შინაარსზე გადასვლა

ვეფხისტყაოსანი

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ვიკიპედიის რედაქტორების გადაწყვეტილებით, სტატიას „ვეფხისტყაოსანი“ მინიჭებული აქვს რჩეული სტატიის სტატუსი. ვეფხისტყაოსანი ვიკიპედიის საუკეთესო სტატიების სიაშია.
„ვეფხისტყაოსანი“

ვეფხისტყაოსანის XVII საუკუნის ხელნაწერი
ავტორი შოთა რუსთაველი
ილუსტრატორი მამუკა თავაქალაშვილი, მიხაი ზიჩი, ლადო გუდიაშვილი, სერგო ქობულაძე და სხვები. (იხ. ქვემოთ
ქვეყანა საქართველო
ენა ქართული
თემა სიყვარული, მეგობრობა, გმირობა
ჟანრი ეპიკური პოეზია, შაირი
გამოცემის თარიღი სხვადასხვა წლები;
დაწერილია XII საუკუნეში

ვეფხისტყაოსანი — XII საუკუნის ქართველი პოეტის, შოთა რუსთაველის ჩვენამდე მოღწეული ერთადერთი პოემა. შედგება პროლოგის, ძირითადი ნაწილისა და ეპილოგისაგან. შინაარსის მხრივ, ვეფხისტყაოსანი რთული ნაწარმოებია; აქ ორი პარალელური ამბავია მოთხრობილი — არაბეთისა და ინდოეთისა, თუმცა ორივე მათგანი ერთმანეთთან სიუჟეტურად დაკავშირებულია. პოემა მდიდარია პერსონაჟებით. დაწერილია შაირის სტილში, თექვსმეტმარცვლიანი საზომით.

დღემდე მოღწეული არაა ტექსტის პირვანდელი ვარიანტი; უძველესი ხელნაწერი, რომელიც დღეისათვისაა ცნობილი, XVI საუკუნით თარიღდება. საუკუნეების განმავლობაში პოემის ტექსტი იცვლებოდა, ინტერპოლატორების (ყალბისმქნელების) მიერ ხშირად ემატებოდა ახალი სტროფები, ზოგჯერ კი მთელი თავებიც; დღეს პოემის ეს დამატებული თავები „ვეფხისტყაოსნის გაგრძელებების“ სახელითაა ცნობილი.

დღემდე მოღწეულია ვეფხისტყაოსნის 160-ზე მეტი ხელნაწერი წიგნი. ბეჭდურად პოემა პირველად 1712 წელს ვახტანგ VI-ის მიერ გამოიცა. ვეფხისტყაოსნის ზოგიერთი ხელნაწერი ნუსხა გაფორმებულია მდიდრული ორნამენტებითა და მინიატიურებით. სხვადასხვა მხატვრის მიერ შექმნილია ილუსტრაციები. პოემა გადათარგმნილია მსოფლიოს მრავალ ენაზე.

შუა საუკუნეებშიც და შემდეგ დროშიც ვეფხისტყაოსანი დიდ როლს ასრულებდა ქართველი ერის, განსაკუთრებით კი ქართული ლიტერატურის თვითმყოფადობის საკითხებში; ვეფხისტყაოსანი ქართველთათვის ერთ-ერთ საყვარელ წიგნად რჩებოდა. მისი გავლენა კიდევ უფრო მეტად გაიზარდა ახალი დროის ქართველ მწერლებში. დღეს ვეფხისტყაოსანი მსოფლიო ლიტერატურის ერთ-ერთ შედევრად ითვლება.

შედგენილობა

ვეფხისტყაოსანი სამი ნაწილისაგან შედგება: პროლოგი (შესავალი), მთავარი ამბავი და ეპილოგი (დასასრული).

პროლოგი და ეპილოგი

ვეფხისტყაოსნის პროლოგი და ეპილოგი გარკვეულ ცნობებს იძლევა პოემის ისტორიულ-ლიტერატურული საკითხებისა და თავად ავტორის შეხედულებების შესახებ. ზოგიერთი მოსაზრებით პროლოგი ეპილოგთან ერთად გვიანი ხანის დამატებაა და არ ეკუთვნის პოემის ძირითადი ნაწილის ავტორს; სხვა მოსაზრებით კი პროლოგსა და ეპილოგში მხოლოდ რამდენიმე სტროფია შემდეგ დამატებული, ძირითადი ნაწილი კი შოთა რუსთაველს ეკუთვნის. ამ უკანასკნელ მოსაზრებას იცავს რუსთველოლოგი ალექსანდრე სარაჯიშვილი, რომელიც ყალბად აცხადებს პროლოგის რიგ სტროფებს, თუმცა იქვე აღნიშნავს, რომ პროლოგი ვეფხისტყაოსნის ღირსებაა და მასში შოთა რუსთაველმა მოკლედ გადმოსცა პოემის მთავარი სათქმელი[1]:

ცხადად ჩანს, რომ რუსთაველს სწადდა ამ წინასიტყვაობით გამოეთქვა პოემის დასაბამი და დედააზრი, თავისი სულის ვითარება და მდგომარეობა პოემის შეთხზვის ჟამისა, თავისი შეხედულება და ურთიერთობა პოემის გმირებთან; სწადდა გამოეხატა თავისი იდეალი, რომელიც ყოველს პოეტს ასულდგმულებს და მის უძვირფასეს განძს შეადგენს — მიჯნურობა და პოეზია. „წინასიტყვაობა“ არა თუ სხვის მიკერებული აპოკრიფი არ არის, არამედ პოემის მოუწყვეტელი ნაწილია, მისი ახსნაა და კლიტე-გასაღები.

ალექსანდრე სარაჯიშვილის მსგავსი მოსაზრება შედარებით ადრე გამოთქმული აქვს ასევე ალექსანდრე ნანეიშვილსაც[2]. საპირისპიროს ამტკიცებდა რუსთველოლოგი დავით კარიჭაშვილი. მისი აზრით, ვეფხისტყაოსნის პროლოგიცა და ეპილოგიც გაყალბებულია და არანაირი საერთო არა აქვთ პოემის მთავარ ნაწილთან. დავით კარიჭაშვილის მოსაზრებით, ეს ორი ნაწილი ცალ-ცალკეც ერთიანს არაფერს წარმოადგენენ და მათი ცალკეული ტაეპები სხვადასხვა დროს სხვადასხვა პირთაგანაა დაწერილი[3]. დავით კარიჭაშვილის ეს მოსაზრება მკაცრად გააკრიტიკა ნიკოლოზ მარმა თავის რუსთველოლოგიურ ნაშრომში[4]. დავით კარიჭაშვილმა, მიუხედავად ნიკოლოზ მარის კრიტიკისა, საკუთარი მოსაზრებანი უცვლელად გაიმეორა სპეციალურ ნარკვევში „ვეფხისტყაოსნის შემადგენლობა“[5]. ეს მოსაზრებები გაიზიარა და კიდევ უფრო განავითარა რუსთველოლოგმა ალექსანდრე სვანიძემ[6]. დავით კარიჭაშვილს ერთი პერიოდი მხარს უჭერდა კორნელი კეკელიძეც[7]. ეს მოსაზრება პროლოგ-ეპილოგის სიყალბის შესახებ მოგვიანებით გააკრიტიკა ალექსანდრე ბარამიძემ. მისი თქმით პროლოგი და ეპილოგი გარკვეულ ტრადიციულ პრინციპებს ეფუძნება. კომპოზიციური თვალსაზრისით პროლოგის ტექსტი ძირითად ნაწილთან სრულ წესრიგშია, პოემა სამივე ნაწილით თანმიმდევრული და სანიმუშოა[8]. ვეფხისტყაოსნის თანმიმდევრულობისა და სანიმუშოობის შესახებ ამგვარადვე ფიქრობდა ვაჟა-ფშაველაც[9].

ძირითადი ნაწილი

ვეფხისტყაოსნის ძირითადი ნაწილი წარმოადგენს შედარებით მარტივ ფაბულურ ამბავს, რომელიც სიუჟეტური წყობითაა გართულებული. ძირითად ნაწილში ორი ამბავია მოთხრობილი, არაბეთისა და ინდოეთისა. ეს ორი ამბავი ერთმანეთთან მჭიდროდაა დაკავშირებული და გადახლართული, იმგვარად, რომ სიუჟეტურად ვეფხისტყაოსანი მაინც ერთიანი ნაწარმოებია. პოემის ძირითადი სიუჟეტური ამბავი გამდიდრებულია შემავალი ეპიზოდებით; ასეთებია, მაგალითად, ნადირობა, ფრიდონის ამბავი, ფატმანის ამბავი. ეს შემავალი ეპიზოდები თავის მხრივ მცირედ დასრულებული, სიუჟეტური ამბებია[10]. გარდა ამ ამბებისა, ვეფხისტყაოსნის ძირითად ნაწილში ხშირია ე. წ. სტატიკური ელემენტები, როგორიცაა ანდერძები, ეპისტოლეები, დიალოგები, აღწერილობები, ლირიკული გადახვევები, აფორიზმები და სხვა[11].

რუსთაველი ამბავს სწრაფი ტემპით ავითარებს, მოკლედ და დახვეწილად, როგორც ზოგიერთი რუსთველოლოგი აღნიშნავს, ზოგავს დროსა და ენერგიას[12]. აღსანიშნავია, რომ რუსთაველისათვის დამახასიათებელია თავისი მოსაზრების დამადასტურებლად პერსონაჟების მოწმობის მოყვანა[13][14]. სიუჟეტით ვეფხისტყაოსანი, მეცნიერების თქმით, დღემდე მიმზიდველი წასაკითხია. ვეფხისტყაოსნის ესპანურად მთარგმნელის, გუსტავო დე ლა ტორეს სიტყვით, რუსთაველის პოემის „კითხვა მომხიბლავია“[15]. ქართველი რუსთველოლოგი ალექსანდრე ბარამიძე აღნიშნავს, რომ სიუჟეტური ხლართები ვეფხისტყაოსანში იშვიათი ხელოვნებითაა შეკრული და გახსნილი, სიტუაციები თანდათანობით რთულდება და მძაფრდება, რაც ძაბავს მკითხველის ყურადღებას და აღძრავს ინტერესს[16].

