბანკის შენობებში განთავსდა.]]
იმ პერიოდში, როცა ილია ჭავჭავაძე სახელმწიფო სამსახურში იყო, თბილისში [[დიმიტრი ყიფიანი|დიმიტრი ყიფიანის]] თაოსნობით საფუძველი ეყრებოდა [[სათავადაზნაურო ბანკი|თბილისის საადგილმამულო ბანკს]]. [[დიმიტრი ყიფიანი]] მიიჩნევდა, რომ ქართველი [[თავადაზნაურობა]] მარტივად ვერ გადაიტანდა გლეხთა განთავისუფლების პროცესს. შესაბამისად, ბანკის უმთავრეს მიზნად თავადაზნაურთა ფენის [[ეკონომიკა|ეკონომიკური]] კოლაფსისგან გადარჩენას სახავდა.{{Sfn-2|ასათიანი|1994}} ბანკის შექმნის იდეა [[1864]] წელს გაჩნდა, თუმცა ეს პროცესი გაიწელა. წესდების პირველ სარედაქციო კომიტეტში [[დიმიტრი ყიფიანი]] და ილია ჭავჭავაძე ერთად მუშაობდნენ.{{Sfn-2|შარაძე|1987|გვ=241}} წესდების მიღება და დამტკიცება მალევე ვერ მოხდა. ამ დროს ილია ჭავჭავაძე ჯერ კიდევ სახელმწიფო სამსახურში იყო და აქტიური ლიდერის როლს ვერ ითავსებდა. სიტუაცია შეიცვალა [[1870]] წლიდან, როდესაც დიმიტრი ყიფიანი ტფილისის თავადაზნაურთა მარშლის პოზიციიდან გადააყენეს და მის ნაცვლად [[რევაზ ანდრონიკაშვილი]] აირჩიეს{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=101}}. ამ უკანასკნელმა ფაქტობრივად ხაზი გადაუსვა ბანკის დაარსების იდეას და სასესხო ამხანაგობის წესდების შედგენა დაიწყო{{Sfn-2|შარაძე|1990}}, რომლის უარყოფით მხარე ის იყო, რომ გამორიცხავდა მისი რესურსის საზოგადოებრივი საქმისთვის გამოყენებას, რაც სრულიად ეწინააღმდეგებოდა იმას, რისთვისაც [[დიმიტრი ყიფიანი]] და სხვანი, მათ შორის, ილია ჭავჭავაძეც, იბრძოდნენ.{{Sfn-2|ასათიანი|1994}}

ამ პროექტს ახალგაზრდა ინტელიგენცია დაუპირისპირდა. მათ ლიდერად ილია ჭავჭავაძეს მოუხმეს. [[ნიკო ნიკოლაძე]] თავის წერილში „ჩემ პოლიტიკაზე“ იხსენებს: 

{{ციტატა|რამდენჯერ დაგვჭირდა დუშეთს ასვლა 1871-1873 წწ., რამდენ ყმაწვილს, რამდენი მეცადინეობა დაგვჭირდა, რომ ილია ჭავჭავაძისთვის სახელმწიფო სამსახურზე ხელი აგვეღებინებინა, ბანკის დაარსება იერიშით აგვეღო, ბანკი განახლების ბანაკად გვექცია და შიგ ჭავჭავაძე ძალდატანებით ქართული საქმის სათავეში ჩაგვეყენებია.{{Sfn-2|თვარაძე, ბაქრაძე - ნიკოლაძე|1997|გვ=286}}}}

ილია ჭავჭავაძემ [[1872]] წლის თავადაზნაურთა კრებაში მონაწილეობა მიიღო, გამოვიდა სიტყვით და დაგმო [[რევაზ ანდრონიკაშვილი|რევაზ ანდრონიკაშვილის]] პროექტი. შემდგომ კრებაზე ბანკის ტიპი საბოლოოდ გადაწყდა, ილია ჭავჭავაძემ და პროგრესულმა ახალგაზრდობამ თავისი გაიტანა - საქართველოში საფუძველი ეყრებოდა პირველ ორგანიზაციას, რომელიც საკუთარ, საკმაოდ დიდ რესურსს საზოგადოებრივი საქმიანობისთვის გამოიყენებდა. ბანკის დაარსების პროცესი გაიწელა. იგი ფუნქციონირებას მხოლოდ [[1875]] წლიდან შეუდგა. ილია ჭავჭავაძე ბანკის გამგეობის თავმჯდომარედ აირჩიეს და ამ თანამდებობას [[1905]] წლამდე იკავებდა.{{Sfn-2|შარაძე|1987}}

====საადგილმამულო ბანკის საქმიანობა==== 
საადგილმამულო ბანკის კრებები [[საქართველო|საქართველოში]] მიმდინარე ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი საჯარო პროცესი იყო. ამ კრებებზე წყდებოდა თუ როგორ დაეხარჯათ საბანკო საქმიანობისგან მიღებული ფული. ბანკი [[საზოგადოება|საზოგადოებრივი]] დაწესებულება იყო და ილია ჭავჭავაძესთვის ეს ყველაზე მნიშვნელოვან დებულებას წარმოადგენდა. საკუთარი შეხედულება მან ნათლად საპროგრამო სიტყვაში ჩამოაყალიბა, სადაც ხაზგასმით აღნიშნა, რომ ბანკი არ შექმნილა ცალკეულ ადამიანთა კეთილდღეობის უზრუნველსაყოფად და ცალკე აღებული პირისთვის მისგან მიღებული სარგებელი მხოლოდ სესხი შესაძლოა ყოფილიყო: 

{{ციტატა|ვინც მაინც და მაინც ბანკს შეჰხარის მარტო თავისი პირადი სარგებლობისთვის, ის ბანკისგან უნდა მოელოდეს მხოლოდ იმას, რომ ბანკი ფულს ასესხებს, იმასაც დიდი სიფრთხილით, რომ ბანკს ფული არ დაეკარგოს.{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=130}}}}

ილიას მოსაზრებით, მხნე და გამრჯე ადამიანი სესხს სათავისოდ მოიხმარს, საკუთარ ეკონომიკურ მდგომარეობას გაიუმჯობესებს, ვალსაც დააბრუნებს და უფრო ბედნიერადაც იცხოვრებს. ბანკის დაარსების მიზანი კი არა ცალკეულ პირთა კეთილდღეობაზე ზრუნვა, არამედ ისაა, რომ სასესხო კაპიტალი რაციონალურად დაიხარჯოს: „მაგ ფულს ერთი გროშიც არ დაეკარგოს, სესხმა ფული ასარგებლოს, ფულმა ფული მოიგოს“,{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=131}} ხოლო ბანკის მიერ მოგებული ფული, ილიას წარმოდგენით, ორ რამეში უნდა დაიხარჯოს: ქვეყნის საერთო საჭიროებები და იმათი დახმარება, ვინც უბედურების და არა სიზარმაცის გამო სიღარიბეში ჩავარდნილა. ბანკის საქმიანობა ადასტურებს, რომ ილია ჭავჭავაძეს არ გადაუხვევია თავისი საპროგრამო სიტყვიდან. ილიას თაოსნობითა და ლობირებით ბანკმა 15.000 მანეთი გაიღო [[კახეთი|კახეთში]] [[რკინიგზის ტრანსპორტი|რკინიგზის]] მშენებლობისთვის,{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=229}} [[1879]]-[[1909]] წლებში [[თბილისის ქართული გიმნაზია|ტფილისის ქართული გიმნაზიის]] საჭიროებისთვის გაიცა 1.304.883 მანეთი,{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=235}} ის აფინანსებდა [[ილია წინამძღვრიშვილი|ილია წინამძღვრიშვილის]] მიერ დაარსებულ სამეურნეო სკოლას,{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=240}} განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობდა ქალთა განათლების საკითხს და აძლევდა ფულად რესურსებს [[გორი|გორის]], [[თბილისი|თბილისისა]] და [[თელავი|თელავის]] ქალთა სასწავლებლებს.{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=240-241}} „[[ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება|ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოებაც]]“ სახსრებს სწორედ ბანკისგან იღებდა,{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=241-248}} [[საადგილმამულო ბანკი|საადგილმამულო ბანკის]] დახმარებით აღდგა ქართული თეატრი.{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=259}} ილია ჭავჭავაძის აქტიური მონაწილეობით ბანკმა გაიღო სახსრები [[ქოლერა|ქოლერის]] წინააღმდეგ საბრძოლველად, ასევე შიმშილიანობის დროს ხალხის დასახმარებლად.{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=261-263}} ამ საქმიანობების განხორციელებისას ილიას ხშირად უწევდა წინააღმდეგობის დაძლევა. მოწინააღმდეგეთა არგუმენტს წარმოადგენდა ის ფაქტი, რომ ფული იხარჯებოდა არა [[თავადაზნაურობა|თავადაზნაურებისთვის]], არამედ სხვა ფენების წარმომადგენლებისთვისაც, მაშინ როცა ბანკი თავადაზნაურთა ფულით დაარსდა. ილიასთვის მსგავსი დამოკიდებულება მიუღებელი იყო. 

