იხილეთ წყარო გვერდისთვის უნგრელების შეჭრა ევროპაში

{{ინფოდაფა სამხედრო კონფლიქტი
|კონფლიქტი= უნგრელების შეჭრა ევროპაში
|ნაწილი= [[უნგრელების შეჭრა ევროპაში]]
|სურათი= [[File:Kalandozasok.jpg|250პქ]]
|სათაური= უნგრელების შეჭრა ევროპაში
|თარიღი= [[1629]] წლის [[25 ივნისი]]
|მდებარეობა= [[დასავლეთი ევროპა]] <br> [[აღმოსავლეთი ევროპა|აღმოსავლეთი ევროპა]] <br> [[ბალკანეთის ნახევარკუნძული]] <br> [[იბერიის ნახევარკუნძული]]
|შედეგი= თითქმის ერთსაუკუნოვანი რბევა 
|მხარე1=უნგრელი ტომები <br> უნგრეთის სამთავრო
|მხარე2= [[იტალიის სამეფო (შუა საუკუნეები)|იტალიის სამეფო]] <br> [[აღმოსავლეთი ფრანკია]] <br> [[ცენტრალური ფრანკია]] <br> [[დიდი მორავია]] <br> [[ბიზანტიის იმპერია]] <br> [[კატალონიის ქვეყნები]] <br> [[ალ-ანდალუსია]] <br> [[ბულგარეთის პირველი იმპერია]] <br> [[ხაზარები]] <br> [[დასავლეთ ფრანკთა სამეფო|დასავლეთი ფრანკია]] <br> [[ქვემო პანონია]] <br> [[ხორვატიის საჰერცოგო]] <br> [[ხორვატიის სამეფო]] <br> [[სერბეთის სამთავრო]] 
|მეთაური1=არფრადი <br> ბოგატი  <br> დურსაჩი <br> შალარდი <br> ბუშჩუ <br> ლეჰელი <br> სური <br> კისა <br> აპორი <br> ტაქკსონი 
|მეთაური2=[[ბერენგარ I (იტალია)|ბერენგარ I]] <br> [[ლუი IV]] <br> [[ლუიტპოლდი]] <br> [[არნულფ კარინტიელი|არნულფი]] <br> [[ჰაინრიხ I ფრინველმჭერი]] <br> [[ოტო I დიდი]] <br> [[კონრადი]] <br> [[ხორვატიის მუნციმირი]] <br> [[ტომისლავ I]] <br> [[ჩასლავი]] <br> [[აბდ ალ-რაჰმან III]] <br> [[ბორის I]] <br> [[სიმეონ I (ბულგარეთი)|სიმეონ I]] <br> [[ბარდა სკლიაროსი]] <br> [[პეტრე]]
|ძალა1=25 000 მებრძოლი 
|ძალა2= 40 000 მებრძლი
|დანაკარგები1=თითქმის ყველა
|დანაკარგები2= ბევრი ქალაქი თუ სოფელი დაიწვა
}}
'''უნგრელების შეჭრა ევროპაში''' — ევროპის ისტორიის გარდამავალი პერიოდი ადრეულ [[შუა საუკუნეები|შუა საუკუნეებში]]. ამ დროს [[კაროლინგების იმპერია|კაროლინგების იმპერიის]] ტერიტორიას ემუქრებოდა აღმოსავლეთ მადიართადან ([[უნგრელები]]) მოსული მტრები. ჩრდილოეთიდან კი მოსული ვიკინგები და არაბები. 

მაგიარებმა წარმატებით დაიპყრეს [[კარპატების აუზი]] (შეესაბამება გვიანდელი უნგრეთის სამეფოს) [[IX საუკუნე|IX საუკუნის]] ბოლოს ევროპის ძარცვა დაიწყეს როგორც საფრანგეთის ასევე ბიზანტიის ტერიტორიებზე. დასავლეთის დარბევა შეწყდა მხოლოდ [[955]] წლის [[ლეხფელდის ბრძოლა]]ში მაგიართა დამარცხებით, რამაც გამოიწვია ახალი პოლიტიკური წესრიგი [[დასავლეთ ევროპა]]ში, რომელიც ორიენტირებული იყო [[საღვთო რომის იმპერია]]ზე. ბიზანტიის ტერიტორიებზე თავდასხმები გრძელდებოდა მე-10 საუკუნეშიც, სანამ მაგიარები არ გაქრისტიანდნენ და არ დაარსდა უნგრეთის ქრისტიანული სამეფო 1000 ან 1001 წლებში.