პოემის ძირითადი ნაწილის შინაარსიდან გამომდინარე, ტრადიციული თვალსაზრისით ვეფხისტყაოსნის მთავარ თემად მიჩნეული იყო სიყვარული. ეს მოსაზრება საკამათო გახადა ნიკოლოზ მარმა, რომელმაც გამოთქვა აზრი, რომ მთავარი თემა პოემაში არის არა სიყვარული, არამედ ძმობა და მეგობრობა[17]. ნიკო მარს დაეთანხმა ივანე ჯავახიშვილი და აღნიშნა, რომ სწორედ ხალხთა მეგობრობისა და ძმობის იდეაა მთავარი რუსთაველის პოემაში[18]. ზურაბ ავალიშვილი თვლის, რომ სიყვარულსა და მეგობრობას შორის ვეფხისტყაოსანში არჩევანის გაკეთება რთულია და მათ თანაბარმნიშვნელოვან თემებად მიიჩნევს პოემაში[19]. აკადემიკოსი ვ. შიშმარიოვი მიიჩნევს, რომ ვეფხისტყაოსანი სიყვარულის პოემაა და ამაში დაეჭვება შეუძლებელია[20]. ინგლისელი ლიტერატურათმცოდნე მორის ბაურას მოსაზრებითაც ვეფხისტყაოსანში უპირატესია სიყვარულის იდეა და არა მეგობრობისა[21]. ამავეს ამბობს ამერიკელი ქართველოლოგი ლუის სოლანოც[22]. სიყვარული მიიჩნია ვეფხისტყაოსნის მთავარ თემად ქართველმა რუსთველოლოგმა ალექსანდრე ბარამიძემაც[23].

აღსანიშნავია, რომ ვეფხისტყაოსნის ძირითადი ნაწილის ყველა სტროფი, ზოგიერთი მკვლევარის აზრით, არ უნდა ეკუთვნოდეს შოთა რუსთაველს. არსებობს მოსაზრება, რომ ინდო-ხატაელთა ამბავი ვეფხისტყაოსანში მოგვიანებითაა დამატებული; გარდა ამ თავისა, საეჭვოა ზოგიერთი ცალკეული სტროფის წარმომავლობაც[24] (უფრო ვრცლად ამის შესახებ იხილეთ ამავე სტატიის სექცია ავტორი, ვეფხისტყაოსნის გამგრძელებლები).

შინაარსი

პროლოგისა და ეპილოგის შინაარსი

თინათინის გამეფების სცენა წერეთლისეული ვეფხისტყაოსნიდან
უცხო მოყმის ნახვის სცენა თავაქალაშვილისეული ვეფხისტყაოსნიდან
ავთანდილისა და ტარიელის შეხვედრა, მიხაი ზიჩის ილუსტრაცია
ნესტან-დარეჯანის გაგზავნა ქაჯეთში, მინიატიურა წერეთლისეული ვეფხისტყაოსნიდან

ვეფხისტყაოსნის პროლოგი და ეპილოგი შინაარსობრივად გარკვეულ ტრადიციულ პრინციპზეა აგებული. პროლოგის დასაწყისში ავტორი ქებითა და ლოცვით მიმართავს სამყაროს შემოქმედს (1. და 2. სტროფები)[25]. ღვთისადმი მიმართვის შემდეგ რუსთაველი ქებას უძღვნის ამქვეყნიურ მეფეებს (3-5 სტროფები), სადაც იგი აღნიშნავს, რომ არ იცის, როგორ შეჰკადროს ხოტბის შესხმა თამარ მეფის „ლომს“. სიტყვა „ლომი“ პოემის მესამე სტროფში ნახმარია მეტაფორული მნიშვნელობით და აღნიშნავს თამარ მეფის მეუღლეს. ეპილოგში იგი უკვე საკუთარი სახელით — დავითითაა მოხსენიებული[26]. მეოთხე სტროფი საგანგებოდ საკუთრივ თამარ მეფეს ეძღვნება[27]:

თამარს ვაქებდეთ მეფესა, სისხლისა ცრემლ-დათხეული...

ღვთისა და საქართველოს სამეფოს მმართველთა ქების შემდეგ პოემის ავტორი პროლოგში საკუთარ თავზე და შემოქმედებაზე საუბრობს. მე-6 და მე-7 სტროფებში უკვე პოემის მთავარი გმირის, ტარიელის სახელია ნახსენები[28]. იმავე მე-7 და შემდეგ სტროფებში კი ავტორი ორჯერ იხსენიებს საკუთარ თავს რუსთველის სახელით[29]:

დავჯე, რუსთველმან გავლექსე, მისთვის გულლახვარსობილი...
მე, რუსთველი, ხელობითა ვიქ საქმესა ამადარი...

ამ ყველაფრის შემდეგ რუსთაველი პროლოგში ავითარებს ორ თეორიას შაირობისა და მიჯნურობის შესახებ. შაირობაზე საუბრისას იგი თავიდანვე განსაზღვრავს მის (პოეზიის) არსს და მის ბუნებას; კერძოდ, პოემის მე-12 სტროფის[30] მიხედვით პოეზია სიბრძნის დარგადაა მიჩნეული და მისი შემეცნებითი მნიშვნელობაა ხაზგასმული. პოეტის თქმით, პოეზია „მსმენელისთვის დიდი მარგია“, გარდა ამისა შაირობას რუსთაველი საღმრთო საქმედ მიიჩნევს, რომელსაც საამქვეყნო დანიშნულებაც აქვს[31].

პოეზიის ბუნებისა და დანიშნულების განსაზღვრის შემდეგ რუსთაველი მის სპეციფიკაზე საუბრობს და ამბობს: „გრძელი სიტყვა მოკლედ ითქმის, შაირია ამად კარგი“. მოშაირეს თავის საქმეში ისეთივე გაწაფულობა მოეთხოვება, როგორც სპორტის ოსტატს (მობურთალს)[32]. ლექსის ყოველი მთხზველი შოთას პოეტად არ მიაჩნია. იგი მელექსეებს თავიანთი შესაძლებლობების მიხედვით ჰყოფს სამ კატეგორიად და ამ დახარისხებას იძლევა მე-15, მე-16 და მე-17 სტროფებში[33]. პირველ კატეგორიას რუსთაველი მიაკუთვნებს ერთი-ორი უმსგავსო ლექსის ავტორებს, რომლებსაც, პოეტის თქმით, „მოშაირე არა ჰქვია“. მეორე კატეგორიაში შოთა ათავსებს მელექსეებს, რომლებსაც არ შეუძლიათ ძლიერი ემოციური ზეგავლენა მოახდინონ მკითხველზე. ამგვარ პოეტებს რუსთაველი გაუწაფავ ყმაწვილ მონადირეს ადარებს, რომელსაც დიდი მხეცის მონადირება არ შეუძლია. მესამე კატეგორიაში კი პოეტს შეჰყავს მელექსეები, რომელთა ნაწარმოებებიც გასართობად, დროის მოსაკლავად გამოსადეგია. აქ რუსთაველი არ უარყოფს მსუბუქი ჟანრის წვრილი, სალაღობო ლექსების მნიშვნელობას[34].

ვეფხისტყაოსნის პროლოგში შაირობის თემას უშუალოდ, ლოგიკურად, აზრობრივად ებმის მიჯნურობის თემა. რუსთაველის თქმით, კარგი მელექსე თავის შემოქმედებას ფუჭად კი არ უნდა ფანტავდეს, არამედ ამ ხელოვნებას მიჯნურის საქებად, სიყვარულის სადიდებლად უნდა იყენებდეს[35]. პოეტი ერთმანეთისაგან მკაცრად ასხვავებს ნამდვილ მიჯნურობასა და ხორციელ წადილს, სიძვას[36]:

მიჯნურობა არის ტურფა, საცოდნელად ძნელი გვარი;

მიჯნურობა სხვა რამეა, არ სიძვისა დასადარი;
იგი სხვაა, სიძვა სხვაა, შუა უზის დიდი ზღვარი,

ნურვინ გარევთ ერთმანეთსა! გესმის ჩემი ნაუბარი?

მოშაირეების მსგავსად შოთა სიყვარულსაც სამ კატეგორიად ყოფს. „პირველი მიჯნურობა“ პროლოგის მიხედვით „საზეო საქმეა“, ღვთაებრივი მოვლენაა. მეორეა ამქვეყნიური, მიწიერი, ხორციელი სიყვარული, ადამიანური გრძნობა (რომელსაც შოთა სიძვისაგან მკაცრად მიჯნავს). მიჯნურობის მესამე სახეს, ხორციელ წადილს, სქესობრივი ჟინით გატაცებას პოეტი სიყვარულის ცნებიდან საერთოდ გამორიცხავს და დაუფარავად აკრიტიკებს[37]:

მძულს უგულო სიყვარული, ხვევნა, კოცნა, მტლაშა-მტლუში.

რუსთაველი უარყოფს მიჯნურობის ორივე უკიდურეს ფორმას — საზეო-საიმქვეყნო სიყვარულსა და ხორციელ გატაცებას (სიძვას) და პროლოგში ხსნის, რომ მისი პოემა ამქვეყნიურ, ადამიანურ გრძნობაზე, ნამდვილ სიყვარულზეა დაწერილი. კარგი მიჯნურისაგან პოეტი მოითხოვს ერთგულებას, სიტურფეს, სიუხვეს, კარგ ენასა და გონებას, სიძლიერეს და სიმდიდრესაც[38].

პროლოგში პოეტი ამბობს, რომ პოემაში მოთხრობილი ამბავი დასრულდა, პოემის გმირებმა დაასრულეს ამქვეყნიური ცხოვრება და გარდაიცვალნენ. პროლოგის პირველ სტროფში კიდევ ერთხელაა მოხსენიებული რუსთაველი (თუმცა, პროლოგის სტროფების დაწერას ტრადიციულად შოთა რუსთაველს არ მიაწერენ). დასასრულში პოეტი კიდევ ერთხელ აქებს საქართველოს მმართველებს, თამარ მეფესა და დავით სოსლანს. უკანასკნელ სტროფში მოხსენიებულია იმ პერიოდის ნაწარმოებები მათი ავტორებითურთ, მათ შორის დასახელებულია რუსთაველი, ტარიელის მაქებარი. აღსანიშნავია, რომ აქ რუსთავლი მესამე პირშია დასახელებული, რაც ერთ-ერთი მიზეზია იმისა, რომ პროლოგის სტროფების ავტორად ზოგჯერ შოთა რუსთაველს არ მიიჩნევენ[39] (ვრცლად ამის შესახებ იხილეთ ამავე სტატიის ქვეთავი ავტორი, ვეფხისტყაოსნის გამგრძელებლები).

