იხილეთ წყარო გვერდისთვის ქალაქი

{{მმ*|ქალაქი (მრავალმნიშვნელოვანი)}}
[[ფაილი:Street in Valetta, Malta.jpeg|200პქ|მინი|[[ვალეტა]], [[მალტა]]]]
[[ფაილი:Edinburgh06.jpg|200პქ|მინი|[[ედინბურგი]], [[შოტლანდია]]]]
[[ფაილი:Porvoon tuomiokirkko Näsinmäeltä.JPG|200პქ|მინი|[[პორვოო]], [[ფინეთი]]]]
[[ფაილი:Turkish.town.cesme.jpg|200პქ|მინი|[[ჩეშმე]], [[თურქეთი]]]]
[[ფაილი:Luftbild Davos2.jpg|200პქ|მინი|[[დავოსი]], [[შვეიცარია]]]]
[[ფაილი:Karla marksa intersection 25dec09 2942.JPG|200პქ|მინი|[[დნეპროპეტროვსკი]], [[უკრაინა]]]]
'''ქალაქი''' — მსხვილი დასახლებელი პუნქტი, რომელიც ასრულებს [[მრეწველობა|სამრეწველო]], [[ტრანსპორტი|სატრანსპორტო]], [[მეურნეობა|სამეურნეო]], [[კულტურა|კულტურული]], [[პოლიტიკა|პოლიტიკური]], ადმინისტრაციული ორგანიზაციის ფუნქციებს. ქალაქის კატეგორია ადგილობრივი თავისებურებებით განისაზღვრება შემდეგი ნიშნების მიხედვით: მოსახლეობის რაოდენობა და საქმიანობა, დასახლებული პუნქტის ეკონომიკური და კულტურული მნიშვნელობა. ქალაქს ახასიათებს დასახლების დიდი სიმჭიდროვე და განაშენიანების კომპაქტურობა.

== ქალაქების წარმოშობა ==
ქალაქი წარმოიქმნა [[ისტორია|ისტორიული]] განვითარების იმ საფეხურზე, როდესაც საზოგადოებაში მიმდინარეობდა შრომის საზოგადოებრივი დანაწილების და სოციალური დიფერენციაციის პროცესები და ამის გამო [[სოფელი|სასოფლო]]-სამეურნეო სამუშაოებთან დაკავშირებული მოსახლეობის ძირითადი მასიდან გამოიყოფა სხვა სოციალური ჯგუფები (მმართველი კლასი, [[ხელოსნობა|ხელოსნები]], [[ვაჭრობა|ვაჭრები]] და სხვა), რომელთა კონცენტრაციას გარკვეულ დასახლებულ პუნქტებში მივყავართ ქალაქური ტიპის დასახლების შექმნამდე.

ქალაქების განვითარება მას შემდეგ დაიწყო, რაც ადამიანი საცხოვრებლად ერთ ადგილზე დასახლდა. ადამიანები  თავდაპირველად [[მონადირე]]ები იყვნენ და [[შემგროვებლობა]]ს მისდევდნენ, მაგრამ თანდათანობით, ისინი ფერმერ საზოგადოებებად ჩამოყალიბდნენ. მათ ასევე მოიშინაურეს [[ცხოველები]] და მოიყვანეს მოსავალი. ქალაქი, [[სოფელი|სოფელთან]] შედარებით, არა მხოლოდ დიდ ფართობზეა გაშენებული, არამედ განსხვავებული მოსახლეობითაც არის დაკომპლექტებული. ქალაქის მცხოვრებლები [[ფერმერი|ფერმერობას]] არ მისდევდნენ. ისინი [[ხელოსნობა|ხელოსნები]], [[ვაჭრობა|ვაჭრები]], სამღვდელო პირები და [[ჯარისკაცი|ჯარისკაცები]] იყვნენ.