== ისტორია ==
=== უნგრეთის დაპყრობამდე ===
სავარაუდოდ, უნგრელები ომში პირველად მოიხსენიეს მე-9 საუკუნეში: 811 წელს უნგრელები (მაგირები) გაერთიანდნენ ბულგარეთის იმპერატორ [[კრუმი|კრუმთან]], ალიანსის მიზანი იყო [[ნიკიფორე I (ბიზანტია)|ნიკიფორე I]]-ის დამარცხება, შესაძლოა უნგრელებმა პლისკის ბრძოლაში მიიღეს მონაწილეობა. გეორგიუს მონახუსის ნაშრომში აღნიშნულია, რომ დაახლოებით 837 წელს ბულგარეთის იმპერიამ უნგრელებთან მოკავშირეობა სცადა. კონსტანტინე პორფიროგენიტე თავის ნაშრომში იმპერიის მმართველობის შესახებ წერდა, რომ ხაგანმა და ხაზართა ბეკმა იმპერატორ თეოფილოსს სთხოვეს მათთვის სარკელის ციხე აეშენებინათ. ითვლება, რომ ეს ჩანაწერი ეხება უნგრელებს იმის საფუძველზე, რომ ახალი ციხესიმაგრე საჭირო უნდა ყოფილიყო ხაზარების ახალი მტრის გამოჩენის გამო და არც ერთი სხვა ხალხი არ შეიძლებოდა ყოფილიყო ხაზარების მტერი იმ დროს. მე-10 საუკუნეში აჰმად იბნ რუსტაჰი წერდა, რომ „ადრე ხაზარები თავს იკავებდნენ მადიართა და სხვა ხალხების წინააღმდეგ ბრძოლას“.

[[860]]–[[861]] წლებში უნგრელი ჯარისკაცები თავს დაესხნენ წმინდა კირილეს კოლონას, მაგრამ ამბობენ, რომ შეხვედრა მშვიდობიანად დასრულდა. წმიდა კირილე მიემგზავრებოდა ხაგანში (ან ახლოს) ქერსონესოს ტაურიკაში, რომელიც ყაზარებმა დაიპყრეს. მაჰმადიანმა გეოგრაფებმა ჩაწერეს, რომ მადირები რეგულარულად უტევდნენ მეზობელ აღმოსავლეთ სლავურ ტომებს და იყვანდნენ ტყვეებს ბიზანტიის იმპერიისთვის ქერჩში გასაყიდად. არსებობს გარკვეული ინფორმაცია უნგრეთის თავდასხმების შესახებ აღმოსავლეთ კაროლინგის იმპერიაში [[862]] წელს. 

[[881]] წელს უნგრელები და ყაბარები შეიჭრნენ აღმოსავლეთ ფრანციაში და გადაიტანეს ორი ბრძოლა, პირველი (უნგარი) ვენიაში (ალბათ ვენაში) და მეორე (კოვარი) კულმიტეში (შესაძლოა კულმბერგი ან კოლმიცი ავსტრიაში). [[892]] წელს, Annales Fuldenses-ის თანახმად, აღმოსავლეთ ფრანკიის მეფე [[არნულფ კარინტიელი|არნულფი]] შეიჭრა დიდ მორავიაში და მადირები შეუერთდნენ მის ჯარს (დუნაიზე, სილისტრასა და პრესლავში).  [[893]] წლის შემდეგ, მაგიარის ჯარები ბიზანტიის ფლოტმა გადაიყვანა [[დუნაი]]ს მიმდებარე ტერიტორიაზე და დაამარცხეს ბულგარელები სამ ბრძოლაში. [[894]] წელს მადიარებმა მორავიის მეფე [[სვატოპლუკ I]]-თან მოკავშირეობით შეიჭრნენ [[პანონია]]ში. 

=== დაპყრობის შემდეგ ===
დაახლოებით 896 წელს, ალბათ, არპადის ხელმძღვანელობით, უნგრელებმა (მაგიარებმა) გადალახეს კარპატები და შევიდნენ კარპატების აუზში (უნგრეთის დაბლობები, დაახლოებით). 