ძირითადი სიუჟეტი

ტარიელი, ავთანდილი და ფრიდონი უყურებენ ქაჯეთის ციხეს, მიხაი ზიჩის ილუსტრაცია

ვეფხისტყაოსნის ძირითად ნაწილში ორი ერთმანეთთან მჭიდროდ დაკავშირებული ამბავია მოთხრობილი; ერთია არაბეთის ამბავი, ხოლო მეორე ინდოეთისა. პოემა იწყება არაბეთის (მეფე როსტევანი, თინათინი და ავთანდილი) ამბით. არაბეთის მეფის, როსტევანის მოხუცებულობის გამო ტახტზე მეფის სურვილით მისი ერთადერთი ქალიშვილი, თინათინი ადის. თინათინსა და სპასპეტ ავთანდილს ერთმანეთი უყვარდებათ. ერთხელ, ნადირობისას მეფე და ავთანდილი წყლის პირას მტირალ უცხო მოყმეს წააწყდებიან, რომელიც ვეფხის ტყავითაა შემოსილი (ვეფხისტყაოსანი). მეფემ მისი გაცნობა მოისურვა, თუმცა უცხო მოყმე გაუჩინარდა. მეფე დანაღვლიანდა. თინათინმა ავთანდილს დაავალა უცხო მოყმის მოძებნა, ავთანდილმა შეასრულა მისი დავალება, იპოვა მოყმე — ტარიელი, მოისმინა მისგან სიყვარულის ტრაგიკული ამბავი, დაუძმობილდა და დახმარება აღუთქვა. მართლაც, ავთანდილმა მიაგნო ტარიელის დაკარგული სატრფოს კვალს და ბოლოს და ბოლოს ძმადნაფიცმა მოყმეებმა — ავთანდილმა, ტარიელმა და ფრიდონმა — იხსნეს ქაჯების მიერ შეპყრობილი ნესტანი, ტარიელის სატრფო[10].

მეორე ამბავი არის ის ტრაგიკული ისტორია, რომელიც ტარიელმა ავთანდილს უამბო. ინდოეთის ამირბარსა და ინდოეთის მეფის ასულს, ტარიელსა და ნესტან-დარეჯანს, ერთმანეთი შეუყვარდათ. მშობლები ქალის სხვაზე მითხოვებას აპირებდნენ. ნესტანის რჩევით ტარიელმა სასიძო მოკლა. მეფესა და ამირბარს შორის კონფლიქტი მოხდა. ნესტანი უმაგალითოდ დასაჯეს — ზღვის შორეულ სივრცეში გადასაკარგავად გაატანეს მონა-ზანგებს. ტარიელი უშედეგოდ ეძებდა თავის სატრფოს, თუმცა იმედგაცრუებული ბოლოს გაშორდა საზოგადოებას და უდაბნოში, გამოქვაბულში დასახლდა ნესტანის მსახურ ერთგულ ასმათთან ერთად. ეს ისტორია სიუჟეტის თანმიმდევრობაში ჩართულია იმ ადგილას, სადაც ავთანდილი იპოვნის ტარიელს და ტარიელი მას თავის ამბავს უამბობს[10].

პერსონაჟები

ვეფხისტყაოსანი საკმაოდ მდიდარი პოემაა პერსონაჟთა წრით. მოქმედება ფართო გეოგრაფიულ არეზეა გაშლილი და პერსონაჟებიც სხვადასხვა ქვეყნის წარმომადგენლები არიან, მათ შორის გამოგონილი ქვეყნებისაც (როგორიცაა, მაგალითად, მულღაზანზარი). პოემაში არაა გამოყვანილი ეროვნებით ქართველი პერსონაჟი. ზოგიერთი მკვლევარის აზრით, ვეფხისტყაოსანში დასახელებულ სამეფოებში იმდროინდელი საქართველოს კუთხეები იგულისხმება. ივანე ჯავახიშვილის თქმით, შოთა რუსთაველის გმირებში ქართული გული ძგერს და მათ მაშინდელი საქართველოს საკითხები აღელვებთ[40].

ვეფხისტყაოსნის პერსონაჟებთან დაკავშირებით ნარკვევები გამოქვეყნებული აქვთ აკაკი წერეთელსა[41][42][43][44] და ილია ჭავჭავაძეს[45]. აკაკის მოსაზრებით, ვეფხისტყაოსნის ქვეყნები გადარქმეული საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებია, შესაბამისად ხალხიც ქართველია. აკაკი პირდაპირ ასახელებს, რომ ტარიელი წარმოშობით ამერიდანაა (აღმოსავლეთ საქართველოდან), ავთანდილი იმერიდან (დასავლეთიდან), ხოლო ფრიდონი შავიზღვისპირელი ქართველია — ამ სამი გმირის ერთობა კი ერთიან, შეკავშირებულ ქართველ ხალხს იძლევა. აკაკიმ ნესტანი წარმოიდგინა საქართველოს სიმბოლოდ, რომელსაც ქართველი ხალხი მხოლოდ ერთიანი ძალებით თუ უშველის. ამგვარად აკაკიმ სცადა ქართველთა სუბეთნიკურ ნიადაგზე ვეფხისტყაოსნის პერსონაჟთა ტიპური ბუნების გარკვევა[46]. აკაკის მოსაზრებას დაეთანხმა დავით კარიჭაშვილიც, თუმცა მან აღნიშნა, რომ ქართველი ხალხის ეთნოგრაფიული წარმომადგენლები რუსთაველს განგებ კი არ დაუხატავს, არამედ ეს თავისთავად, პოეტის უნებურად მოხდა[47]. ვეფხისტყაოსნის პერსონაჟებზე აკაკის აზრი მკაცრად გააკრიტიკა ილია ჭავჭავაძემ. მისი თქმით, აკაკიმ „ვიწრო ფარგლებში მოამწყვდია“ დიდებული ქართული პოემის მნიშვნელობა, ხოლო მისი ავტორი უბრალო ეთნოგრაფად გამოაჩინა. ილიას აზრით, რუსთაველის პერსონაჟები არიან „ზოგადი ადამიანების ტიპები“ და არა რომელიმე „ქართლელი, კახელი, პეტრე, ივანე“[48].

ვეფხისტყაოსნის პერსონაჟების დახასიათებას უძღვნა ნაშრომი ვლადიმერ ნორაკიძემ. მისი თქმით, ტარიელი და ავთანდილი, ასევე ფრიდონიც არიან მსგავსი ხასიათების ადამიანები, თუმცა ისინი მაინც არ კარგავენ საკუთარ ინდივიდუალობას[49][50][51][52][53]. ამ მხრივ დიამეტრულად განსხვავებული მოსაზრება აქვს ივანე ჯავახიშვილს. მისი თქმით, პირიქით, ვეფხისტყაოსნის მთავარი გმირები (ტარიელი და ავთანდილი) იმდროინდელი საქართველოს ორ აბსოლუტურად განსხვავებულ ტიპს წარმოადგენენ; ჯავახიშვილი ხსნის, რომ განსხვავება კონკრეტულად ის არის, რომ ტარიელი იბრძვის, არის მამაცი, თუმცა მის ბრძოლას არ აქვს იდეური ხასიათი, ავთანდილი კი პირიქით, ხმალს მხოლოდ იმისათვის იშიშვლებს, რომ შეურაცხყოფილებს დაეხმაროს, გაათავისუფლოს ჩაგრულები[54]. ამ საკითხში ივანე ჯავახიშვილს არ ეთანხმება ალექსანდრე ბარამიძე[55].

ვეფხისტყაოსნის ძირითადი პერსონაჟები არიან:

  • ტარიელი — უცხო მოყმე, ვეფხისტყაოსანი, ნესტანის მიჯნური, ავთანდილისა და ფრიდონის ძმადნაფიცი;
  • ავთანდილი — არაბეთის სპასპეტი, თინათინის მიჯნური, ტარიელისა და ფრიდონის ძმადნაფიცი;
  • ნურადინ-ფრიდონი — მულღაზანზარის მეფე, ტარიელისა და ავთანდილის ძმადნაფიცი;
  • ნესტან-დარეჯანი — ტარიელის მიჯნური, ფარსადანის ქალიშვილი;
  • თინათინი — ავთანდილის მიჯნური, როსტევანის ქალიშვილი და თანამესაყდრე;
  • როსტევანი — არაბეთის მეფე;
  • ფარსადანი — ინდოეთის მეფე;
  • დავარი — ფარსადანის და, ქაჯეთში გათხოვილი, ნესტან-დარეჯანის გამზრდელი და მასწავლებელი;
  • შერმადინი — ავთანდილის ერთგული მსახური;
  • სოგრატი - როსტევანის ვაზირი;
  • ასმათი — ნესტან-დარეჯანის მონა-მსახური, ტარიელის მსახური და მეგობარი;
  • რამაზი — ხატაეთის მეფე;
  • უსენი — გულანშაროს მთავარი;
  • ფატმანი — უსენის ცოლი;
  • ჭაშნაგირი — ფატმანის საყვარელი;
  • მელიქ–სურხავი — გულანშაროს მეფე;
  • უსამი — ვაჭრების მეთაური.

ფაბულის წყარო

ვეფხისტყაოსნის ფაბულის ორიგინალობაზე ეჭვი დაბადა თავად პოემის პროლოგის ერთ-ერთმა სტროფმა, რომელშიც ავტორი წერს[56]:

ესე ამბავი სპარსული, ქართულად ნათარგმანები ...
... ვპოვე და ლექსად გარდავთქვი, საქმე ვქმენ საჭოჭმანები ...