საადგილმამულო ბანკი „თვითმოქმედების“ პრინციპის ცხოვრებაში განხორციელებას წარმოადგენდა, ამას ილია ჭავჭავაძე პირდაპირაც წერს: „ერთი ამისთანა ნაყოფი თვითმოქმედებისა ტფილისის და ქუთაისის ბანკებია და მათის შემწეობით დაარსებული სათავად-აზნაურო სკოლები.“{{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე3|1956|გვ=345}}  

====დებატები ბანკის გარშემო==== 
ბანკმა ქართულ ინტელიგენციაში არაერთი დებატი და დაპირისპირება გამოიწვია. ილია ჭავჭავაძე მუდმივად მკაცრი საბანკო პოლიტიკის გატარების მომხრე იყო. [[აკაკი წერეთელი|აკაკი წერეთლის]] მოსაზრებით, ბანკი თუმცა ზოგადად კარგ რამეს წარმოადგენდა, მაგრამ ქართული საზოგადოება მისთვის მზად არ აღმოჩნდა - [[ქართველები|ქართველებმა]] ფულის შოვნის მარტივი გზა იპოვეს, შემდგომ ეს თანხა ვალად დაედოთ და გადახდა ვეღარ მოახერხესო - ამბობდა იგი. {{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე4|1956}} ილიას პასუხი პირდაპირი და მარტივია: 

{{ციტატა|ნუთუ აქედან ის გამოდის, რომ რკინისგზა ჩვენთვის მავნებელია? არა გვგონია. როგორც რკინისგზა არ არის მავნებელი იმით, რომ ადვილად სასიარულო სახსარი მოგვცა, ისეც ბანკი, რომ ძნელად საშოვარი ფული ადვილად საშოვარი გაგვიხადა.{{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე4|1956|გვ=377}}}}

მისი მოსაზრებით, ფულთან წვდომის გამარტივება თავისთავადად კარგი რამაა, ხოლო თუკი ამ რესურსს [[ადამიანი]] სათავისოდ ვერ გამოიყენებს, ეს მისი პრობლემაა და არა ბანკის: „ბანკი არაფერს შუაშია, თუ ვინმე ფულს გაიტანს იმისათვის, რომ წყალში გადაჰყაროს, ან ტყუილუბრალოდ, უხეიროდ გაჰფლანგოს“. {{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე4|1956|გვ=377}} 

[[დიმიტრი ყიფიანი|დიმიტრი ყიფიანისთვის]] პრობლემას ზედმეტად მაღალი საპროცენტო განაკვეთი წარმოადგენდა. იგი ჯერ კიდევ მაშინ, როდესაც ბანკის შექმნის პროექტს ხელმძღვანელობდა, მუდმივად აპელირებდა იმაზე, რომ კრედიტი იაფი უნდა ყოფილიყო. მისი მთავარი ამოცანა თავადაზნაურთა გადარჩენა და მათი ეკონომიკური გაჯანსაღება იყო.{{Sfn-2|ასათიანი|1994}} ილია ჭავჭავაძე ამ მოსაზრებას არ იზიარებდა - მისთვის უპირობოდ მნიშვნელოვანი იყო ის, რომ ბანკს ეარსება, რათა შესძლებოდა ქვეყანაში [[კულტურა|კულტურული]] და [[საზოგადოება|საზოგადოებრივი]] საქმიანობის დაფინანსება. თავადაზნაურთა კლასის გადარჩენა, განსაკუთრებით იმ ნაწილის, რომლებიც შრომითა და გარჯით თავს არ იწუხებდნენ, ილია ჭავჭავაძისთვის პრიორიტეტს არ წარმოადგენდა. კრედიტის ფასი, ილიას მოსაზრებით, ობიექტურ გარემოებათა შედეგად მიღებული რიცხვია და არა ვინმეს ნება-სურვილზე დამოკიდებული მონაცემი. ბუნებრივად მიღებული საპროცენტო განაკვეთი კი ბანკის ფუნქციონირების წინაპირობაა.{{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე4|1956}}

[[ნიკო ნიკოლაძე|ნიკო ნიკოლაძის]] ძირითადი მოთხოვნა ის იყო, რომ მიწა [[ქართველები|ქართველთა]] ხელში დარჩენილიყო. მის ოცნებას ქართული საშუალო ფენისა და [[ბურჟუაზია|ბურჟუაზიის]] შექმნა წარმოადგენდა. მისი შემოთავაზებული გზა გულისხმობდა, რომ ბანკს პირველ რიგში მიწის მიყიდვა ამ მიწის მეზობლად მცხოვრები მესაკუთრეებისთვის უნდა ეცადა.{{Sfn-2|ასათიანი|1994}} ილია ჭავჭავაძისთვის კვლავ უმნიშვნელოვანესი ბანკის არსებობა იყო, შესამისად, მისი აზრით, სწორი იქნებოდა მიწა იმისთვის მიეყიდათ, ვინც უფრო მეტს გადაიხდიდა, ხოლო ამ პოზიციიდან რაიმე გადახვევა თავისუფალი ეკონომიკის პრინციპების ღალატი იქნებოდა.{{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე2|1956}} აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მალევე [[ნიკო ნიკოლაძე|ნიკო ნიკოლაძემ]] პოზიცია შეცვალა და ბანკის ილიასეული პოლიტიკის დამცველი გახდა.{{Sfn-2|ასათიანი|1994}} 

ილიასა და [[ივანე მაჩაბელი|ივანე მაჩაბლის]] დაპირისპირება თავისი მასშტაბურობით ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი იყო, ამას „ბანკობიადასაც“ ეძახდნენ. როგორც [[ექვთიმე თაყაიშვილი]] იგონებს, ამ პროცესამდე გავრცელებული იყო აზრი, რომ ილია ჭავჭავაძის მემკვიდრე [[ივანე მაჩაბელი]] უნდა ყოფილიყო.{{Sfn-2|ცაიშვილი,გვერდწითელი-თაყაიშვილი|1987}} მათ ერთად თარგმნეს „[[მეფე ლირი]]“ და დიდი ხნის განმავლობაში გვერდიგვერდ იბრძოდნენ საერთო საქმისთვის. გრიგოლ ყიფშიძე მიიჩნევს, რომ დავა ილიასა და ივანეს შორის მწერლობის ნიადაგზე გაჩნდა, უფრო სწორად კი მაშინ, როდესაც ჯერ ილიამ ივანეს ყოველთვიურ ჟურნალს დახმარება არ გაუწია, შემდგომ კი „[[დროება (XIX საუკუნე)|დროების]]“ რედაქტორად არა მაჩაბელი, არამედ [[ნიკოლოზ ქანანოვი]] დაასახელა.{{Sfn-2|ცაიშვილი,გვერდწითელი-ყიფშიძე|1987}} ამის შემდეგ მაჩაბელმა მალევე დატოვა „[[ივერია (გაზეთი)|ივერიის]]“ მეორე რედაქტორის თანამდებობა და მაინც მოახერხა „[[დროება (XIX საუკუნე)|დროების]]“ რედაქტორობა. თავდაპირველად ბანკში ისინი მაინც კარგად თანამშრომლობდნენ. აქტიური დაპირისპირება [[1889]]  წლიდან დაიწყო, როდესაც ბანკის მესამე დირექტორად ისეთი პიროვნება (გიორგი თარხნიშვილი) აირჩიეს, რომელიც თავიდან ივანე მაჩაბელს უჭერდა მხარს, არჩევის შემდგომ კი ილიას პოზიციის დამცველი გახდა.{{Sfn-2|ცაიშვილი,გვერდწითელი-თაყაიშვილი|1987|გვ=94}} სხვადასხვა  მოგონებებში უფრო მეტად იკვეთება მოსაზრება, რომ დაპირისპირება ილიასა და ივანეს შორის პიროვნულ ნიადაგზე დაიწყო, თუმცა როგორც ჩანს მათ შორის დაპირისპირებას [[იდეოლოგია|იდეოლოგიური]] ელფერი უფრო ჰქონდა.{{Sfn-2|ასათიანი|1994}} პოლემიკა გამწვავდა [[1890]] და [[1891]] წლის კრებებზე, რომლის შემდეგაც ნათელი გახდა, რომ [[ივანე მაჩაბელი]] იმ დროს უკვე გარდაცვლილი [[დიმიტრი ყიფიანი|დიმიტრი ყიფიანის]] პოლიტიკის დამცველი და გამგრძელები გახდა. {{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=305}} იგი ამტკიცებდა, რომ ბანკმა მამულები არ უნდა გაყიდოს და უფრო მეტი გულისხმიერება უნდა გამოიჩინოს,{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=300}} - რადგანაც მამულებს ბანკში [[თავადაზნაურობა]] დებდა. ეს დამოკიდებულება სწორედ ამ ფენის პოზიციას გამოხატავს. ილიასთვის მნიშვნელოვანი არა თავადაზნაურობის გადარჩენა, არამედ საზოგადოებრივი საქმიანობის წარმოება იყო. მაჩაბლის საპასუხო სიტყვაში მან თქვა: 

{{ციტატა|ერთი მსესხებელი მოვიდა ვადაზედ და დაგვიწყო მუდარა, რომ სამოცდაათი თუმნის მაგიერ, რომელიც შემოსატანი მაქვს, თხუთმეტი აიღეთ და დანარჩენი მადროვეთო. მე უარი ვუთხარი, არ შეიძლება მეთქი, მამულს გამიყიდითო? რასაკვირველია, გაგიყიდით მეთქი, ოც თუმანს მოგცემთო. არ შეიძლება, ორმოცდაათს, აპა სამოცს. არ შეიძლება, რომ ვერას გახდა, აიღო და სულ შემოიტანა. როცა ვკითხე კაცო, თუ ფული გქონდა, რაღას გვალაპარაკებდი, ის გვიპასუხებს, რომ ცოტა მინდოდა გადამენარჩუნებინა, პატარა, ქალაქში გამევლო-გამომეარნაო. ი.მაჩაბლის გულჩვილობა რომ გამომეჩინა, ვადას მივცემდი, იმ ფულებს მიაფშვნეტდა და მეორე ვადაზედ მამული გაეყიდებოდა, განა ცუდი ვქენი, რომ შეღავათი არ მივეცი.{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=301-302}}}}  

მას ესმოდა, რომ ამგვარ დამოკიდებულებას გულქვაობად ჩაუთვლიდნენ, თუმცა მისი მოსაზრებით სხვანაირად ბანკის მართვა შეუძლებელი იქნებოდა. დაპირისპირებამ კრებებიდან გაზეთის ფურცლებზეც გადაინაცვლა. „ბანკობიადა“ მხოლოდ [[1896]] წელს დასრულდა. გამარჯვებას ილია ჭავჭავაძემ და მისმა პრინციპულმა პოლიტიკამ მიაღწია.