დიდი დასახლებები ადამიანის განვითარების საკმაოდ ადრეულ ეტაპზე გაჩნდა. [[ბიბლია]]ში [[იერიქონი]]ს სახელით ცნობილი ქალაქი, დაახლოებით, [[ძვ. წ. 8000]]-იან წლებში დაარსდა. ანტიკური ხანის სამოსახლო აღმოაჩინეს [[თურქეთი]]ს ტერიტორიაზეც. იგი [[ძვ. წ. 6500]]-[[ძვ. წ. 5500|5500]] წლებში აყვავებულ და წარმატებულ დასახლებას წარმოადგენდა. ამ ქალაქებზე ჩვენ მხოლოდ მწირი ინფორმაცია გვაქვს, რადგანაც მათ შესახებ წერილობითი ცნობები არ არსებობს.

===შუმერი===
[[შუმერი]] [[შუამდინარეთი|შუამდინარეთში]] უძველესი [[სახელმწიფო]] იყო. [[ჩრდილოეთი]]თ შორ მანძილზე გადაჭიმული ტერიტორიისაგან განსხვავებით, აქ სახარბიელო დასამუშავებელი მიწა ნაკლებად იყო. იგი ნაყოფიერი მხოლოდ [[ჭაობი|ჭაობების]] დაშრობისა და [[ირიგაცია|ირიგაციული]] სისტემის დანერგვის შემდეგ გახდა.  ნაყოფიერი და აყვავებული [[შუმერი]] დაიყო დამოუკიდებელ ერთეულებად, ანუ კედელშემორტყმულ [[ქალაქი-სახელმწიფო|ქალაქ-სახელმწიფოებად]].

===ურის ზიგურატი===
[[ური]], [[ურუქი]], [[ქიში]], და [[ნიფური]]. ეს ქალაქები თავის გარშემო არსებული ტერიტორიის [[დედაქალაქი]]ს როლს ასრულებდნენ. შუმერში ხის მასალისა და [[ქვა|ქვის]] ნაკლებობის გამო, შენობების უდიდესი ნაწილი იგებოდა [[ალიზი]]თ. საოცარია, რომ [[მალფუჭებადი]] ფხვიერი [[მასალა|მასალით]] აშენებულმა ზოგიერთმა [[ნაგებობა|ნაგებობებმა]] ჩვენამდეც მოაღწია. ეს არის [[ზიგურატი|ზიგურატები]], მაღალი [[პირამიდა (არქიტექტურა)|პირამიდები]], სადაც ტაძრისაკენ, ანუ [[ღმერთი]]ს [[საკურთხეველი|საკურთხევლისაკენ]] მიმავალი უამრავი საფეხურია გასავლელი.

ყოველ ქალაქს საკუთარი ღმერთი ჰყავდა. შუმერში [[ქურუმი|ქურუმები]] დიდი ძალაუფლებით სარგებლობდნენ. აქ განვითარდა [[მონარქია|მონარქიის]] ადრეული ფორმები. უფრო მეტიც, პირველი [[კანონთა კრებული]] წარმოდგენილი იქნა [[ური|ურში]], მეფე [[ურ-ნამუ]]ს [[ზეობა|ზეობის]] პერიოდში. შუმერების წვლილი [[ცივილიზაცია|ცივილიზაციის]] განვითარებაში უდიდესია. მათ გამოიგონეს პირველი თვლიანი სატრანსპორტო საშუალება, სამეთუნეო წრე და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, მათ შექმნეს პირველი [[ლურსმნული დამწერლობა]]. შუმერები არ იყვნენ [[მესოპოტამია|მესოპოტამიის]] მკვიდრი მოსახლეები. სავარაუდოდ, ისინი [[მესოპოტამია]]ში გადმოსახლდნენ და მათი თავდაპირველი სამშობლო უცნობია.