ამ სტროფის მიხედვით, რუსთაველს ხელთ ჰქონია სპარსულ ენაზე დაწერილი და შემდეგ ქართულად ნათარგმნი პროზაული მოთხრობა და ის გაურითმავს, ლექსად „გარდაუთქვამს“. ამ სტროფის აზრი ამგვარად, პირდაპირი მნიშვნელობით ესმოდათ XVIII საუკუნემდე. პირველად ვეფხისტყაოსნის ფაბულის სპარსულობაში ეჭვი ვახტანგ VI-ს შეეპარა; იგი თავის კომენტარებში კრიტიკულად განიხილავს ამ საკითხს და აღნიშნავს[57]:

ეს ამბავი სპარსში არ არის... სპარსშიდ ეს ამბავი არსად იპოება.

ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტის სპარსულიდან წარმოშობის თეორიას იცავდა ნიკოლოზ მარი. მას ერთ დროს ბრიტანეთის მუზეუმში ეგულებოდა რუსთაველის პოემის სპარსული პროტოტიპის ხელნაწერი, თუმცა მისი მოლოდინი არ გამართლდა. მიუხედავად ამისა, იგი თავის მონოგრაფიულ ნაშრომებში მაინც ვეფხისტყაოსნის ფაბულის სპარსულობას იცავს[58][59]. ამ მოსაზრებას ეწინააღმდეგებოდა ვაჟა-ფშაველა და აღნიშნავდა, რომ თუ პოემის ფაბულა სპარსულია, მას სპარსეთშიც ბევრი გალექსავდა[60]. XX საუკუნის მკვლევართა უმრავლესობამ უარყო ძველი შეხედულებები, საყოველთაოდ აღიარეს ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტური ორიგინალურობა. მოგვიანებით სარგის კაკაბაძემ მივიწყებული თეორიის აღდგენა სცადა და ივარაუდა, რომ ვეფხისტყაოსანი სპარსულ ენაზე მეხოტბე ჩახრუხაძის ძმამ პროზაულად დაწერა; იგი ქართულად გადმოთარგმნა სარგის თმოგველმა, ხოლო საბოლოოდ კი შოთა რუსთაველმა გალექსა[61]. ამ აზრმა მეცნიერებაში ფეხი ვერ მოიკიდა; იგი გააკრიტიკა რუსთველოლოგმა ალექსანდრე ბარამიძემ, გაიოზ იმედაშვილმა, სოლომონ ცაიშვილმა[62].

დღეს როგორც საზოგადოების, ისე მკვლევართა შორის გავრცელებული და მიღებულია მოსაზრება, რომ შოთა რუსთაველმა „სპარსული ამბის“ მომიზეზებით გამოიყენა მსოფლიო ლიტერატურაში ფართოდ გავრცელებული სიუჟეტის ხელოვნურად შენიღბვისა და გაუცხოების ხერხი. ეს ხერხი ფართოდ იყო გავრცელებული განსაკუთრებით შუა საუკუნეებში როგორც ევროპის ქვეყნებში, ისე საქართველოში[63]. სიუჟეტის გაუცხოების აუცილობლობა, ალექსანდრე ბარამიძის აზრით, გამოწვეული იყო ვეფხისტყაოსანში ასახული გამჭვირვალე ისტორიული ასოციაციებითა და პოემაში გატარებული შეხედულებების რადიკალიზმით[64].

ვეფხისტყაოსნის ფაბულის ორიგინალურობის თეორიას ამყარებს იმ მკვლევართა მოსაზრებები, რომლებიც პოემის სიუჟეტში შოთა რუსთაველის თანადროული საქართველოს ისტორიულ სინამდვილეს ხედავენ. რუსთველოლოგთა უმრავლესობა პოემაში აღწერილ თინათინისა და ნესტან-დარეჯანის ამბებში საქართველოს რეალური მეფის, გიორგი III-ის მიერ თამარის გამეფების, რუმის სულთნის მიერ ხელის თხოვნის ისტორიებთან პოულობს მსგავსებას. ამგვარ აზრს ავითარებდნენ მარი ბროსე[65][66], დავით ჩუბინაშვილი[67], დიმიტრი ბაქრაძე[68], მოსე ჯანაშვილი[69], ვაჟა-ფშაველა[70]. ეს აზრი მოგვიანებით გაიზიარეს სხვებმაც: დიმიტრი ბენაშვილმა[71], დ. ქუმსიშვილმა[72], ნიკო მარმა[73] და სხვებმა. საკმაოდ გავრცელებულია მოსაზრება, რომ შოთა რუსთაველი თავად მონაწილეობს პოემაში, როგორც პერსონაჟი, ავთანდილის ან ტარიელის სახით. ამ აზრს იცავდნენ და ავითარებდნენ ვაჟა-ფშაველა[74], სერგი გორგაძე[75], პავლე ინგოროყვა[76].

სტილი

„ვეფხისტყაოსნის ქართული“

მთავარი სტატია: ვეფხისტყაოსნის ქართული.

ვეფხისტყაოსნის ენა წარმოადგენს გარდამავალ საფეხურს ძველ ქართულსა და ახალ ქართულ ენას შორის; მასში მოიპოვება როგორც ძველი, ისე ახალი ქართულისათვის დამახასიათებელი ნიშნები. ვეფხისტყაოსნის ენა განსხვავებულია როგორც წინადროული, ისე მისდროინდელი საეკლესიო მწიგნობრული ქართული ენისაგან, იგი უფრო მეტად ახლოსაა ხალხის სამეტყველო ენასთან. ამ განსხვავების გამო მას პირობითად „ვეფხისტყაოსნის ქართულსაც“ უწოდებენ. ქართველოლოგთა აღნიშვნით, ვეფხისტყაოსანი მნიშვნელოვანი დოკუმენტია საშუალი ქართულის საერო მეტყველების შესასწავლად[77].

ვეფხისტყაოსნის ენისათვის განსაკუთრებით დამახასიათებელია ის, რომ აქ ერთმანეთის გვერდით გვხვდება ერთი და იმავე სიტყვის როგორც ახალი, ისე ძველი ფორმები. არნოლდ ჩიქობავამ დაასაბუთა, რომ ვეფხისტყაოსანში შეინიშნება დიალექტიზმები, როგორც დასავლური (მაგალითად აქანა), ისე აღმოსავლური (მაგალითად დაღმა), თუმცა, მისივე თქმით, ეს დიალექტიზმები ავტორისეული არაა და ეს ზოგადად იმდროინდელი სალიტერატურო ენის თვისება იყო[78]. ვეფხისტყაოსნის ქართულს, ძველი ენისაგან განსხვავებით, ახასიათებს მიდრეკილება სინტაქსური სიახლისა და სიმარტივისადმი[79]. ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია მოთხრობითი ბრუნვის ნიშნის ახალი ხმარების წესი პოემაში[80]. მიუხედავად ამ სიახლეებისა, რუსთაველის ენა ინარჩუნებს ძველ წესებსაც, ძველი და ახალი ფორმები მის პოემაში პარალელური ფორმების სახით გვხვდება[81].

ვეფხისტყაოსნის ქართული მეტად თავისუფალი ენაა; ავტორი ხშირად ქმნის ახალ სიტყვებს, ნეოლოგიზმებს (მაგალითად ნაგუშინდლევი, უმისჟამისო), სახელებს კი ხშირად ზმნებად აქცევს (იირმოს, ითხოს, ეაგეთა და სხვა)[82]. რუსთაველის მიერ გამოყენებული უჩვეულო სიტყვები ზოგ შემთხვევაში გამოწვეულია ლექსის საჭიროებით, რითმისა და რიტმის უკეთ შეწყობისათვის, თუმცა ხშირად პოეტი სიტყვების უჩვეულო ფორმებს სალექსო მოთხოვნილებების ყოველგვარი აუცილებლობის გარეშეც იყენებს[83]. ვეფხისტყაოსნის ქართულისათვის ჩვეულებრივი მოვლენაა ე. წ. დიდებულების მრავლობითობა, ანუ მხოლობითი შინაარსის სიტყვების დასმა მრავლობით რიცხვში განსაკუთრებული პატივისცემის გამოსახატავად[84].

როგორც მკვლევარები აღნიშნავენ, რუსთველის ენა იმდენადაა დაახლოებული ხალხის მეტყველებასთან, რომ იგი მარტივად გასაგებია და სპეციალურ განმარტებას არ საჭიროებს. თუმცა არის იშვიათი გამონაკლისებიც, როდესაც ცალკეული სიტყვებისა და გამოთქმების შინაარსი დაუდგენელია და მათ შესახებ სპეციალისტებიც ვერ თანხმდებიან[85].

მხატვრული ენა

ვეფხისტყაოსნის მხატვრული ენა გამოირჩევა ე. წ. დარბაისლური მონუმენტური სტილით. პოეტი ხშირად იყენებს ისეთ მხატვრულ ხერხებს, როგორიცაა მეტაფორა, შედარება, გამეორება, ალიტერაცია, ბუნების აღწერები და სხვა. რუსთაველის ენისათვის დამახასიათებელია აფორიზმების სიმრავლე.

მეტაფორები

ვეფხისტყაოსანში მეტაფორები იმდენად უხვადაა, რომ პოემის მხატვრულ ენის სტილად ხშირად სწორედ მეტაფორულობას თვლიან. აზრის გამოხატვის მეტაფორული ხერხი ვეფხისტყაოსანში უმთავრესი მხატვრული ხერხია[86]. რუსთაველის ზოგიერთი მეტაფორული სახე, რომელიც ყველაზე ხშირად მეორდება პოემაში, სხვადასხვა კონტექსტში სხვადასხვა მნიშვნელობითაა გამოყენებული. ასეთებია, მაგალითად: ვარდი, ნარგიზი, მელნის ტბა, მზე, მთვარე, მარგალიტი, ბროლი და სხვა. ვარდი ზოგჯერ ადამიანის სახის ცალკეულ ნაკვთს გამოხატავს, ზოგჯერ კი მთელ პირისახეს. მაგალითად, ქვემოთ მოყვანილ ნაწყვეტში ვარდი პირს აღნიშნავს, ძოწ-მარგალიტი კი კბილებს[87]:

მუნ ვარდსა შუა შვენოდეს ძოწ-მარგალიტნი ტყუბანი.