ილია ჭავჭავაძე ბანკში [[1905]] წლამდე მოღვაწეობდა. ამ პერიოდში ბანკის ქონება გაიზარდა, მისი მეშვეობით უზარმაზარი რესურსი დაიხარჯა სხვადასხვა ტიპის საზოგადოებრივი პროექტებისთვის. ჯამში, [[1875]] წლიდან [[1909]] წლამდე, თბილისის [[საადგილმამულო ბანკი|საადგილმამულო ბანკს]] საერთო სარგებლობის, სასოფლო-სამეურნეო და ექსტრაორდინალური კაპიტალებიდან საზოგადოებრივი საჭიროებებისთვის გაუღია 1.944.136 მან და 38 კაპ.{{Sfn-2|ასათიანი|1994|გვ=264}}

ბანკი ილია ჭავჭავაძის საზოგადოებრივი საქმიანობის ფუნდამენტური ნაწილია. მან, თავისი მკაცრი, თუმცა პრინციპული პოლიტიკით, არა მხოლოდ შექმნა, არამედ შეინარჩუნა კიდეც იგი და მოახმარა ეს რესურსი საერთო საჭიროებებს, რომელთაგან ფუნდამენტური მნიშვნელობის იყო საგანმანათლებლო და კულტურული პროექტები.

===პირველი არასამთავრობო ორგანიზაცია საქართველოში===
{{მთავარი|ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება}}
[[ფაილი:Georgian Society for Literacy Museum (Roinashvili).jpg|მინი|ორგანიზაციის მუზეუმი და ბიბლიოთეკა, [[ალექსანდრე როინაშვილი]]ს სურათი]]
თანამედროვე გადმოსახედიდან [[ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება|ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება]] იყო პირველი ქართული [[არასამთავრობო ორგანიზაცია]]. მისი შექმნის იდეა ჯერ კიდევ 1860-იან წლებში გაუჩნდათ ილია ჭავჭავაძეს, [[დიმიტრი ყიფიანი|დიმიტრი ყიფიანსა]] და [[გრიგოლ ორბელიანი|გრიგოლ ორბელიანს]].{{sfn-2|კობახიძე|2020}}

საზოგადოების პირველ თავმჯდომარედ [[დიმიტრი ყიფიანი|დიმიტრი ყიფიანი]] აირჩიეს, ილია ჭავჭავაძე კი მის „ამხანაგად“ (მოადგილედ) დაასახელეს. [[1885]] წლიდან სიცოცხლის ბოლომდე საზოგადოებას ილია ჭავჭავაძე თავმჯდომარეობდა. საზოგადოების უმთავრესი ამოცანა სოფლებსა და ქალაქებში ქართული სკოლების გახსნა იყო, სადაც სწავლება უშუალოდ [[ქართული ენა|ქართულ ენაზე]] იქნებოდა.

საზოგადოებას ფინანსურ დახმარებას [[საადგილმამულო ბანკი]] უწევდა. თავადაზნაურთა ნაწილისთვის გაუგებარი იყო, მათი ფულით დაარსებული ბანკი რატომ უნდა დახმარებოდა ორგანიზაციას, რომელიც მომსახურებას (განათლების მიწოდება) [[გლეხობა|გლეხობას]] უწევდა. ამაზე ილიამ შემდგომი პასუხი გასცა: 
{{ციტატა|ჩვენი უბედურება ის ყოფილა, არის და ღმერთმა ნუ ქნას, კიდევ იყოს, რომ ყველა ქართველი, გლეხია თუ თავადი, ძმად და შვილად არ მიგვაჩნია. ზემოხსენებულ საზოგადოებას სახეში აქვს მთელი ქართველობა, თავად-აზნაურობა კი გამოსულა და იძახის, მეო და არა სხვაო.{{Sfn-2|შარაძე|1987|გვ=310}}}}

სკოლები გაიხსნა ქალაქებსა და სოფლებში - [[თბილისი|თბილისში]], [[ბათუმი|ბათუმში]], [[ქუთაისი|ქუთაისში]], აგრეთვე [[სვანეთი|სვანეთში]], [[გურია|გურიაში]], [[სამეგრელო|სამეგრელოში]], [[კავკავი|კავკავში]], [[წანარები|წანარებში]], [[დიდი თონეთი|დიდ თონეთში]], [[ხელთუბანი|ხელთუბანში]], [[გომარეთი|გომარეთში]], მოგვიანებით [[გერგეტი (სტეფანწმინდა)|გერგეთში]], [[სოხუმი|სოხუმში]], [[თელავი|თელავში]], [[ატენი|ატენში]], აგრეთვე [[ბაქო|ბაქოში]]. საზოგადოების ფუნქცია არა მხოლოდ სკოლების დაარსება, არამედ საკუთარი წინგთსაცავის შექმნაც იყო, რასაც ილია დიდი ყურადღებით ეპყრობოდა. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ სწორედ ამ პროექტის ფარგლებში შეიქმნა [[იაკობ გოგებაშვილი|იაკობ გოგებაშვილის]] „[[დედაენა]]“. 

საზოგადოებამ გახსნა არაერთი სახალხო [[ბიბლიოთეკა]] და სამკითხველო. პირველმა ქართულმა არასამთავრობო ორგანიზაციამ წარმატებით შეასრულა საკუთარი მოვალეობა და ხალხისთვის განათლება იმაზე გაცილებით უფრო ხელმისაწვდომი გახადა, ვიდრე იქამდე იყო. ამასთან, საზოგადოებამ მომავალში სხვადასხვა სამუზეუმო, თუ საბიბლიოთეკო დაწესებულებას დაუდო საფუძველი. ილია ჭავჭავაძის როლი ამ ორგანიზაციის დაფუძნებასა და შემდგომ წარმატებულად ფუნქციონირებაში განსაკუთრებით დიდია. მისი ანდერძის მიხედვით, მთელი მისი ქონება სწორედ „[[ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება|ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას]]“ გადაეცა.{{Sfn-2|შარაძე|1987|}} 
==== ქართული დამწერლობის ილიასეული რეფორმა ====

ილია ჭავჭავაძემ და მისმა თანამებრძოლებმა თანამედროვე, ლიტერატურული ქართული ენის შექმნის ჩარჩოებში ჩაატარეს ქართული დამწერლობის უმნიშვნელოვანესი რეფორმა — როდესაც ანბანიდან ამოიღეს მოძველებული 5 ასო, რომელიც ცოცხალ ქართულ ენაში აღარ გამოიყენებოდა:

* [[ჱ]] — ჰე
* [[ჲ]] — იოტა
* [[ჳ]] — ვიე
* [[ჴ]] — ხარი
* [[ჵ]] — ჰოე

თუმცა ამ ასოებით აღნიშნული ბგერები დღესაც გამოიყენება ქართველურ ენებსა თუ დიალექტებში (ხევსურული, ფშაური, სვანური, ტაოური, იმერხეული, ფერეიდნული...).

თანამედროვე ქართული დამწერლობის გავრცელებაში [[ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება|ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოება]]მ გადამწყვეტი როლი ითამაშა.

===გაზეთი „ივერია“=== 
{{მთავარი|ივერია (გაზეთი){{!}}გაზეთი ივერია}}
[[ფაილი:Iveria 1888 N2 Page 1.jpg|მინი|[[ილია ჭავჭავაძე|ილია ჭავჭავაძის]] მიერ დაარსებული „[[ივერია (გაზეთი)|ივერია]]“.]]
[[1870]]-იან წლებში საფუძველი ჩაეყარა ბანკის შემდგომ ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან საზოგადოებრივ პროექტს - გაზეთ „[[ივერია (გაზეთი)|ივერიას]]“. „[[ივერია (გაზეთი)|ივერია]]“ ილიასა და გაზეთ [[დროება (XIX საუკუნე)|„დროების]]“ სარედაქციო ჯგუფს, კერძოდ, [[ნიკო ნიკოლაძე|ნიკო ნიკოლაძეს]] შორის არსებული დავის შედეგად ჩამოყალიბდა. ნიკო ნიკოლაძე განსაკუთრებული იმედით არც შეჰყურებდა ილიას ახალ წამოწყებას და მიიჩნევდა, რომ იგი ახალ გაზეთს ბანკის საქმეებში საკუთარი პოზიციის გასამყარებლად ქმნიდა.{{Sfn-2|ჯოლოგუა|2013}}

„[[ივერია (გაზეთი)|ივერიამ]]“, რომელმაც ილიას რედაქტორობით გამოდიოდა [[1902]] წლამდე (ილიას შემდგომ მისი არსებობა გაგრძელდა [[1906]] წლამდე და ასევე [[1909]] წელს), დაამტკიცა, რომ ის მხოლოდ ერთი ადამიანის კერძო ინტერესების სასარგებლოდ არ შექმნილა. „[[ივერია (გაზეთი)|ივერია]]“ თავისი არსებობის ხანგრძლივ პერიოდში განსხვავებული ფორმატით გამოიცემოდა. პირველად იგი [[1877]] წელს გამოჩნდა და [[1877]]-[[1878]] წლებში გამოდიოდა ყოველკვირეულ გაზეთად. [[1879]]-ში გადაკეთდა ყოველთვიურ ჟურნალად; ამავე წელს „ივერიისა“ და „დროების“ რედაქციები გაერთიანდა, „[[ივერია (გაზეთი)|ივერია]]“ სამთვიან ალმანახად იქცა, ხოლო „დროება“ კვლავ ყოველდღიურ გაზეთად დარჩა. [[1881]]-[[1885]] წლებში „[[ივერია (გაზეთი)|ივერია]]“ ყოველთვიურ ჟურნალად ბრუნდება. [[1885]] წელს „დროება“ - საქართველოში ერთადერთი ყოველდღიური გაზეთი დაიხურა. ილია ჭავჭავაძემ სასწრაფოდ მიიღო გადაწყვეტილება და „დროების“ დახურვით გათავისუფლებული, თუმცაღა ქართველთა საჭიროებისთვის აუცილებლად შესავსები ნიშა მალევე დააკავებინა თავის „ივერიას“ და [[1886]] წლიდან მოყოლებული ის ყოველდღიურ გაზეთად გამოდიოდა.{{Sfn-2|ჯოლოგუა|2013}}