===ინდის ხეობის ცივილიზაცია===
[[ცივილიზაცია]] [[შუმერი|შუმერში]] რამდენიმე ასეული წლის განმავლობაში არსებობდა და ვითარდებოდა. კიდევ ერთი საინტერესო [[ცივილიზაცია]] [[ძვ. წ. 2000-2500]] წლებში მდინარე [[ინდი]]ს ველზე განვითარდა. ქალაქების [[მოჰენჯო-დარო]]სა და [[ჰარაპა]]ს გარდა, ამ ადრეული [[ცივილიზაცია|ცივილიზაციის]] შესახებ თითქმის არაფერია დარჩენილი. თუმცა ეს ქალაქები იმდენად კარგად გათვლილი გეგმის მიხედვითაა აგებული, რომ აშკარაა აქ [[ცივილიზაცია]] საკმაოდ მაღალ საფეხურზე იდგა. [[ინდი]]ს ველზე გაშლილი ქალაქების ქუჩები მოკირწყლული იყო, სახლები დაცული იყოს ხმაურის, სუნისა და ქურდებისაგან, ჰქონდათ საკუთარი ჭები და სანიტარული კვანძები. ქალაქებს ჰქონდა [[კანალიზაცია]]. [[ძვ. წ. 1700]]-იან წლებში [[ინდი]]ს ველზე გაშლილი [[ცივილიზაცია]] განადგურდა, თუმცა მიზეზი საიდუმლოდ რჩება.

== ქალაქის ფუნქციები ==
ქალაქების დაარსება და განვითარება მჭიდრო კავშირშია შრომის [[გეოგრაფია|გეოგრაფიულ]] დანაწილებასთან. ქალაქთა უმრავლესობის განვითარების ძირითადი ფაქტორია საზოგადოებრივი წარმოების ფუნქცია, თუმცა არსებობს ქალაქწარმომქმნელი სხვა ფაქტორებიც, მაგალითად:

* ადმინისტრაციული (ჩვეულებრივ, სხვა ფაქტორებთან ერთად)
* სამხედრო-სტრატეგიული (ციხე-ქალაქი)
* დასასვენებელი და სამკურნალო (საკურორტო ქალაქები)
* სამეცნიერო-საუნივერსიტეტო
* რელიგიური

თანამედროვე პირობებში ბევრმა ქალაქმა შეიძინა სხვა დანიშნულებაც: [[ტურიზმი|ტურისტულ]]-[[მუზეუმი|სამუზეუმო]], საფესტივალო, [[სპორტი|სპორტული]] და სხვა. თითოეული ქალაქის ფუნქციური ტიპი არსებითად განისაზღვრება მისი გეოგრაფიული მდებარეობით და იმ კავშირებით, რომლებიც არსებობს ქალაქსა და მისკენ მიზიდულ ტერიტორიას შორის.

== ქალაქის სიდიდე ==
მოსახლეობის რაოდენობის მიხედვით განასხვავებენ: პატარა, საშუალო, დიდ, მსხვილ და უმსხვილეს (ანუ „მილიონიან“) ქალაქებს. მთლიანად მსოფლიოში არის 1700 მსხვილი ქალაქი, სადაც მოსახლეობა 100 ათას აღემატება, და 220 საქალაქო აგლომერაცია 1 მილიონზე მეტი მცხოვრებით.

== ქალაქის სახე ==
ქალაქის ცალკეული ზონები — ცენტრი, საცხოვრებელი, სამრეწველო და სხვა რაიონები ყალიბდება ისტორიულად ან იქმნება გეგმის მიხედვით. ცენტრი ასრულებს საზოგადოებრივ, იდეოლოგიურ და წარმომადგენლობით ფუნქციას. იქ განლაგებულია საზოგადოებრივ შენობები, ადმინისტრაციული და კულტურული კულტურული დაწესებულებები, სავაჭრო რიგები და სხვა. ამიტომ ცენტრში თავმოყრილია [[არქიტექტურა|არქიტექტურის]] ანსამბლები, რომლებიც ძირითადად განსაზღვრავენ მთელი ქალაქის კომპოზიციურ აგებულებას.