მკვლევართა აზრით, რუსთაველის მეტაფორა ხელს უწყობს აზრის სწორად და მოხდენილად ჩამოყალიბებას. ვეფხისტყაოსნის მეტაფორები არ აბუნდოვანებენ ტექსტის შინაარსს. ალექსანდრე ბარამიძის აზრით, რუსთველი ამ მხრივ განსხვავდება ზოგიერთი აღმოსავლელი პოეტისაგან, რომლებიც რომლებიც „თვითმიზნური მეტაფორიზაციით“ არიან გატაცებულნი[88].

ეპითეტები

ვეფხისტყაოსანში უხვადაა ეპითეტებიც. მაგალითად, თითქმის მთლიანად ეპითეტებითაა აგებული პოემის ძირითადი ნაწილის პირველი სტროფი, რომელშიც არაბეთის მეფეა დახასიათებული:

იყო არაბეთს როსტევან, მეფე ღმრთისაგან სვიანი
მაღალი, უხვი, მდაბალი, ლაშქარ-მრავალი, ყმიანი,
მოსამართლე და მოწყალე, მორჭმული, განგებიანი,
თვით მეომარი უებრო, კვლა მოუბარი წყლიანი.

პერსონაჟების აღწერისას ხშირად გამოყენებულია შემდეგი ეპითეტები: ამაყი, ლაღი, უკადრი, კუშტი, მხნე, ლაღადმავალი, ტანის მრხეველი, მხიარული, მორჭმული და სხვა. ვეფხისტყაოსანში გვხვდება ასევე უეცარი და ორიგინალური ეპითეტებიც, როგორიცაა, მაგალითად ხმა შაქრისფერი[89]. ხშირია ე. წ. მუდმივი ეპითეტები, რომლებსაც უშუალო მხატვრული იერი დაკარგული აქვთ: ცხელი ცრემლი ან ცეცხლი ცხელი და სხვა[90].

მხატვრული შედარება

პოემაში ბევრია მხატვრული შედარებებიც. ხშირია ორიგინალური, ცოცხალი, რეალისტური შედარებები, რომლებშიც აღბეჭდილია ეროვნული, უბრალო ხალხის ყოფა-ცხოვრება. ზოგიერთი შედარება გამოირჩევა ექსპრესიულობით. აღსანიშნავია, რომ რუსთაველის მხატვრულ შედარებებს ხშირად ჰიპერბოლური ხასიათი აქვთ, თუმცა ვეფხისტყაოსნის ყოველი ჰიპერბოლური შედარების საფუძველი სინამდვილეა და იგი არასოდეს ეხება ფანტასტიკურ წარმოდგენებს[91].

გამეორება

ვეფხისტყაოსნისათვის უცხო არაა ეპიკური და სიუჟეტური განმეორებებიც. სიუჟეტური განმეორებები პოემაში მცირეა, ეპიკური კი უფრო ხშირად გვხვდება. სიუჟეტური განმეორების მაგალითია 993-999 სტროფები[92], რომლებშიც პოემის ერთ-ერთი მთავარი გმირი — ავთანდილი ფრიდონს მოკლედ უამბობს ტარიელის თავგადასავალს. აღსანიშნავია, რომ ეს თავგადასავალი მკითხველისათვის უკვე ცნობილია ვრცლად, ხოლო სიუჟეტის მიხედვით, ფრიდონმაც უკვე იცის ტარიელის ამბავი. მიუხედავად იმისა, რომ ამბის განვითარებისთვის არანაირ საჭიროებას არ წარმოადგენდა, პოეტი მოკლედ კიდევ ერთხელ იმეორებს ამ ამბავს, რითაც ხაზს უსვამს მის დიდ მნიშვნელობას[93].

ეპიკური განმეორებები ვეფხისტყაოსანში სხვადასხვაგვარია. არის როგორც მოტივურ-აზრობრივი, ასევე სიტყვიერ-ფრაზეოლოგიური განმეორებებიც. მოტივურ-აზრობრივი განმეორების შემთხვევაში, ზოგჯერ რომელიმე სტროფის შინაარსი სხვა სტროფშიცაა გადმოცემული[94]. აღსანიშნავია, რომ იმ სტროფებს, რომლებშიც წინა სტროფის შინაარსია გამეორებული, მკვლევართა ერთი ნაწილი ყალბად მიიჩნევს და შემდეგი დროის დამატებად თვლის[93].

ნიკო მარი აღნიშნავდა, რომ ეპიკური სიტყვიერ-ფრაზეოლოგიური განმეორებები შოთა რუსთაველის ერთ-ერთი საყვარელი მხატვრული ხერხია. ამის დასადასტურებლად იგი რამდენიმე მაგალითს ასახელებს, მათ შორისაა პროლოგის ერთ-ერთი სტროფი[95]:

შორით ბნედა, შორით კდომა, შორით დაგვა, შორით ალვა.

ამგვარი ლექსიკური განმეორებები ვეფხისტყაოსანში ათეულობით მოიპოვება. მათთვის, მიუხედავად სიტყვების გამეორებისა, დამახასიათებელია ტავტოლოგიის არარსებობა[96]. განმეორების განსაკუთრებული სახეა, როდესაც სიტყვა რამდენიმეჯერ სხვადასხვა ფორმით მეორდება:

მზე აღარ მზეობს ჩვენთანა, დარი არ დარობს დარულად.

გამეორების ამგვარი ფორმები ვეფხისტყაოსანში გამოიკვლია კ. ჭიჭინაძემ[97]. პავლე ინგოროყვა აცხადებს, რომ ამგვარი სპეციფიკური განმეორებანი იშვიათად მოიძებნება მსოფლიო პოეზიაში და მათ შეიძლება „ვერბალური ალიტერაციაც“ ეწოდოს[98]. ვეფხისტყაოსანში გამოყენებული განმეორებების ერთ-ერთი სახეა სინონიმური სიტყვების დაჯგუფება[99].

ალიტერაცია

ვეფხისტყაოსნისათვის ბგერული გამეორების ორივე სახეა დამახასიათებელი, ასონანსიცა და ალიტერაციაც, თუმცა უფრო ხშირია ალიტერაცია. მაგალითად, ქვემოთ მოცემულ ტაეპში გამოყენებულია როგორც ალიტერაცია, ისე ასონანსი[100]:

კარვის კალთა ჩახლართული ჩავჭერ, ჩავაქარაბაკე.

ვეფხისტყაოსნისათვის ასევე დამახასიათებელია ალიტერაციის განსაკუთრებული სახე, სიტყვათა ნაწილაკების, ზმნისწინების გამეორება; მაგალითად ერთსა და იმავე ტაეპში გვხვდება: წავე ... წა[101], წაგვივიდა ... წა[102], მირთმა ... მი[103], მისრულვარ ... მი[104], გავიდა ... გა[105], მომხვდეს ... მო[106], მოგკლავს ... მო[107] და სხვა. ყველა ამ მაგალითში მეორე ნაწილაკი წინა სიტყვის უბრალოდ შემოკლებული გამეორებაა, მათი ერთ ტაეპში არსებობა კი ერთგვარ ალიტერაციას ქმნის[108].

ბუნების აღწერა

ბუნების სურათები ვეფხისტყაოსანში შედარებით ნაკლებადაა[109]. რუსთაველი ბუნებას თითქმის არსად არ ხატავს თავისთავად, სიუჟეტისაგან მოწყვეტილად; ვეფხისტყაოსნის ბუნების აღწერილობანი დაკავშირებულია უშუალოდ პერსონაჟებთან, მათ განცდებთან და განწყობასთან. პოემის პერსონაჟებს ბუნება ერთგვარად თანაუგრძნობს მწუხარებას, ხოლო სიხარულის დროს მათთან ერთად „მხიარულობს“. ბუნების შესაბამისობის მოტივი ადამიანის შინაგან სამყაროსთან მოგვიანებით, XIX საუკუნის ქართული კლასიკური მწერლობისათვის ტრადიციული გახდა[110].

აფორიზმები

ერთ-ერთი გვერდი ვეფხისტყაოსნის ბეგთაბეგისეული ნუსხიდან. თითოეული ტაეპის ბოლოს გარითმული სიტყვა წითელი მელნით, გაშლილადაა დაწერილი, რათა უკეთ გამოჩნდეს, თუ როგორ ზუსტად შეესაბამება ერთმანეთს გარითმული სიტყვების უკანასკნელი ასოები

ვეფხისტყაოსანი მდიდარი ნაწარმოებია აფორიზმებით. რუსთველოლოგის, ალექსანდრე ბარამიძის აზრით, შოთას, როგორც აფორიზმებით მაზროვნე პოეტს, მსოფლიო ლიტერატურაში ტოლი არ ჰყავს[111]. რუსთაველი აფორიზმების საშუალებით მოკლედ, სხარტად გადმოსცემს ბრძნულ აზრებს. ჩვეულებრივ, ვეფხისტყაოსნის აფორიზმები ერთი სტროფის ფარგლებშია მოქცეული. სტროფის პირველ სამ ტაეპში პოეტი ავითარებს საჭირო მოსაზრებას, თვალსაზრისს, რასაც მეოთხე ტაეპის სახით მოსდევს უფრო ზოგადი აზრის შემცველი დასკვნითი აფორიზმი. ხშირად აფორისტული ხასიათისაა წინა სამი ტაეპიც, შესაბამისად, მთელი სტროფი აფორიზმია, თუმცა გადამწყვეტი მნიშვნელობა ყოველთვის უკანასკნელ, მეოთხე ტაეპს ენიჭება[111].

რუსთაველის აფორიზმები შთამაგონებელ-აღმზრდელობითი ხასიათისაა. ისინი ფართოდ გავრცელდა ხალხში ხალხური სიბრძნის სახით. აღსანიშნავია, რომ ხალხმა შოთა რუსთაველს მიაწერა ზოგიერთი ხალხური სიბრძნეც[111].

ლექსი

მთავარი სტატია: შაირი.