[[899]] წელს ამ მადიარებმა დაამარცხეს [[ბერენგარ I (იტალია)|ბერენგარის არმია]] მდინარე ბრენტასთან ბრძოლაში და შეიჭრნენ იტალიის ჩრდილოეთ რეგიონებში. მათ გაძარცვეს სოფლები [[ტრევიზოს პროვინცია|ტრევიზო]]ს, [[ვიჩენცა]]ს, [[ვერონა]]ს, [[ბრეშა|ბრეშია]]ს, [[ბერგამო]]ს და [[მილანი]]ს გარშემო. მათ ასევე დაამარცხეს ქვემო [[პანონია|პანონი]]ის ჰერცოგი ბრასლავი. [[901]] წელს ისინი კვლავ თავს დაესხნენ [[იტალია]]ს. [[902]] წელს ისინი გაუძღვნენ ლაშქრობა ჩრდილოეთ მორავიის წინააღმდეგ და დაამარცხეს მორავიელები, რომელთა ქვეყანაც განადგურდა. [[900]] წლის შემდეგ თითქმის ყოველწლიურად ისინი აწარმოებდნენ დარბევას კათოლიკური დასავლეთისა და ბიზანტიის აღმოსავლეთის წინააღმდეგ. [[905]] წელს მადიარებმა და მეფე ბერენგარმა შექმნეს amicitia და თხუთმეტი წელი გავიდა ისე, რომ უნგრეთის ჯარები არ შევიდნენ იტალიაში.<ref>name='Kristó (1993)'/</ref>  

მადიარებმა დაამარცხეს არანაკლებ სამი დიდი ფრანკთა იმპერიული არმია 907-910 წლებში, შემდეგნაირად. 907 წელს მათ დაამარცხეს შემოჭრილი ბავარიელები ბრეზალაუსპურკის მახლობლად, გაანადგურეს მათი არმია, წარმატებით იცავდნენ უნგრეთს და დიდ მორავიას, გერმანელთა, ფრანკთა და იტალიელთა თავდასხმებისგან. [[908]] წლის 3 აგვისტოს უნგრელებმა მოიგეს [[ეიზენახის ბრძოლა]], ტურინგია. მადიარებმა დაამარცხეს ლუის შვილის გაერთიანებული ფრანკთა საიმპერატორო არმია [[ლეხფელდის პირველი ბრძოლა (910)|ლეხფელდის პირველ ბრძოლა]]ში [[910]] წელს. 

მცირე შენაერთებმა შეაღწიეს ბრემენამდე [[915]] წელს.<ref name='Sugar'>Peter F. Sugar, Péter Hanák, [https://books.google.com/books?id=SKwmGQCT0MAC&printsec=frontcover&dq=hungarian+history&hl=en&ei=sbVeTrDrLsKXOuXY8OAC&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDMQ6AEwAQ#v=onepage&q=hungarian%20history&f=false A History of Hungary], Indiana University Press, 1994, p. 13</ref> [[919]] წელს, გერმანიის [[კონრად I]]-ის გარდაცვალების შემდეგ, მადიარებმა დაარბიეს [[საქსონია]], [[ლოტარინგია]] და [[დასავლეთ ფრანკთა სამეფო|დასავლეთ ფრანკია]]. [[921]] წელს მათ დაამარცხეს მეფე ბერენგარის მტრები [[ვერონა]]ში და მიაღწიეს [[აპულია]]ს [[922]] წელს. [[917]]-[[925]] წლებში მადიარებმა დაარბიეს [[ბაზელი]], [[ელზასი]], [[ბურგუნდია]], [[პროვანსი]] და [[პირენეები]].

დაახლოებით 925 წელს, მე-12 საუკუნის მიწურულის დიოკლეას მღვდლის ქრონიკის თანახმად, ხორვატიელმა ტომისლავმა ბრძოლაში დაამარცხა მადირები, თუმცა სხვები ეჭვქვეშ აყენებენ ამ ანგარიშის სანდოობას, რადგან სხვა ჩანაწერებში ამ ინტერპრეტაციის მტკიცებულება არ არსებობს.