ქალაქის ინდივიდუალურობას შეიძლება ქმნიდეს აგრეთვე მისი [[საწარმო]]ები ტექნიკურ-საინჟინრო [[ნაგებობა|ნაგებობებით]], ჩქაროსნული მაგისტრალები, ავტოსადგომები, სპორტული კომპლექსები. ქალაქის იერის შექმნაში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს მის ადგილმდებარეობას, [[რელიეფი|რელიეფს]], პარკებს, სკვერებს, ბულვარებს, [[ეკლესია (ნაგებობა)|ეკლესიებს]], კოშკებს, ანძებს და სხვა ობიექტებს.

== ქალაქის მმართველობა ==
ქალაქებში ადგილობრივი [[თვითმმართველობა|თვითმმართველობის]] და სახელმწიფო მმართველობის სხვადასხვა ფორმებია გავრცელებული. საქალაქო მმართველობის ტიპური ორგანოებია: არჩეული [[მუნიციპალიტეტი|მუნიციპალური]] საბჭო (მუნიციპალიტეტი), ქალაქის ასამბლეა, ქალაქის საკრებულო, საქალაქო საბჭო. ამ ორგანოების მიერ ან ქალაქის მოსახლეობის მიერ არჩეული საქალაქო ადმინისტრაციის მეთაური, [[მერი]], ბურგომისტრი, ქალაქის თავი და მისდამი დაქვემდებარებული სამსახურები. დიდ ქალაქებში არჩევითი ორგანოები ირჩევენ თავის აღმასრულებელ და განმკარგულებელ ორგანოებს: ქალაქის მთავრობას, აღმასრულებელ კომიტეტს და სხვა. დედაქალაქებში ხშირად მმართველობის განსაკუთრებული ფორმებია დადგენილი.
== ქალაქები საქართველოში ==
საქართველოს მოქმედი კანონმდებლობით ქალაქი არის დასახლება, რომლის ტერიტორიაზედაც განლაგებულია სამრეწველო საწარმოები და ტურისტულ, სამკურნალო და სოციალურ-კულტურულ დაწესებულებათა ქსელი და რომელიც ასრულებს ადგილობრივი ეკონომიკურ-კულტურული ცენტრის ფუნქციებს. ქალაქის ინფრასტრუქტურა ორიენტირებული არ არის სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობის განხორციელებაზე. 

ქალაქის კატეგორიას შეიძლება მიეკუთვნოს დასახლება, რომლის რეგისტრირებულ მოსახლეთა რაოდენობა 5 000-ზე მეტია. დასახლებას, რომლის რეგისტრირებულ მოსახლეთა რაოდენობა 5 000-ზე ნაკლებია, ქალაქის კატეგორია შეიძლება მიენიჭოს, თუ იგი მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციული ცენტრია ან მას აქვს შემდგომი ეკონომიკური განვითარებისა და მოსახლეობის ზრდის პერსპექტივა, ანდა ის განსაზღვრულია, როგორც თვითმმართველი ქალაქი.

== იხილეთ აგრეთვე ==
* [[საქართველოს ქალაქები]]
* [[მსოფლიოს უდიდესი ქალაქები]]
* [[მსოფლიოს უდიდესი აგლომერაციები]]
* [[ქალაქების ეპითეტები]]
* [[დედაქალაქი]]
* [[დიდი ქალაქი]]
* [[მსოფლიოს ქვეყნების დედაქალაქები]]
* [[დაბა]]
* [[სოფელი]]

==რესურსები ინტერნეტში==
{{ვიქსიკონი}}
*[http://www.open-site.org/Regional Open-Site Regional] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210129142135/http://www.open-site.org/Regional |date=2021-01-29 }} — შეიცავს სხვა და სხვა ქვეყნების ქალაქებზე ინფორმაციას.

[[კატეგორია:ქალაქი]]