„ივერიის“ მნიშვნელობა და როლი კარგადაა ასახული ილიას წერილში, რომელიც წინასიტყვაობად დაერთო გაზეთის პირველ ნომერს. ჟურნალ-გაზეთობის მთავარი ფუნქცია ცოდნის გავრცელებაა - ეს ფუნდამენტური მოსაზრება ილიას „საქართველოს მოამბის“ და მის შესახებ დაწერილი წერილის შემდგომ არ შეუცვლია და „ივერიის“ წინასიტყვაობაშიც იმეორებს: 

{{ციტატა|აქ [საქართველოში] უპირველესი მოვალეობა ჟურნალ-გაზეთობისა სწავლისა და ცოდნის გავრცელება უნდა იყოს, მან უნდა ფეხი აუდგას თვითმოქმედების ძალსა, მან უნდა აღადგინოს გონებითი და ზნეობითი ნიჭი.{{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე6|1954|გვ=258}}}}

ამ ციტატიდან გამომდინარეობს, რომ გაზეთი [[ივერია (გაზეთი)|„ივერია“]] მხოლოდ ინფორმაციის გავრცელებას ან მიმდინარე პროცესების გადმოცემას არ ემსახურება, მისი მოვალეობა კონკრეტული ხედვების, იდეების პოპულარიზება, ხალხის - ანუ საზოგადოების აღზრდა და მათთვის თვითმოქმედების, ანუ აქტიურად ცხოვრების უნარის მინიჭებაა. აქვე ილია ჟურნალ-გაზეთობას „ერთს უდიდეს სასწავლებელს“ უწოდებს, „რომლის მეოხებითაც უნდა აღორძინდეს, აღიზარდოს, დაფუძნდეს და გამშვენიერდეს საზოგადოების აზრი და რწმენა“.{{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე6|1954|გვ=257}} ამ სასწავლებელმა კი „როგორიც უნდა იყვეს ცხოვრება, ძლიერი თუ უძლური, მაღალი თუ მდაბალი, ჟურნალ-გაზეთმა უსათუოდ თვალი უნდა დააკვირვოს, უნდა შეისწავლოს, უნდა განმარტოს. იმიტომ, რომ ადამიანები განა მარტო მაყურებელნი არიან ცხოვრებისა, არამედ მომქმედნი პირნიცა. ცხოვრება არის თითონ ამ პირთა ქმნილება, ამ პირთა ნამოქმედარი და ჭირნახული“.{{Sfn-2|ინგოროყვა - ჭავჭავაძე6|1954|გვ=259}} ილია ჭავჭავაძის მოსაზრებით, ჟურნალ-გაზეთების, ამ შემთხვევაში კი კონკრეტულად „ივერიის“ ფუნქცია სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბებაში ხელის შეწყობა იყოს. 

„ივერიის“ ფურცლებზე იბეჭდებოდა როგორც მნიშვნელოვან ავტორთა ლიტერატურული ნაშრომები, ასევე სხვადასხვა პუბლიცისტური წერილები პოლიტიკურ თუ სოციალურ საკითხებზე. ამ კუთხით განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია რუბრიკა „საშინაო მიმოხილვა“, სადაც იმ პერიოდში ქვეყნის შიგნით მიმდინარე მნიშვნელოვანი პროცესები იყო არა მხოლოდ აღწერილი, არამედ განხილული და გაანალიზებულიც. ცალკე აღსანიშნია წერილები უცხოეთის ამბების შესახებ, რამაც ქართული საზოგადოება კიდევ უფრო დააახლოვა ევროპასთან და იქ მიმდინარე პროცესებთან.{{Sfn-2|კობახიძე|2020}}

====ილია ჭავჭავაძე, „[[ივერია (გაზეთი)|ივერია]]“ და აჭარა====
მნიშვნელოვანია ილიასა და [[ივერია (გაზეთი)|„ივერიის“]] როლი [[აჭარა|აჭარაში]] მიმდინარე პროცესებში. მას შემდეგ, რაც [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის იმპერიამ]] [[სამუსლიმანო საქართველო]], ანუ [[აჭარა|აჭარის მხარე]] შემოიერთა, დადგა საფრთხე იმისა, რომ აქ მცხოვრები [[მუსლიმი]] მოსახლეობა განსხვავებული [[რელიგია|რელიგიის]] გამო ვერ მოახერხებდა ქართულ [[საზოგადოება|საზოგადოებაში]] ინტეგრირებას. 

ეს დაუშვებელი იქნებოდა ილია ჭავჭავაძის გადმოსახედიდან. მან დაწერა დიდი მნიშვნელობის მქონე პუბლიცისტურ წერილი „ოსმალოს საქართველო“, სადაც თქვა: 

{{ციტატა|ჩვენის ფიქრით, არც ერთობა ენისა, არც ერთობა სარწმუნოებისა ისე არ შეამსჭვალებს ხოლმე ადამიანს ერთმანეთთან, როგორც ერთობა ისტორიისა.{{Sfn-2|შარაძე|1987|გვ=287}}}}
და დაიცვა ის მოსაზრება, რომ რელიგიური სხვადასხვაობა ეროვნული ერთობის შემაბრკოლებელი ფაქტორი არ უნდა გახდეს. [[1879]] წლის „შინაურ მიმოხილვაში“ ილიამ დაწერა, რომ აჭარის მოსახლეობა უკიდურესი გაჭირვების პირობებში ცხოვრობს და მოუწოდა ქართველ საზოგადოებას მათთვის დახმარების ხელი გაეწოდებინათ - ამ მოწოდებამ შედეგი გამოიღო. 

საქველმოქმედო ღონისძიებას [[სერგეი მესხი|სერგეი მესხიმ]], [[დროება (XIX საუკუნე)|დროების]] რედაქტორმა, უხელმძღვანელა და აჭარლებს არაერთგზის ჩაუტანა ხალხის მიერ შეგროვებული ფული და სხვა რესურსები. ასევე, ილია ჭავჭავაძის მეთაურობით [[1881]] წელს [[ბათუმი|ბათუმში]] „[[ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება|ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების]]“ პირველი სკოლა გაიხსნა. აქ პირველ მასწავლებლად დაინიშნა [[ალექსანდრე ნანეიშვილი|ალექსანდრე ნანეიშვილი]], რომელიც შემდგომში ცნობილი მოღვაწე და პედაგოგი გახდა.  ამ სკოლამ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა აჭარის მოსახლეობის ქართულ საზოგადოებაში ინტეგრაციის პროცესში. [[1895]] წელს ილიას პირდაპირი მხარდაჭერით [[ბათუმი|ბათუმის]] ქალაქის თავად არჩეულ იქნა [[ლუკა ასათიანი|ლუკა ასათიანი]], მისი გარდაცვალების შემდგომ კი [[ივანე ანდრონიკაშვილი|ივანე ანდრონიკაშვილი]]. ორივე ეს ადამიანი საქართველოს ისტორიაში, აჭარის საკითხების გამო დადებით პიროვნებებად არიან შესულნი{{Sfn-2|შარაძე|1987}}.

====„[[ივერია (გაზეთი)|ივერია]]“ და ახალი თაობა====
[[1880]]-იანი წლები ილიას ცხოვრებაში განსაკუთრებით დატვირთული იყო. იგი ერთდროულად ხელმძღვანელობდა ბანკს, „[[წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება|წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას]]“ და ყოველდღიურ გაზეთს. [[1890]]-იან წლებში კი „ბანკობიადა“ დაიწყო. ყოველივე ამან  სტრესი და დაღლილობა გამოიწვია. შესაბამისად, უკვე [[1890]]-იანები წლებიდან ილია ჭავჭავაძე თუმცა ინარჩუნებდა რედაქტორის თანამდებობას, მაგრამ ძირითადად აღარ ერეოდა სარედაქციო პოლიტიკაში და წერილებსაც შედარებით იშვიათად წერდა. {{Sfn-2|ცაიშვილი,გვერდწითელი-ლასხიშვილი|1987}} ამ ყველაფერს ერთვოდა ახალგაზრდა თაობისთვის სამოქმედო სივრცის გახსნა.