[[926]] წელს მათ გაანადგურეს სვაბია და ელზასი, განახორციელეს კამპანია დღევანდელ [[ლუქსემბურგი (ქალაქი)|ლუქსემბურგში]] და მიაღწიეს ატლანტის ოკეანემდე. 927 წელს პეტრემ, პაპ იოანე X-ის ძმამ, მოუწოდა მადიარებს იტალიის მმართველობისკენ. ისინი რომში შევიდნენ და დიდი ხარკის გადახდა დააკისრეს ტოსკანასა და ტარენტოს. [[933]] წელს საქსონიაში გამოჩნდა მაგიარების დიდი არმია (საქსონებთან პაქტი ამოიწურა), მაგრამ დაამარცხა ჰენრი I-მა მერსბურგში. მაგიართა თავდასხმები გაგრძელდა ზემო ბურგუნდიის წინააღმდეგ ([[935]] წელს) და საქსონიის წინააღმდეგ ([[936]] წელს). 937 წელს მათ დაარბიეს საფრანგეთი დასავლეთით რეიმსი, ლოთარინგია, სვაბია, ფრანკონია, ბურგუნდიის საჰერცოგო და იტალია ოტრანტომდე სამხრეთით. ისინი თავს დაესხნენ ბულგარეთს და ბიზანტიის იმპერიას, მიაღწიეს კონსტანტინოპოლის კედლებს. ბიზანტიელები მათ 15 წლის განმავლობაში უხდიდნენ „გადასახადს“. 938 წელს მადიარებმა არაერთხელ შეუტიეს საქსონიას. 940 წელს მათ გაანადგურეს რომის რეგიონი. 942 წელს, იბნ ჰაიანის ნაშრომის მიხედვით, უნგრელებმა დაარბიეს ესპანეთი, განსაკუთრებით კატალონია. 947 წელს ტაქსონის ბელადმა ბულკსუ ხელმძღვანელობდა დარბევას იტალიაში, აპულიამდე და იტალიის მეფე ბერენგარ II-ს მოუწია მშვიდობისთვის გადასახადის გადახდა.<ref>[https://web.archive.org/web/20091027151814/http://www.geocities.com/egfrothos/magyars/magyars.html The Magyars of Hungary]</ref> 

ლეხფელდის ბრძოლა [[955]] წელს, რომელშიც მადიარებმა დაკარგეს დაახლოებით 5000 მეომარი, საბოლოოდ შეაჩერეს ისინი, თუმცა ბიზანტიის იმპერიის დარბევა [[970]] წლამდე გაგრძელდა. 

899-970 წლებში, თანამედროვე წყაროების მიხედვით, მკვლევარები ითვლიან 45 (ნაგი კალმანის მიხედვით) ან 47 (Szabados György-ის მიხედვით 38 დასავლეთში და 9 აღმოსავლეთში) დარბევას ევროპის სხვადასხვა კუთხეში. ამ კამპანიებიდან მხოლოდ 8 (17,5%) იყო წარუმატებელი ([[901]], [[913]], [[933]], [[943]], [[948]], [[951]], [[955]], [[970]]) და 37 დასრულდა წარმატებით (82,5%).<ref>Szabados György [https://epa.oszk.hu/01300/01343/00044/nemzet.html Vereség háttér nélkül? Augsburg 955] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304054449/http://epa.oszk.hu/01300/01343/00044/nemzet.html|date=2016-03-04}} Hitel 18 (2005)/8. 24–30</ref>

==ლიტერატურა==
* Barbara H. Rosenwein, A short history of the Middle Ages, University of Toronto Press, 2009, p. 152 
*Jean-Baptiste Duroselle, Europe: a history of its peoples, Viking, 1990, p. 124 
*Király, Péter. Gondolatok a kalandozásokról M. G. Kellner "Ungarneinfälle..." könyve kapcsán  
*Tóth, Sándor László (1998). Levediától a Kárpát-medencéig (From Levedia to the Carpathian Basin). Szeged: Szegedi Középkorász Műhely {{ISBN|963-482-175-8}}
*Kevin Alan Brook, The Jews of Khazaria, Rowman & Littlefield, 2009, p. 142
*Kristó, Gyula (1993). A Kárpát-medence és a magyarság régmultja (1301-ig) (The ancient history of the Carpathian Basin and the Hungarians - till 1301). Szeged: Szegedi Középkorász Műhely. p. 299. {{ISBN|963-04-2914-4}}
*Victor Spinei, Text to be displayedThe Romanians and the Turkic nomads north of the Danube Delta from the tenth to the mid-thirteenth century, BRILL, 2009, p. 69 
*Timothy Reuter, The New Cambridge Medieval History: c. 900-c. 1024, Cambridge University Press, 1995, p. 543, {{ISBN|978-0-521-36447-8}}
*Peter Heather, Empires and Barbarians: The Fall of Rome and the Birth of Europe, Pan Macmillan, 2012, p. 369, {{ISBN|9780199892266}}


==რესურსები ინტერნეტში==
*[https://antikva.hu/lexikon/korai-magyar-torteneti-lexikon-9-14-szazad უნგრეთის ენციკლოპედია]
*[http://mek.oszk.hu/09100/09132/09132.pdf უნგრელები კარპატებში]

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

[[კატეგორია:უნგრეთის ისტორია]]
[[კატეგორია:უნგრეთის ბრძოლები]]