ვეფხისტყაოსანი თავიდან ბოლომდე თექვსმეტმარცვლიანი შაირის მეტრითაა გაწყობილი. ვრცელი პოემის შიგნით ერთფეროვნებისა და მონოტონურობის დასაძლევად შოთა რუსთაველი იყენებს შაირის რიტმული წყობის ვარიაციებს. პოემაში გვხვდება შაირის ორი ძირითადი სახე: დაბალი, ანუ გრძელი შაირი და მაღალი, ანუ მოკლე შაირი. შაირის ორივე სახე თექვსმეტ მარცვალს შეიცავს, განსხვავება მხოლოდ მათ რიტმულ წყობაშია. ქვემოთ მოცემული მაგალითებიდან პირველი მაღალი შაირითაა გაწყობილი, ხოლო მეორე — დაბლით[112]:

1. ნახეს, უცხო | მოყმე ვინმე, || ჯდა მტირალი | წყლისა პირსა...
2. იყო არაბეთს | როსტევან, || მეფე ღმრთისაგან | სვიანი...

რაოდენობის მიხედვით პოემაში დაბალი შაირი უფრო მეტია, ვიდრე მაღალი. აზრობრივი თვალსაზრისით რაიმე ზუსტად განსაზღვრული წესი დაბალი და მაღალი შაირების ხმარებისა არ არსებობს, თუმცა გარკვეული ტენდენციები იგრძნობა. მაგალითად, ვუკოლ ბერიძის მოსაზრებით მაღალი შაირით უფრო მეტად მხიარული, სალაღობო სცენებია გადმოცემული, ხოლო დაბალი შაირით, პირიქით, უმეტესად სევდისმომგვრელი სურათებია წარმოდგენილი[113].

დაბალი და მაღალი შარირების რიტმულ წყობას განსხვავებული რითმები შეესაბამება. რითმების ხმარების წესი ვეფხისტყაოსანში მკაცრადაა მოწესრიგებული. ორივე სახის შაირის სტროფი ოთხტაეპიანია, თითოეული ტაეპი ერთმანეთს ერითმება aaaa სქემით. ვეფხისტყაოსანში არ გვხვდება შიდა რითმები. დაბალი შაირის რითმა სამმარცვლიანია, მაღალისა კი ოთხმარცვლიანი. რუსთაველის რითმა, ჩვეულებრივ, ზუსტია, გარითმულ სიტყვებში ზუსტად ემთხვევა არა მარტო ხმოვნები, არამედ თანხმოვნებიც; ნაკიან რითმას ვეფხისტყაოსანი არ იცნობს. მაღალი შაირის რიგს განეკუთვნება ვეფხისტყაოსანში არცთუ იშვიათად გამოყენებული ე. წ. მაჯამა (მაჯამური რითმა), როდესაც ომონიმების საშუალებით რითმაში მთელი სიტყვა შედის[114].

ავტორი

შოთა რუსთაველის ფრესკა იერუსალიმში, ჯვრის ქართულ მონასტერში
მთავარი სტატია: შოთა რუსთაველი.

ვეფხისტყაოსნის ავტორია XII-XIII საუკუნეების მიჯნაზე მოღვაწე შოთა რუსთაველი. ავტორის საკითხზე, ისევე როგორც პოემის სხვა ისტორიულ-ლიტერატურულ საკითხებზე, ინფორმაციას თავად პოემა იძლევა, კონკრეტულად კი პოემის პროლოგი და ეპილოგი. პროლოგში ავტორი ორჯერ ამჟღავნებს თავის ვინაობას და თავის თავს რუსთველს უწოდებს[115]:

დავჯე, რუსთველმან გავლექსე, მისთვის გულს-ლახვარ-სობილი...
მე, რუსთველი, ხელობითა ვიქმ საქმესა ამა დარი.

ავტორის სახელი, რუსთველი, ორჯერაა დასახელებული ვეფხისტყაოსნის ეპილოგშიც[116]:

ვწერ ვინმე მესხი მელექსე მე რუსთველისად ამისა.
ტარიელ — მისსა რუსთველსა, მისთვის ცრემლშეუშრომელსა.

აღსანიშნავია, რომ პროლოგში ავტორის სახელი ორივეგან პირველ პირშია, ეპილოგში ორივეგან მესამეში; ამის გათვალისწინებით, მიიჩნევა, რომ ვეფხისტყაოსნის ეპილოგი დაწერილია არა რუსთველის, არამედ მისი გამგრძელებლის მიერ; ამაზე პირდაპირ მიუთითებს ეპილოგის პირველივე სტროფის სიტყვები „მე რუსთველისად ამისა“, რომელიც ალექსანდრე ბარამიძემ ამგვარად გაშიფრა: „რუსთველის მიხედვით, ან რუსთველის კვალობაზე, რუსთველის მსგავსად“[117]. მიუხედავად ამისა, ეს სტროფი მნიშვნელოვანია ვეფხისტყაოსნის ძირითადი ტექსტის ავტორის დასადგენად — გამგრძელებელი ავტორად რუსთველს მიიჩნევს. ამ მხრივ მნიშვნელოვანია ასევე 1669-ე სტროფიც, რომლის ავტორიც ასევე უცნობია, თუმცა ჩანს, რომ იგი კარგად ყოფილა გარკვეული თავისი დროის ქართულ ლიტერატურაში. ამ სტროფის ავტორი ასახელებს კლასიკური პერიოდის ახვადასხვა ქართველ მწერლებს თავიანთი ნაწარმოებებითურთ და მათ შორის მოჰყავს რუსთველიც, რომელიც, სტროფის ავტორის თქმით, ტარიელისათვის არის „ცრემლშეუშრომელი“. ამგვარად, პოემის ეპილოგის სტროფები, ვისი დაწერილიც არ უნდა იყოს ისინი, ადასტუურებენ, რომ ვეფხისტყაოსნის ავტორი რუსთველია[117].

ე. მსხეთელმა გამოთქვა აზრი, რომ ვეფხისტყაოსანში ჩართულია კრიპტოგრაფიული აკროსტიხები, რომლებიც პოემის ავტორის ვინაობასთან ერთად მის თავგადასავალსაც გვამცნობს. მაგალითად, მსხეთელმა ვეფხისტყაოსნის პირველი სტროფის პირველი ტაეპიდან — „რომელმან შეჰქმნა სამყარო ძალითა მით ძლიერითა“ — შემდეგი სიტყვები ამოიკითხა: რუსთველი შოთაჲ სამცხისა ძეჲ მელექსეჲ ძეული (გაძევებული)[118][119]. ე. მსხეთელის ეს მოსაზრება მკაცრად გააკრიტიკა ალექსანდრე ბარამიძემ; მას ვეფხისტყაოსანში ვეფხისტყაოსანში აკროსტიხების არსებობა ლაღი ფანტაზიის ნაყოფად მიაჩნია. იგი ამ „აღმოჩენაზე“, რომელსაც, მისი თქმით, საერთო არაფერი აქვს მეცნიერებასთან, ირონიულად საუბრობს[120].

ვეფხისტყაოსანსა და მის ავტორზე არანაირი ცნობა არ მოიპოვება XIII-XIV საუკუნეებიდან. XV-XVIII საუკუნეების ქართული მწერლობა კი ვეფხისტყაოსანს ერთხმად მიაწერს რუსთველს, უფრო გავრცელებული ფორმით კი — რუსთაველს. რუსთველოლოგთა უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ ეს ფორმა (რუსთაველი) უფრო გაუმართლებელია, ვიდრე რუსთველი, ვინაიდან პოეტი თავის თავს სწორედ რუსთველს უწოდებს. ფორმა რუსთაველი პირველად შემოიღო ანტონ კათალიკოსმა XVIII საუკუნეში[121][122][123].

რუსთველის სახელია შოთა. ამის თაობაზე პირდაპირ ცნობას იძლევა XVII საუკუნის პოეტი თეიმურაზ I. იგი თავის პოემა „იოსებზილიხანიანის“ შესავალში გადმოგვცემს ვეფხისტყაოსნის მოკლე შინაარსს, ახასიათებს პოემის მთავარ გმირებს და იქვე მიუთითებს, რომ „ესენი შოთა რუსთველმან შეამკო არსთა მკობითა“[124]. შემდეგი ხანის მწერლები რუსთაველს ჩვეულებრივ ყველანი შოთას უწოდებენ.

ვეფხისტყაოსნის გამგრძელებლები

ვეფხისტყაოსნის სრული ტექსტიდან ზოგიერთი სტროფი და რამდენიმე თავი სრულად არაა შოთა რუსთაველის დაწერილი. ტრადიციულ ბეჭდურ გამოცემებში პოემის ეს ნაწილები, როგორც წესი, ამოღებულია, თუმცა ვეფხისტყაოსნის შუა საუკუნეების ხელნაწერებში ისინი შენარჩუნებულია. ვეფხისტყაოსნის გამგრძელებლები ძირითადად საკუთარ სტროფებსა და ახალ თავებს პოემას ბოლოში ურთავდნენ და ამგვარად აგრძელებდნენ ამბავს. ტრადიციულ ბეჭდურ გამოცემებთან შედარებით ხელნაწერებს ბოლოში დამატებული აქვს რუსთველის გამგრძელებლების მიერ შეთხზული რამდენიმე თავი, მათ შორის ინდო-ხატაელთა ამბავი, ხვარაზმელთა ამბავი და გმირთა სიკვდილის ამბავი. პირველ მათგანში მოთხრობილია, თუ როგორ დაესხა თავს ხატაელთა ლაშქარი ინდოეთს და როგორ გადაარჩინეს უპატრონოდ დარჩენილი ქვეყანა ტარიელმა და მისმა ძმადნაფიცებმა[125]. ინდო-ხატაელტა ამბავს მოსდევს ხვარაზმელთა ამბავი, რომელიც გადმოგვცემს ინდოეთში ტარიელის ავადმყოფობის შემდეგ შემოჭრილ ხატაელთა ჯარს, ბრძოლას, მათ დამარცხებას ავთანდილისა და ფრიდონის მიერ და ტარიელის განკურნებას[125]. ამ ორ ამბავს მოსდევს გმირთა სიკვდილის ამბავი, სადაც მოთხრობილია ტარიელისა და ავთანდილის გარდაცვალება და ფრიდონის მიერ მათი დატირება[126]. ამ ყველაფერს ასრულებს ეპილოგი, რომლის ზოგიერთი სტროფიც ასევე ვეფხისტყაოსნის გამგრძელებლებს ეკუთვნით (მათ შორის „ვინმე მესხ მელექსეს“)[127].