ილია ჭავჭავაძემ [[1890]]-იანი წლების შუაში თანარედაქტორობა შესთავაზა [[ნოე ჟორდანია|ნოე ჟორდანიას]], რომელიც  ამ პერიოდში იყო გამორჩეული ქართველი [[მარქსი|მარქსისტი]]. ამ თანამშრომლობას წინაპირობად ის ედო, რომ ორივე შეძლებდა განსხვავებული პოზიციების გამოხატვას გაზეთის ფურცლებზე. ეს თანამშრომლობა ვერ შედგა.{{Sfn-2|ჯოლოგუა|2013|გვ=359}}     

ამავე 90-იან წლებში ივერიაში აქტიურად იწყებენ მოღვაწეობას ე.წ „ახალგაზრდა ივერიელები“, მათ შორის, გამორჩეული ფიგურა იყო [[გიორგი ლასხიშვილი|გიორგი ლასხიშვილი]], რომელიც გარკვეული პერიოდი ილიას თანარედაქტორიც კი იყო. ამ პერიოდში გაზეთმა ეროვნულ საკითხთან დაკავშირებით შედარებით რადიკალური ხასიათი მიიღო, რის შედეგადაც, მთავრობამ გაზეთი დახურა და მისი აღდგენა მხოლოდ 8 თვის შემდგომ ილიას ძალისხმევით მოხერხდა. ამ ეპიზოდის შესახებ მოიპოვება გიორგი ლასხიშვილისავე მოგონება:

{{ციტატა|მაისის პირველი რიცხვები იყო ... უკვე დაიწყო ბანკის კრებები. მე და გიორგი წავედით თეატრში „ბანკოვიადის“ სერიის საყურებლად. ავედით სცენაზე, დავიჭირეთ კორესპონდენტების ადგილები. იმავ წუთს სცენაზე გამოჩნდა ილიაც, რომელიც პირდაპირ ჩემსკენ გამოემართა - „აი თქვენმა რევოლუციობანამ უკვე გამოიღო პირველი ნაყოფი: ეს არის ქაღალდი მომივიდა ივერიის დახურვის შესახებ“. ადვილად წარმოიდგენდით როგორ თავზარს დამცემდა ეს ამბავი, როგორ მიცრუვდებოდა ყველა იმედი გაზეთის განახლებასა, გაზეთში თანამოაზრე ხალხის შეკრებისა და ახალი მიმართულებით მუშაობისა... ამგვარად ქართული საზოგადოება დარჩა უგაზეთოდ. დიდის მეცადინეობით ილიამ მოახერხა გაზეთის განახლება...{{Sfn-2|ჯოლოგუა|2013|გვ=353}}}} 

„ახალგაზრდა ივერიელები“ თავიანთ შეხედულებებს, ნაწილობრივ სწორედ ილიას  ეროვნული კონსოლიდაციის საჭიროების თეზისზე აფუძნებდნენ. „ივერიაში“ გამოწვრთნილმა ახალგაზრდებმა მოგვიანებით დაარსეს გაზეთი „[[ცნობის ფურცელი]]“, შემდგომ კი „[[საქართველო (გაზეთი)|საქართველო]]“. ამ ჯგუფს ადრევე შეუერთდა [[არჩილ ჯორჯაძე|არჩილ ჯორჯაძე]]. მან „საერთო ნიადაგის“ თეორია ჩამოაყალიბა, რომელიც თავისი არსით ილიას შეხედულებათა გაგრძელებაა.{{Sfn-2|შველიძე|1993|}}   

ილია ჭავჭავაძე გაზეთ [[ივერია (გაზეთი)|ივერიას]] რედაქტორობდა [[1902]] წლამდე. აღსანიშნია, რომ მის წინააღმდეგ დაბეჭდილი, ცილისწამებებით სავსე წერილი „საგურამოს და ჭოპორტის საზოგადოება“ სწორედ [[ივერია (გაზეთი)|ივერიამ]] გადაბეჭდა, ხოლო ილიას საპასუხო წერილი „ნუთუ?!“ ამავე „[[ივერია (გაზეთი)|ივერიამ]]“ არ დაუბეჭდა.{{Sfn-2|ჯოლოგუა|2013}}

===ილია ჭავჭავაძე და ქართველთა პირველი მანიფესტაციები===
ამავე პერიოდში ილიას უშუალო მონაწილეობითა და ორგანიზებით რამდენიმე მნიშვნელოვანი ღონისძიება ჩატარდა, რომელმაც ქართველთა ერთიანობის და სამოქალაქო საზოგადოების ჩანასახის არსებობის დემონსტრირება მოახდინა. 

====დიმიტრი ყიფიანის დასაფლავება====
{{მთავარი|დიმიტრი ყიფიანი}}
[[File:Kipiani by roinashvili.jpg|მინი|[[დიმიტრი ყიფიანი]]ს პორტრეტი გადაღებული [[ალექსანდრე როინაშვილი]]ს მიერ.]]
პირველი მანიფესტაცია, რომლის ორგანიზებაში ილია ჭავჭავაძეს მნიშვნელოვანი როლი მიუძღვის, ქართველი სახელმწიფო და საზოგადო მოღვაწის, [[ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება|ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების]] პირველი თავმჯდომარის, [[1875]]-[[1879]] წლებში [[თბილისის მერი|თბილისის ქალაქის თავის]], [[თავადაზნაურობა|თავადაზნაურობის]] მარშლის [[თბილისი|თბილისსა]] და [[ქუთაისი|ქუთაისში]], [[დიმიტრი ყიფიანი]]ს დასაფლავება იყო. დიმიტრი ყიფიანი [[რუსეთის იმპერია|რუსეთში]], კერძოდ [[სტავროპოლი|სტავროპოლში]] მას შემდეგ გადაასახლეს, რაც  ამხილა და სასტიკად გააკრიტიკა საქართველოში დანიშნული [[ეგზარქოსი]] [[პავლე (ლებედევი)]], რომელმაც ქართველი ერი დაწყევლა. რუსეთში გადასახლებულ მოხუცებულ მოღვაწეს ქვით თავი გაუტეხეს. ქართველთა შორის ეჭვს არ იწვევდა ის ფაქტი, რომ იგი [[რუსეთის იმპერია|ხელისუფლების]] აგენტებმა მოკლეს. 

ილია ჭავჭავაძე შეძრა ამ ამბავმა, ერთ-ერთ მოგონებაში აღნიშნულია, რომ ამის გაგების შემდგომ: „ილიას ჯერ ქვემო ტუჩმა დაუწყო თრთოლვა და მერე მის გაწითლებულ თვალთაგან ორი მსხვილი ცრემლი გადმოიწურა და ლამაზ ულვაშებზე დაენთხია. მე არასდროს არ მენახა ასეთი ჩუმი, მუნჯი და იმავე დროს უმაღლესად მეტყველი მწუხარება“.{{Sfn-2|შარაძე1|1900|გვ=106}} ილია ჭავჭავაძემ, [[აკაკი წერეთელი|აკაკი წერეთელმა]] და [[ივანე მაჩაბელი|ივანე მაჩაბელმა]] გადაწყვიტეს, რომ [[დიმიტრი ყიფიანი|დიმიტრი ყიფიანის]] დასაფლავება სახალხო პროცესად გარდაექმნათ - ორგანიზება გაუწიეს დასაფლავების ისეთ ცერემონიალს, რომელზეც მოსახლეობის დიდი რაოდენობა შეძლებდა დასწრებას. ყველა ხარჯი ილია ჭავჭავაძის ინიციატივით საკუთარ თავზე [[სათავადაზნაურო ბანკი|ბანკმა]] აიღო. 

დასაფლავებას დაესწრო ხუთი ათას კაცამდე. ვინაიდან ილია ისედაც აქტიურად იყო ჩართული ამ პროცესში, გადაწყვიტა დასაფლავებაზე სიტყვით არ გამოსულიყო, [[ექვთიმე თაყაიშვილი|ექვთიმე თაყაიშვილთან]] პირად საუბარში კი თქვა: „რა ამბავიც დღეს აქ მოხდა, ამას არავითარი სიტყვა არა სჭირია. მთელმა საქართველომ ჭეშმარიტად აღბეჭდა თუ როგორ აფასებდა იგი დიმიტრი ყიფიანს და როგორ უყვარდა ეს დიდებული ეროვნული მოღვაწე“.{{sfn-2|შარაძე1|1990|გვ=106-107}}

იმის გათვალისწინებით, რომ დიმიტრი ყიფიანის მკვლელობას იმპერიის ხელისუფლებას მიაწერდნენ, შესაძლოა ითქვას, რომ ეს პროცესია იქცა პირველ მშვიდობიან მანიფესტაციად და პროტესტად [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის იმპერიის]] პოლიტიკის წინააღმდეგ.

====კრწანისის ბრძოლის 100 წლისთავი====
[[ფაილი:კრწანისის ომის პანაშვიდი ტფილისში. 1895 წ.jpg|მინი|მარჯვნივ|[[კრწანისის ბრძოლა|კრწანისის ბრძოლის]] პანაშვიდის ამსახველი ფოტოსურათი.]]
[[1895|1895 წლის]] [[11 სექტემბერი|11 სექტემბერს]] ილია ჭავჭავაძის მოწოდებით გადაწყდა საჯარო პანაშვიდი ჩატარება, რომელიც მიეძღვნებოდა [[კრწანისის ბრძოლა]]ს. [[ივერია (გაზეთი)|გაზეთ „ივერიაში“]] დაიწერა არაერთი წერილი ამ დღის მნიშვნელობის შესახებ. ილია ჭავჭავაძის მოწოდებით შეიქმნა ფონდი, რომელსაც უნდა დაედგა ამ ბრძოლაში დაღუპულთა ხსოვნისადმი მიძღვნილი ქანდაკება. ილიასა და „ივერიის“ მცდელობა წარმატებით დასრულდა - 11 სექტემბერს მრავალი დეპეშა  მოვიდა [[ივერია (გაზეთი)|გაზეთ „ივერიაში“]] საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებში კრწანისის გმირთა მოსახსენიებლად აღსრულებული პანაშვიდების შესახებ. თბილისში ეკლესიებმა მოუწოდეს ხალხს ჩართულიყვნენ საჯარო პროცესიაში. ამ ღონისძიებისთვის ნებართვა იმპერატორ [[ნიკოლოზ II (რუსეთი)|ნიკოლოზ II-სგან]] გამოითხოვა [[კონსტანტინე მუხრანსკი]]მ.{{sfn-2|შარაძე|1990|გვ=134-143}}

[[გიორგი ლასხიშვილი]]ს მოგონების მიხედვით „ზოგი იძახოდა, ასი ათასამდე ხალხი იქნებაო, ზოგი ათი-ათასობითაო, ზოგიც ათასობით ანგარიშობდა. ყოველ შემთხვევაში იმ ხანებში არავის უნახავს ამდენი თავმოყრილი ხალხი და ყველაზე უფრო საგულისხმიერო ისაა, რომ ეს ამოდენა ხალხი თავისი ნებით იყო მოსული: არავის უზრუნვია წინასწარ მისი შეკრებისთვის“.{{sfn-2|ცაიშვილი,გვერდწითელი-ლასხიშვილი|1987|გვ=397}}

[[1895|1895 წლის]] [[11 სექტემბერი|11 სექტემბერს]] იქცა დიდი მასშტაბის ეროვნულ დღესასწაულად, რომელშიც ერთდროულად ჩართულნი იყვნენ ქართველები სხვადასხვა კუთხეებიდან. ამ პროცესიის წარმატებულად ჩატარება მიუთითებს იმაზე, რომ ქართულმა საზოგადოებამ უკვე ამ პერიოდისთვის შეიძინა სპონტანურობისა და თვითორგანიზებულობის უნარები, რაც მიუთითებდა ილია ჭავჭავაძის საქმიანობის ეფექტიანობასა და  სამოქალაქო საზოგადოება თანდათანობით ჩამოყალიბებაზე. {{sfn-2|კობახიძე|2020}}

====რაფიელ ერისთავის იუბილე====
[[File:Eristavi Raphael.jpg|მინი|[[რაფიელ ერისთავი]] - ქართველი პოეტი, დრამატურგი, ლექსიკოლოგი, პუბლიცისტი, ისტორიკოსი, ეთნოგრაფი.]]
მესამე  მნიშვნელოვანი ღონისძიება უკავშირდება [[რაფიელ ერისთავი|რაფიელ ერისთავის]] იუბილეს. ამ შემთხვევაშიც განსაკუთრებული როლი ილია ჭავჭავაძემ, [[აკაკი წერეთელი|აკაკი წერეთელმა]] და მთლიანად „ივერიამ“ შეასრულეს. სწორედ ამ გაზეთის ფურცლებზე დაიბეჭდა იუბილეს დღის წესრიგი. რაფიელ ერისთავის იუბილესაც დიდი რაოდენობით ხალხი დაესწრო, დელეგაციები  ჩამოსული იყვნენ მთელი საქართველოდან.{{sfn-2|შარაძე1|1990}}

[[გიორგი ლასხიშვილი|გიორგი ლასხიშვილის]] მოგონებით: „რაფიელის იუბილე - პირველი ამგვარი დღესასწაული იყო ჩვენში და ძლიერ ღრმა კვალი დატოვა ჩვენს ცხოვრებაში და უდიდესი შთაბეჭდილება მოახდინა მთელ ერზე“.{{sfn-2|ცაიშვილი,გვერდწითელი-ლასხიშვილი|1987|გვ=398}} მნიშვნელოვანი აქაც ისაა, რომ იუბილეში  წარმომადგენელნი მთელი საქართველოდან იღებდნენ მონაწილეობას. მსგავსი ტიპის ერთობა ამ ამბამდე ჯერ კიდევ რამდენიმე ათწლეულის წინ წარმოუდგენელი იქნებოდა. ის, რომ ზემოთაღნიშნულ პროცესიებში მონაწილეობას მთელი საქართველო იღებდა იმაზე მიუთითებს, რომ ამ პრობლემის აღმოფხვრისკენ პოზიტიური ნაბიჯები იყო გადადგმული.

აღსანიშნია, რომ იგეგმებოდა ილიას იუბილის აღნიშვნაც, თუმცა, როდესაც მას ამის შესახებ შეატყობინეს, დიდი ენთუზიაზმით არ შეხვდა და მოგვიანებით არც მთავრობის მიერ მის ჩაშლას აღუდგა წინ. საბოლოო ჯამში, ილიას იუბილე ვერ შედგა.{{sfn-2|შარაძე1|1990}}

ზემოთ ჩამოთვლილი ღონისძიებები შესაძლოა არ ატარებდა პოლიტიკურ შინაარსს, თუმცა  წარმოადგენდა ქართველთა პირველ მცდელობებს მშვიდობიანი და შინაარსიანი მანიფესტაციებისა, რომლებიც განვითარებული სამოქალაქო საზოგადოების დამახასიათებელ ნიშნებად აღიქმება. ამ ღონისძიებებმა წარმოაჩინა, რომ შესაძლებელი იყო თვითორგანიზებული სახალხო ღონისძიებების ჩატარება, რომელშიც საქართველოს ყველა კუთხის წარმომადგენელი იქნებოდა ჩართული. ამ ყველაფერში განსაკუთრებით აღსანიშნავია ილია ჭავჭავაძისა და გაზეთ „ივერიის“, როგორც პირდაპირი როლი ორგანიზაციულ საკითხებში, ასევე - ირიბი, ვინაიდან სწორედ ილიას და მისი თანამოაზრეების მოღვაწეობის შედეგი იყო მსგავსი ტიპის ღონისძიებების ჩატარების უნარი.{{sfn-2|კობახიძე|2020}}

===ილია ჭავჭავაძე პოლიტიკაში===
ილია ჭავჭავაძე ფართო [[პოლიტიკა|პოლიტიკურ]] სამოღვაწეო ასპარეზზე [[1905]] წლის რევოლუციის დროს გამოჩნდა. იგი ხელმძღვანელობდა დელეგაციას, რომელიც სთხოვდა [[მეფისნაცვალი|მეფისნაცვალს]] არ გაეგზავნა აჯანყებული [[გურულები|გურულების]] წინააღმდეგ სისასტიკით განთქმული გენერალი ალიხანოვი. [[ილია ზურაბიშვილი|ილია ზურაბიშვილის]] მოგონების მიხედვით: 

{{ციტატა|ილია წინადადებას იძლეოდა, მეფის ნაცვალს დელეგაცია მივუგზავნოთ და მოვითხოვოთ, დამსჯელი ექსპედიციის გაგზავნა გადათქვასო, თანაც უნდა განვუცხადოთ, რომ წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩვენ ყველანი იქ წავალთ და ჩვენ ძმებთან ერთად „костьми ляжем“, როდესაც ვიღაცამ შენიშნა, ხომ დარწმუნებული უნდა ვიყოთ, რომ არავინ ჩვენთაგანი არ წავა და костьми не ляжет-ო, ილიამ უპასუხა „მაშინ სირცხვილი ჩვენ“ და რამდენადაც მაგონდება, დაიმატა ერთ-ერთი შემდეგი ფრაზა: „ამ სირცხვილს ხალხი არ გვაპატიებს“ ან „თორემ ხალხი თვითონ წავაო.{{sfn-2|ცაიშვილი,გვერდწითელი-ზურაბიშვილი|1987|გვ=263}}}} 

ნ.ნაკაშიძის მოგონება ადასტურებს როგორც ამ ამბავს, ასევე იმასაც, რომ ასეთი დელეგაცია ილიას მეთაურობით მართლაც ეწვია [[მეფისნაცვალი|მეფისნაცვალს]] და დროებით  [[მაქსუდ ალიხანოვ-ავარსკი|გენერალი ალიხანოვის]] დამსჯელი ექსპედიციაც გადავადებულა{{sfn-2|შარაძე1|1990|გვ=234-235}}. საბოლოო ჯამში აჯანყება მაინც ჩაახშეს, ამის შემდგომ ილია იღწვოდა აოხრებული [[გურიის აჯანყება|გურიისთვის]] ფინანსური დახმარების გასაწევად.{{sfn-2|შარაძე1|1990|გვ=235}} 

რევოლუციის პირობებში ილია ჭავჭავაძე ფიქრობდა პარტიის ჩამოყალიბებას თანამოაზრეებთან ერთად. ეს პარტია კონსტიტუციონალისტურ-დემოკრატიულ პლატფორმაზე უნდა შექმნილიყო და მისი ერთ-ერთი მთავარი მიზანი საქართველოსთვის [[ავტონომია|ავტონომიის]] მოპოვება იქნებოდა. მისი პროგრამის ავტორი ილია არ ყოფილა, თუმცა, სავარაუდოდ,  იგი მას იცნობდა და გარკვეული შესწორებებიც ჰქონდა შეტანილი. ამ პარტიამ ვერ მოახერხა მუშაობის დაწყება.{{sfn-2|შარაძე1|1990}} [[1905]] წლის რევოლუციას მოჰყვა [[ოქტომბრის მანიფესტი]] და დუმის მოწვევა. ამავე პერიოდში ფუნქციურად გარდაიქმნა სახელმწიფო საბჭო - იგი [[თავადაზნაურობა|თავადაზნაურთა]], სასულიერო პირთა და მეცნიერთა წარმომადგენლობით ორგანოდ უნდა ქცეულიყო. ქართველმა თავადაზნაურობამ თავის ერთ-ერთ წარმომადგენლად ილია ჭავჭავაძე აირჩია. ილია ჭავჭავაძემ [[რუსი|რუს]] ჟურნალისტს განუცხადა: 

{{ციტატა|სახელმწიფო საბჭოში მე ამომირჩია თავადაზნაურობამ. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ საბჭოში მე მარტო აზნაურ-თავადთა საჭიროებებზე ვილაპარაკებ. თუ ამას ფიქრობენ ზოგნი ჩემი ამომრჩეველნი აქაური რუსთა აზნაურნი - ეს დიდი შეცდომაა. სახელმწიფო საბჭოში თუ თავადაზნაურთა სახელით შევდივარ - ეს მხოლოდ ფორმალური, იურიდიული მხარეა. არ დავფარავ და ვიტყვი: საბჭოში მთელ საქართველოს და ქართველთა ინტერესების დამცველი ვიქნები. საერთო კითხვებსაც შევწირავ ჩემს ღონეს.{{sfn-2|შარაძე1|1990|გვ=277}}}}
[[ფაილი:ილია ჭავჭავაძე სახელმწიფო საბჭოს წევრებს შორის.JPG|მინი|211x211პქ|ილია ჭავჭავაძე სახელმწიფო საბჭოს წევრებს შორის.]]
ილია [[1906]] წელს გაემგზავრა [[პეტერბურგი|პეტერბურგში]]. როგორც ვიცით, რეფორმები [[რუსეთის იმპერია|რუსეთში]] დღემოკლე აღმოჩნდა, თუმცა ცნობილია, რომ სახელმწიფო საბჭოში ილია იბრძოდა სიკვდილით დასჯის წინააღმდეგ. დადასტურებულად ცნობილი არაა გამოვიდა თუ არა იგი სიტყვით ამ საკითხთან დაკავშირებით სახელმწიფო საბჭოში, თუმცა მოიპოვება მისი სიტყვის კონსპექტური ჩანაწერი.{{sfn-2|შარაძე1|1990}} 