გარდა მთლიანი თავებისა, ვეფხისტყაოსნის გამგრძელებლები პოემის ძირითად ტექსტშიც ურთავდნენ ცალკეულ სტროფებს. ამგვარად ზოგჯერ იქმნებოდა ერთი და იმავე სტროფის ორი ვარიანტი; მაგალითად, ცნობილ სტროფს „იყო არაბეთს როსტევან...“ მოეპოვება შემდეგი ვარიანტული ტექსტი:

იყო არაბეთს მეფობა მეფისა როსტევანისი.
მას ჰქონდა სპარსთა ქვეყანა, მართ ვითა შანშეს ანისი,
უძრწის და მონებს ყოველი, ვისთა აქვსთ მტერთ საბრძანისი.
თქვეს, თუ: ხამს ხმელთა პატრონად ან ალექსანდრე, ან ისი.

შემდგომ დროში ჩამატებული სტროფები მოიპოვება ასევე პროლოგშიც. აღსანიშნავია, რომ ეს სტროფები და გაგრძელებები შუა საუკუნეებში პოემის განუყოფელ ნაწილად მიიჩნეოდა, თუმცა, როგორც ირკვევა, რომ ლიტერატურულ წრეებს კარგად სცოდნიათ გამგრძელებლების მიერ ჩართული და დამატებული სტროფების არსებობის შესახებ. თეიმურაზ I „თეიმურაზისა და რუსთველის გაბაასებაში“ შოთას მიმართავს:

ერთი ამბავი აიწყე, ბოლოც სხვათ შეგითავესო.

ერთ-ერთი ამ შემთავებლის სახელს თეიმურაზი პირდაპირ ასახელებს — ნანუჩა. თეიმურაზი ნანუჩას ათვალწუნებით უყურებს და დასცინის[128], თუმცა, როგორც ირკვევა, ინტერპოლატორობა (ყალბისმქნელობა) საზოგადოებაში მოწონებული იყო. XVII საუკუნის I ნახევრის პოეტი მამუკა თავაქალაშვილი ნანუჩას, იგივე მანუჩარს „ტკბილი სიტყვების მხმობელს“ უწოდებს და მას XII საუკუნის ქართველი კლასიკოსების გვერდით აყენებს. დღეისათვის ცნობილია, რომ ვეფხისტყაოსანში ნანუჩას გარდა საკუთარი ნამშევარი სხვადასხვა დროს ჩაურთავთ ვინმე მესხ მელექსეს, იოსებ თბილელს, გიორგი თუმანიშვილსა და სხვებს[129].

ვეფხისტყაოსნის ერთ-ერთი გამგრძელებელია XVII საუკუნის ქართველი მწერალი ქაიხოსრო ჩოლოყაშვილი. მას ეკუთვნის ვეფხისტყაოსნის გაგრძელებების გაგრძელება — ომაინიანი, რომელშიც მოთხრობილია ტარიელის შვილის, სარიდანისა და ავთანდილის ასულის შეუღლების შედეგად დაბადებული ახალი გმირის, ომაინის ამბავი[130].

დათარიღება

ტრადიციული თვალსაზრისით ვეფხისტყაოსნის დაწერის თარიღად ითვლება XII საუკუნის ბოლო ან XIII საუკუნის დასაწყისი პერიოდი. ეს თვალსაზრისი, რომელიც ყველაზე მეტადაა გავრცელებული და მიღებული მკვლევართა უმრავლესობის მიერ, ემყარება თავად პოემაში არსებულ მონაცემებს. კერძოდ, პროლოგსა და ეპილოგში რამდენიმეჯერ ქებით მოიხსენიება თამარ მეფე და მისი მეუღლე დავით სოსლანი; ამასთან ყველა შემთხვევაში ისინი დასახელებული არიან, როგორც ცოცხალი მმართველები. იქიდან გამომდინარე, რომ თამარისა და დავითის შეუღლება 1189 წელს მოხდა, ხოლო 1207 წელს დავით სოსლანი გარდაიცვალა, ვეფხისტყაოსნის შექმნის თარიღად 1189-1207 წლებს ასახელებენ. ამას ადასტურებს პოემის ძირითად ნაწილში დასახელებული ნაწარმოებებიც, მაგალითად, ირკვევა, რომ რუსთაველი იცნობდა ნიზამი განჯელის პოემას „ლეილი და მაჯნუნი“, რომელიც 1188 წელსაა დაწერილი[131].

გარდა საყოველთაოდ მიღებული ტრადიციული თვალსაზრისისა, არსებობს ცალკეულ მკვლევართა განსხვავებული მოსაზრებებიც. სარგის კაკაბაძე ვარაუდობდა, რომ რუსთველის პოემა XIV-XV საუკუნეების ნიმუშია[132], ხოლო ნიკო მარს იგი მონღოლთა პერიოდში, XIV საუკუნეში შეთხზულად მიაჩნდა[133]. მოგვიანებით ორივე მკვლევარმა უარყო ეს ვარაუდი და ტრადიციულ თვალსაზრისს დაუბრუნდა[131]. რუსთველოლოგი იუსტინე აბულაძე თვლიდა, რომ შოთამ შოთა რუსთაველმა ვეფხისტყაოსანი თამარის სიკვდილის შემდეგ დაასრულა, უკეთ ჩამოაყალიბა[134][135]. კორნელი კეკელიძის აზრით ვეფხისტყაოსანი დაწერილია საქართველოში მონღოლების შემოსევების შემდეგ, XIII საუკუნის 30-იანი წლების ბოლოს[136].

ხელნაწერები და ბეჭდური გამოცემები

ე. წ. „ბეგთაბეგისეული ვეფხისტყაოსნის“ ერთ-ერთი გვერდი. ეს ნუსხა გამორჩეულია გაფორმებით; თითოეულ გვერდს ამკობს ოქრომელნით შესრულებული ჩარჩო, რომლის ორნამენტებიც ყოველ გვერდზე განსხვავებულია. ხელნაწერი გამორჩეულია კალიგრაფიითაც

დღემდე მოღწეულია ვეფხისტყაოსნის 160-ზე მეტი ხელნაწერი წიგნი, მათ შორის არის ფრაგმენტებიც. უძველესი სრული ხელნაწერი ეკუთვნის მამუკა თავაქალაშვილს და იგი 1646 წლით თარიღდება[137]. თავაქალაშვილისეულ ვეფხისტყაოსნის ნუსხას წინ უსწრებს რამდენიმე ფრაგმენტი, მათ შორის მათ შორის XIV, XV და XVI საუკუნეების მინაწერები, მათ შორისაა ვანის ქვაბების ცნობილი წარწერები[138][139][140][141]. XIII-XV საუკუნეებიდან არ მოიპოვება არც ერთი სრული ხელნაწერი, უფრო გვიან ნუსხებში კი ტექსტი მნიშვნელოვნადაა დამახინჯებული. ძველი ხელნაწერების განადგურების მიზეზად მიიჩნევა როგორც XIII საუკუნის შემდეგ დაწყებული მონღოლთა ბატონობა საქართველოში, ასევე, უფრო მოგვიანებით, ვეფხისტყაოსნის დევნა. აღსანიშნავია, რომ XIX საუკუნისათვის ჯერ კიდევ ცნობილი იყო XV საუკუნის რამდენიმე ნუსხა, რომლებიც დღეს დაკარგულად ითვლება[142].

ვახტანგისეული გამოცემის თავფურცელი, 1712
მინიატიურა წერეთლისეული ვეფხისტყაოსნის ხელნაწერი წიგნიდან

გარდა მამუკა თავაქალაშვილისეული ვეფხისტყაოსნისა, XVII საუკუნის 60-იანი წლებით თარიღდება და ერთ-ერთი უძველესია იოსებ თბილელის მიერ გადაწერილი ე. წ. „ზაზასეული ვეფხისტყაოსანი“[143]. კალიგრაფიულად და გაფორმებით ერთ-ერთი გამორჩეულია 1680 წელს ბეგთაბეგ ავთანდილის ძე მარტიროზაშვილის გადაწერილი ვეფხისტყაოსანი („ბეგთაბეგისეული ნუსხა“)[144]. აღსანიშნავია ასევე პაპუნა ბებურიშვილისეული ხელნაწერი (გადამწერი უცნობია)[145]. XVII საუკუნეშია შესრულებული ე. წ. „თარხანმოურავისეული ვეფხისტყაოსანი“, რომელიც დღეს ოქსფორდში ინახება[146]. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის საცავებში დაცულია ასევე სულხან-საბა ორბელიანის ხელით ნაწერი ვეფხისტყაოსანი[147][148] და XVIII საუკუნის ნუსხა, რომელიც „წერეთლისეული ვეფხისტყაოსნის“ სახელწოდებითაა ცნობილი. წერეთლისეული ვეფხისტყაოსანი გამორჩეულია მინიატიურების სიმრავლით[149]. ვეფხისტყაოსნის რამდენიმე ხელნაწერი შესრულებულია XIX საუკუნეშიც[150].

სტამბურად ვეფხისტყაოსანი პირველად 1712 წელს ვახტანგ VI-ის რედაქციითა და კომენტარებით დაიბეჭდა. ეს გამოცემა დღეს „ვახტანგის რედაქციის“ სახელითაა ცნობილი. ვახტანგისეული რედაქციის ტექსტი ხელნაწერებთან შედარებით გამოირჩევა სიმოკლით; ტექსტიდან ამოღებულია ძირითადად პოემის ბოლო თავები, რომლებიც ინტერპროლატორთა დამატებებად მიიჩნევა. ერთი პერიოდი მკვლევართა ერთი ნაწილი ვახტანგის რედაქციას თვლიდა კრიტიკულ გამოცემად, მკვლევართა მეორე ნაწილის მოსაზრებით კი ვახტანგის გამოცემა თითქოს უცვლელად იმეორებს რომელიღაც (აწ დაკარგული) ძველი ხელნაწერის ტექსტს. მოგვიანებით აკაკი შანიძემ დაამტკიცა, რომ ვახტანგის გამოცემა კრიტიკულია და, შესაბამისად, ვახტანგმა ვრცელი ხელნაწერი რედაქციიდან დაბეჭდა პოემის მხოლოდ ის ნაწილი, რომელიც მან უტყუარად მიიჩნია შოთა რუსთაველის დაწერილად[151].