ამავე პერიოდში ის აქტიურად აკვირდებოდა სახელმწიფო სათათბიროს საქმიანობას. სათათბიროში [[საქართველო|საქართველოს]] [[ავტონომია|ავტონომიის]] საკითხი განსახილველად დარეგისტრირებული იყო [[მოსკოვი|მოსკოველი]] [[ვექილი]] ლედნიცკის მიერ პეტერბურგელ ქართველთა მინდობილობით. ქართველი დელეგატები ჯერ კიდევ არ იყვნენ ჩამოსულნი და ილიამ დეპუტატთა ჩამოსვლამდე ამ საქმის წინამძღოლობა ითავა, დაიწყო შესაბამისი მასალების მოძიება. საქართველოდან ჩამოსული დეპუტატების უმრავლესობა [[საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული პარტია |სოციალ-დემოკრატები]] იყვნენ, რომლებიც არ უჭერდნენ მხარს საქართველოს ავტონომიას. ილიამ [[დავით სარაჯიშვილი|დავით სარაჯიშვილს]] სთხოვა მათთან შეხვედრის ორგანიზება. შეხვედრა შედგა, თუმცა ილიამ შედეგად მხოლოდ სოციალ-დემოკრატთა დაპირება მიიღო, რომ ისინი ავტონომიას არც დაიცავდნენ, თუმცა არც წინააღმდეგ იტყოდნენ რამეს.{{sfn-2|შარაძე1|1990|გვ=302}} 

საბოლოო ჯამში, არც სახელმწიფო საბჭოს და არც სათათბიროს ეფექტური მუშაობა არ დასცალდა. [[1907]] წელს ილია საქართველოში დაბრუნდა.

==ხსოვნა==
[[ფაილი:Ilia Chavchavadze tumb.JPG|მინი|ილია ჭავჭავაძის საფლავი [[მთაწმინდის პანთეონი|მთაწმინდის პანთეონში]]. კედლის ცენტრალურ ნაწილში მდეობარობს [[იაკობ ნიკოლაძე|იაკობ ნიკოლაძის]] სიმბოლურ-ალეგორიული ხასიათის მონუმენტური ნამუშევარი - „''მწუხარე საქართველო''“.]]
ილია ჭავჭავაძემ სიცოცხლეშივე მოიპოვა ქართველი საზოგადოებრიობის ყველა ფენის საერთო აღიარება, პატივისცემა და დაფასება. მისი მკვლელობის შემდეგ თანდათან სულ უფრო მკაფიოდ გამოიკვეთა მისი წვლილი ქართული ეროვნული ცნობიერების განვითარების საქმეში. აღსანიშნავია ისიც, რომ [[1932]]–[[1937]] წლებში, [[საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი|საბჭოთა კავშირში]] აქტიურად მიმდინარეობდა ისტორიის რეაბილიტაციის მასიური პროპაგანდა. [[1937]] წელს გრანდიოზულად აღინიშნა ილია ჭავჭავაძის იუბილეც, რასაც მკვლევართა ნაწილი სტალინურ ეპოქაში ისტორიული ნარატივის მნიშვნელოვანი ფიგურის შექმნის აუცილებლობით ხსნიან, თუმცა ეს ილიას პერსონისთვის აუცილებელიც კი იყო.

ილია ჭავჭავაძის სახელს ატარებს [[ილია ჭავჭავაძის გამზირი|ცენტრალური გამზირი თბილისიში]] და სხვადასხვა ქუჩები და გამზირები საქართველოს ქალაქებში.

ყაზბეგის მუნიციპალიტეტში ილიას სახელს ატარებს [[ილია ჭავჭავაძის მწვერვალი|მწვერვალი]].

[[ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი|ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისში]] და სხვა არაერთი საგანმანათლებლო დაწესებულება.

ილია ჭავჭავაძის სახლ-მუზეუმი არსებობს თბილისში, [[ილია ჭავჭავაძის სახლ-მუზეუმი (საგურამო)|საგურამოსა]] და [[ილია ჭავჭავაძის სახლ-მუზეუმი (ყვარელი)|ყვარელში]], ასევე გაზეთ „ივერიის“ შენობაში განთავსებულია [[ილია ჭავჭავაძის ლიტერატურულ-მემორიალური მუზეუმი]].

დუშეთში მდებარეობს [[ილია ჭავჭავაძის მუზეუმი და ძეგლი]].

თბილისში, [[თბილისის კლასიკური გიმნაზია|თბილისის კლასიკური გიმნაზიიის]] წინ, აღმართულია ილიასა და [[აკაკი წერეთელი|აკაკის]] ძეგლი.

დაკრძალულია [[თბილისი|თბილისში]], [[პანთეონი (მთაწმინდა)|საზოგადო მოღვაწეთა მთაწმინდის პანთეონში]]. საფლავის ძეგლის - სიმბოლურ-ალეგორიული ხასიათის მონუმენტური ნამუშევრის - „''მწუხარე საქართველო''“ - ავტორია [[იაკობ ნიკოლაძე]].

== მემკვიდრეობა ==
===ბიბლიოგრაფია===
=== მნიშვნელოვანი პოემები ===
* [[აჩრდილი (პოემა) |აჩრდილი]] (26 იანვარი, 1859 წ. [[პეტერბურგი]].)
* [[რამდენიმე სურათი ანუ ეპიზოდი ყაჩაღის ცხოვრებიდან|რამდენიმე სურათი ანუ ეპიზოდი ყაჩაღის ცხოვრებიდამ]] (11 დეკემბერი, 1860 წ. პეტერბურგი.)
* [[ქართვლის დედა(პოემა) |ქართვლის დედა]] (14 ივლისი, 1860 წ. [[პავლოვსკი]].)
* [[მეფე დიმიტრი თავდადებული]] (1878 წ.)
* [[განდეგილი (პოემა) |განდეგილი]] (6 თებერვალი, 1883 წ.)

===მოთხრობები=== 
* [[გლახის ნაამბობი]] (1859 წ. [[პეტერბურგი]])
* [[კაცია-ადამიანი?!]] (1858 – 1863 წ.)
* [[მგზავრის წერილები]] (1861 წ.)
* [[სარჩობელაზედ]] (1879 წ.)
* [[ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილი]] (1880 წ.)
* [[ოთარაანთ ქვრივი]] (1887 წ.)
* [[ამბავად გაგონილნი]] (1887 წ.)

===მნიშვნელოვანი ლექსები===
* პასუხის პასუხი
* მესმის, მესმის სანატრელი
* ალაზანს
* სანთელი
* ქართვლის დედას
* ბაზალეთის ტბა
* პოეტი
* გაზაფხული
* ნანა
* გუთნისდედა
* ბედნიერი ერი 
* ჩემო კალამო 
* ლოცვა

== ლიტერატურა ==
===ქართულენოვანი===
*{{წიგნი
 |ავტორი         = იოველ ასათიანი
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ილია ჭავჭავაძე და თბილისის ქართული საადგილმამულო ბანკი
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[მეცნიერება (გამომცემლობა)|მეცნიერება]]
 |წელი           = 1994 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= გურული
}}
*{{წიგნი
 |გვარი 1       = ციაშვილი 
 |სახელი 1   = სარგის
 |ავტორი 1  = სარგის ციაშვილი
 |გვარი 2    = გვერდწითელი
 |სახელი 2   = გურამ
 |ავტორი 2  = გურამ გვერდწითელი
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = მოგონებანი გარდასულ დღეთა
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[მერანი (გამომცემლობა)|მერანი]]
 |წელი           = 1987 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= ცაიშვილი,გვერდწითელი-ზურაბიშვილი
 | ნაწილი კვადრატულ ფრჩხილებში = მოგონება ილია ზურაბიშვილის
}}
*{{წიგნი
 |ავტორი         = [[ვახტანგ გურული]]
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ილია [ჭავჭავაძე: მონოგრაფია] 
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = არტანუჯი
 |წელი           = 2014
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=9789941445491
 |ref= ასათიანი
}}
*{{წიგნი
 |გვარი 1       = ციაშვილი 
 |სახელი 1   = სარგის
 |ავტორი 1  = სარგის ციაშვილი
 |გვარი 2    = გვერდწითელი
 |სახელი 2   = გურამ
 |ავტორი 2  = გურამ გვერდწითელი
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = მოგონებანი გარდასულ დღეთა
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[მერანი (გამომცემლობა)|მერანი]]
 |წელი           = 1987 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= ცაიშვილი,გვერდწითელი-თაყაიშვილი
 | ნაწილი კვადრატულ ფრჩხილებში = მოგონება ექვთიმე თაყაიშვილის
}}

*{{წიგნი
 |გვარი 1       = ციაშვილი 
 |სახელი 1   = სარგის
 |ავტორი 1  = სარგის ციაშვილი
 |გვარი 2    = გვერდწითელი
 |სახელი 2   = გურამ
 |ავტორი 2  = გურამ გვერდწითელი
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = მოგონებანი გარდასულ დღეთა
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[მერანი (გამომცემლობა)|მერანი]]
 |წელი           = 1987 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= ცაიშვილი,გვერდწითელი-ლასხიშვილი
 | ნაწილი კვადრატულ ფრჩხილებში = მოგონება გიორგი ლასხიშვილის
 }}
*{{წიგნი
 |გვარი 1       = ციაშვილი 
 |სახელი 1   = სარგის
 |ავტორი 1  = სარგის ციაშვილი
 |გვარი 2    = გვერდწითელი
 |სახელი 2   = გურამ
 |ავტორი 2  = გურამ გვერდწითელი
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = მოგონებანი გარდასულ დღეთა
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[მერანი (გამომცემლობა)|მერანი]]
 |წელი           = 1987 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= ცაიშვილი,გვერდწითელი-ყიფშიძე
 | ნაწილი კვადრატულ ფრჩხილებში = ილია ჭავჭავაძე - ბიოგრაფია, გრიგოლ ყიფშიძისა
 }}
*{{წიგნი
 |ავტორი         = [[გურამ შარაძე]]
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ილია ჭავჭავაძე - ცხოვრება, მოღვაწეობა, შემოქმედება
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[ხელოვნება (გამომცემლობა)|ხელოვნება]]
 |წელი           = 1987
 |ტომი          = 1
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= შარაძე
}}

*{{წიგნი
 |ავტორი         = [[გურამ შარაძე]]
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ილია ჭავჭავაძე - ცხოვრება, მოღვაწეობა, შემოქმედება
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[ხელოვნება (გამომცემლობა)|ხელოვნება]]
 |წელი           = 1990
 |ტომი          = 2
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= შარაძე1
}}
*{{წიგნი
 |გვარი 1       = თვარაძე 
 |სახელი 1   = რევაზ
 |ავტორი 1  = რევაზ თვარაძე
 |გვარი 2    = ბაქრაძე
 |სახელი 2   = აკაკი
 |ავტორი 2  = აკაკი ბაქრაძე
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ქართული მწერლობა
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[ნაკადული (გამომცემლობა)|ნაკადული]]
 |წელი           = 1997 
 |ტომი          = 14
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= თვარაძე, ბაქრაძე - ნიკოლაძე
 | ნაწილი კვადრატულ ფრჩხილებში = ნიკო ნიკოლაძე - „ჩემ პოლიტიკაზე“
 }}
*{{წიგნი
 |ავტორი         = დიმიტრი შველიძე
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = პოლიტიკური პარტიების წარმოშობა საქართველოში
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[არსი (გამომცემლობა)|არსი]]
 |წელი           = 1993 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= შველიძე
}}

*{{წიგნი
 |ავტორი         = [[პავლე ინგოროყვა]]
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა 10 ტომეული
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = 
 |წელი           = 1953 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= ინგოროყვა - ჭავჭავაძე1
 | ნაწილი კვადრატულ ფრჩხილებში = ილია ჭავჭავაძე - „ზოგიერთი რამ“
 }}

*{{წიგნი
 |ავტორი         = [[პავლე ინგოროყვა]]
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა 10 ტომეული
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = 
 |წელი           = 1956 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= ინგოროყვა - ჭავჭავაძე2
 | ნაწილი კვადრატულ ფრჩხილებში = ილია ჭავჭავაძე - „ნიკო ნიკოლაძე და მისი შეხედულება ბანკზე“
 }}
*{{წიგნი
 |ავტორი         = [[პავლე ინგოროყვა]]
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა 10 ტომეული
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = 
 |წელი           = 1956 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= ინგოროყვა - ჭავჭავაძე3
 | ნაწილი კვადრატულ ფრჩხილებში = ილია ჭავჭავაძე - „ტფილისის ქართლი საადგილმამულო ბანკის მორიგი კრების გამო“
 }}
*{{წიგნი
 |ავტორი         = [[პავლე ინგოროყვა]]
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა 10 ტომეული
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = 
 |წელი           = 1956 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= ინგოროყვა - ჭავჭავაძე4
 | ნაწილი კვადრატულ ფრჩხილებში = ილია ჭავჭავაძე - „ტფილისის ქართული საადგილმამულო ბანკი(პოლემიკა დიმიტრი ყიფიანთან და აკაკი წერეთელთან).“
 }}
*{{წიგნი
 |ავტორი         = [[პავლე ინგოროყვა]]
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა 10 ტომეული
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = 
 |წელი           = 1957 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= ინგოროყვა - ჭავჭავაძე5
 | ნაწილი კვადრატულ ფრჩხილებში = ილია ჭავჭავაძე - „თვითმოქმედებისთვის“
 }}
*{{წიგნი
 |ავტორი         = თამაზ ჯოლოგუა
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ქართული ჟურნალისტიკის ისტორია
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[არტანუჯი (გამომცემლობა)|არტანუჯი]]
 |წელი           = 2013 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= ჯოლოგუა
}}
*{{წიგნი
 |ავტორი         = ლეილა ნანიტაშვილი
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ილია ჭავჭავაძის სიკვდილი და დასაფლავება
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = 
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[საბჭოთა საქართველო]]
 |წელი           = 1989 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= ნანიტაშვილი - მამაცაშვილი
 | ნაწილი კვადრატულ ფრჩხილებში = მოგონება ქრისტეფორე მამაცაშვილისა
}}
*{{წიგნი
 |ავტორი         = რატი კობახიძე
 |ნაწილი         = 
 |სათაური     = ილია ჭავჭავაძის საზოგადოებრივი მოღვაწეობა
 |ორიგინალი      = 
 |ბმული        = https://egi.ge/ka/%e1%83%98%e1%83%9a%e1%83%98%e1%83%90-%e1%83%ad%e1%83%90%e1%83%95%e1%83%ad%e1%83%90%e1%83%95%e1%83%90%e1%83%ab%e1%83%98%e1%83%a1-%e1%83%a1%e1%83%90%e1%83%96%e1%83%9d%e1%83%92%e1%83%90%e1%83%93/
 |გამოცემა       = 
 |პასუხისმგებელი = 
 |ადგილი         = თბილისი
 |გამომცემლობა  = [[ევროპულ-ქართული ინსტიტუტი]]
 |წელი           = 2020 
 |ტომი          = 
 |გვერდები      = 
 |გვერდნი      = 
 |isbn=
 |ref= კობახიძე
}}
* [[პავლე ინგოროყვა|ინგოროყვა, პავლე]]: ახალი ქართული ლიტერატურის ფუძემდებელნი : [[ნიკოლოზ ბარათაშვილი]], ილია ჭავჭავაძე, [[აკაკი წერეთელი]] - თბილისი : მერანი, [[1983]]
* [[გიორგი აბაშიძე|აბაშიძე, გიორგი]]: ილია ჭავჭავაძე (ცხოვრება და ღვაწლი) - თბილისი, [[2005]]
*''ჯავახიშვილი ნ''. „ილია ჭავჭავაძის საგვარეულოს ისტორიიდან“ „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“ N1 გვ. 13-21 — თბილისი, 2017 ISSN1512-3154
*[[ქრისტეფორე რაჭველიშვილი|რაჭველიშვილი, ქრისტეფორე]]: „ილია ჭავჭავაძე“ თბილისი, 1937.

===ინგლისურენოვანი===
*{{cite news |last = Kinzer |first = Stephen |author-link = Stephen Kinzer |title = Saguramo Journal; On the Tallest Pedestal, a Man for All Georgians |url = https://www.nytimes.com/1998/05/07/world/saguramo-journal-on-the-tallest-pedestal-a-man-for-all-georgians.html |work=[[The New York Times]] |date=7 May 1998  |ref= kinzer}}

== რესურსები ინტერნეტში ==
{{ვიკიციტატა}}
{{commonscat|Ilia Chavchavadze|ილია ჭავჭავაძე}}
{{nplg ბიოგრაფია|00000803}}
* [https://gdi.ge/ge/publication/ilia-chavchavadze1.page ილია ჭავჭავაძის პუბლიკაციები]
* [http://www.buki.ge/author-2124.html „ილია ჭავჭავაძე“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131212055046/http://www.buki.ge/author-2124.html |date=2013-12-12 }}, საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო.
* [https://www.allgeo.org/index.php/ka/2018-12-12-16-13-02/2019-02-02-02-43-33 ილია ჭავჭავაძის შემოქმედება], Allgeo.org
* [http://burusi.wordpress.com/literature/ilia-chavchavadze/ ილია ჭავჭავაძის ცხოვრება, შემოქმედება], ბურუსი
* [http://www.amsi.ge/istoria/somx/kamni.html Армянские ученые и вопиющие камни], [რუსულ ენაზე], пер. с грузинского Н. И. Алексеева-Месхиева, Тифлис, 1902]

==სქოლიო==
{{სქოლიო|2}}

{{ილია ჭავჭავაძე}}
{{ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების თავმჯდომარეები}}
{{გაზეთ ივერიის რედაქტორები}}

{{ყოფილი რჩეული}}
{{DEFAULTSORT:ჭავჭავაძე, ილია}}
[[კატეგორია:ქართველი მწერლები]]
[[კატეგორია:ქართველი პოეტები]]
[[კატეგორია:ქართველი პუბლიცისტები]]
[[კატეგორია:მოკლული ქართველი პოლიტიკოსები]]
[[კატეგორია:ქართველი წმინდანები]]
[[კატეგორია:დაბადებული 1837]]
[[კატეგორია:გარდაცვლილი 1907]]
[[კატეგორია:მთაწმინდის პანთეონში დაკრძალულები]]
[[კატეგორია:ყვარლის მუნიციპალიტეტში დაბადებულები]]
[[კატეგორია:ჭავჭავაძეები|ი]]
[[კატეგორია:ენის რეფორმატორები]]
[[კატეგორია:ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების თავმჯდომარეები]]
[[კატეგორია:ქართველი მთარგმნელები]]
[[კატეგორია:XX საუკუნის ქრისტიანი წმინდანები]]
[[კატეგორია:ქართველი ნაციონალისტები]]
[[კატეგორია:საქართველოში მოკლული ადამიანები]]
[[კატეგორია:კლასიკური ლიბერალები]]