ვეფხისტყაოსანი ბეჭდურად მეორედ პეტერბურგში 1841 წელს მარი ბროსეს, ზაქარია ფალავანდიშვილისა და დავით ჩუბინაშვილის რედაქციით გამოიცა; ეს გამოცემა, ჩვეულებრივ, „ბროსეს გამოცემის“ სახელითაა ცნობილი[152]. ვეფხისტყაოსნის ვახტანგისეულმა და ბროსეს გამოცემებმა საფუძველი ჩაუყარეს ვეფხისტყაოსნის მოკლე რედაქციას. შემდეგდროინდელი გამოცემები, რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, ძირითადად მათ ემყარება. XX საუკუნეში რამდენიმეჯერ გამოქვეყნდა პოემის ვრცელი ვერსიაც. 1937 წლელს, ვეფხისტყაოსნის 750 წლისთავის აღსანიშნავად გამოიცა პირველი საიუბილეო გამოცემა, რომელიც შემდეგ კიდევ რამდენიმეჯერ დაიბეჭდა მცირე შესწორებებით[153].

ილუსტრაციები

მიხაი ზიჩის ილუსტრაცია ვეფხისტყაოსნიდან

ვეფხისტყაოსნის დღემდე მოღწეულ ილუსტრაციებს შორის უძველესია XVII საუკუნის მხატვრის მამუკა თავაქალაშვილის მინიატიურები, რომლებიც დართული აქვს მისივე ხელით 1646 წელს გადაწერილ ვეფხისტყაოსანს. მთლიანობაში მამუკას შექმნილი აქვს 39 მინიატიურა ვეფხისტყაოსათვის. თავაქალაშვილის ილუსტრაციებს ეტყობა ტრადიციული ქართული ხელოვნების გავლენა. გარდა ამ მინიატიურებისა, ვეფხისტყაოსნის თავაქალაშვილისეულ ნუსხას დართული აქვს შოთა რუსთაველის გამოსახულებაც და მამუკას ავტოპორტრეტიც[154].

მინიატიურებით დასურათებულია ასევე XVII საუკუნის ე. წ. თარხანმოურავისეული ვეფხისტყაოსნის ხელნაწერი, თუმცა მხატვარი უცნობია. ხელნაწერი შეიცავს სპარსულ სტილში შესრულებულ 21 მინიატიურას[155]. უცნობია ავტორი იოანე ავალიშვილის XVII საუკუნის ვეფხისტყაოსნის ხელნაწერ წიგნში არსებული მინიატიურებისაც[156].

მინიატიურების სიმრავლით გამოირჩევა ე. წ. წერეთლისეული ვეფხისტყაოსანი, რომელიც XVII-XVIII საუკუნეებშია გადაწერილი. ამ ნუსხაში 87 ილუსტრაციაა, რომლებიც სხვადასხვა მხატვრის მიერაა შესრულებული. მინიატიურები სპარსულ სტილშია შესრულებული. უცნობია მათი ავტორებიც[157].

1881 წლიდან მოწინავე ქართული ინტელიგენციის თხოვნით ვეფხისტყაოსნის ილუსტრაციებზე მუშაობდა უნგრელი მხატვარი მიხაი ზიჩი. მიუხედავად იმისა, რომ მას მხოლოდ 14 სურათი შეუკვეთეს, მან 34 ნახატი შეასრულა, საიდანაც საგამომცემლო კომისიამ 27 შეარჩია. ზიჩიმ ნამუშევრები ქართველებს უსასყიდლოდ გადასცა. მისი ილუსტრაციები საქართველოს ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში ინახება[158].

1935 წელს საქართველოში ვეფხისტყაოსნის იუბილესთან დაკავშირებით პოემის ილუსტრაციებზე კონკურსი გამოცხადდა. საიუბილეო გამოცემისათვის ნახატები შეასრულეს ლადო გუდიაშვილმა, თამარ აბაკელიამ, ირაკლი თოიძემ, სერგო ქობულაძემ. თამარ აბაკელიას დეკორატიული-სიბრტყობრივად აგებული კომპოზიციები, რომლებშიც ყურადღება გამახვილებულია მოცულობითად, სკულპტურულად გადაწყვეტილ ფიგურებზე, ეპიკურ-რომანტიკულ განწყობილებას ქმნის[159]. ვეფხისტყაოსნის ერთ-ერთ საუკეთესო ილუსტრაციებად ითვლება ამ პერიოდში შექმნილი სერგო ქობულაძის ნამუშევრები. ლადო გუდიაშვილის შემოქმედებაში დიდი ადგილი უკავია ვეფხისტყაოსნის დასურათებას, გრაფიკულ ნამუშევრებს[160].

1964-1966 წლებში ვეფხისტყაოსანი დაასურათა ნათელა იანქოშვილმა[161]. ვეფხისტყაოსნის ილუსტრაციები შექმნილი აქვს ასევე ლევან ცუცქირიძეს, ირაკლი თოიძეს[162], ქეთევან ქავთარაძეს (თავაქალაშვილის ნამუშევრების მიხედვით), სევერიან მაისაშვილს. აღსანიშნავია რუსუდან ფეტვიაშვილის ილუსტრაციები ვეფხისტყაოსნის თემაზე; მისი ნამუშევრებით გამოიცა პოემის ფრანგული ვერსია[163].

2011 წელს დაიბეჭდა ვეფხისტყაოსნის ახალი გამოცემა, რომელიც გაფორმებულია მხატვარ დავით მაჭავარიანის ნამუშევრებით. მას ეკუთვნის 31 ილუსტრაცია, რომლებიც, მისივე თქმით, კლასიკური, ტრადიციული ფორმით გამოირჩევიან და ამგვარად მიხაი ზიჩის ნამუშევრებს უახლოვდებიან[164].

  • მამუკა თავაქალაშვილის მინიატიურა
    მამუკა თავაქალაშვილის მინიატიურა
  • „ნესტან-დარეჯანი“, ლევან ცუცქირიძის ილუსტრაცია
    „ნესტან-დარეჯანი“, ლევან ცუცქირიძის ილუსტრაცია
  • ლადო გუდიაშვილის ილუსტრცია
    ლადო გუდიაშვილის ილუსტრცია
  • სერგო ქობულაძის ილუსტრაცია
    სერგო ქობულაძის ილუსტრაცია
  • რუსუდან ფეტვიაშვილის ილუსტრაცია
    რუსუდან ფეტვიაშვილის ილუსტრაცია
  • დავით მაჭავარიანის ილუსტრაცია
    დავით მაჭავარიანის ილუსტრაცია

თარგმანები

მარჯორი უორდროპი, ვეფხისტყაოსნის მთარგმნელი ინგლისურ ენაზე
ვეფხისტყაოსანი ქურთულ ენაზე. გამოცემის ყდა

დღეისათვის ვეფხისტყაოსანი მრავალ ენაზეა გადათარგმნილი. თარგმანი ზოგიერთ ენაზე ნაწილობრივია, უმრავლესობაზე კი სრული. არაერთ ენაზე ვეფხისტყაოსანი ნათარგმნია, როგორც პროზაული გაურითმავი ნაწარმოები.

ვეფხისტყაოსნის თარგმნის ისტორია იწყება XIX საუკუნის დასაწყისიდან, როდესაც 1802 წელს ევგენი ბოლხოვიტინოვმა გამოაქვეყნა პოემის პირველი სტროფის სიტყვასიტყვით ნათარგმნი რუსული ვერსია[165]. 1828-1831 წლებში მარი ბროსე აქვეყნებდა პროზაული თარგმანის ნაწყვეტებს ფრანგულ ენაზე[166][167]. ვეფხისტყაოსნის რუსულ ენაზე თარგმნის პირველი სერიოზული მცდელობაა პოეტ იპოლიტე ბარტდინსკის თარგმანი, რომელიც პირველად 1845 წელს გამოქვეყნდა[168]. ამ თარგმანში მონაწილეობა მიუღია დავით ჩუბინაშვილს[169][170] და, როგორც ირკვევა, გრიგოლ დადიანს[171]. XIX საუკუნეში ვეფხისტყაოსანი კიდევ რამდენიმეჯერ ითარგმნა რუსულად, მათ შორის ი. ევლახოვის[172], ა. აბაშიძის (პროზაულად)[173] მიერ. გარდა სრული თარგმანებისა, XIX საუკუნეში გამოიცემოდა პოემის ცალკეული ნაწყვეტების თარგმანები სხვადასხვა ენებზე, მათ შორის რუსულ, ფრანგულ, გერმანულ და სომხურ ენებზე[174]. 1840-იან წლებში კაზიმირ ლაფჩინსკიმ გიორგი ერისთავის დახმარებით ვეფხისტყაოსანი პროზაულად პოლონურ ენაზე თარგმნა[175]. 1889 წელს გამოქვეყნდა არტურ ლაისტის თარგმანი გერმანულად[176], რომელიც პირველი პოეტური თარგმანი გახდა დასავლეთ-ევროპულ ენაზე. ამავე საუკუნის მიწურულს პოემა ორჯერ ითარგმნა სრულად ფრანგულად, თუმცა მხოლოდ ერთი თარგმანი გამოიცა[177].

1912 წელს, მთარგმნელის გარდაცვალების შემდეგ გამოიცა მარჯორი უორდროპის ინგლისურენოვანი პროზაული თარგმანი, რომელიც მკვლევართა შეფასებით ერთ-ერთი საუკეთესოა შინაარსობრივად დედანთან სიახლოვის მხრივ[178][179]. ასევე ინგლისურად თარგმნა ვეფხისტყაოსანი ვენერა ურუშაძემ[180]. XX საუკუნის დასაწყისში რუსულ ენაზე კვლავ რამდენიმეჯერ ითარგმნა ვეფხისტყაოსანი, მათ შორის ნიკო მარის (მხოლოდ პროლოგ-ეპილოგი)[181], კ. ბალმონტისა (სრული)[182] და ს. შარტის თარგმანები (ცალკეული ნაწყვეტების სახით)[183]. ვეფხისტყაოსანი ბელა ვიკარის მიერ ნათარგმნია უნგრულ ენაზეც[184]. არაერთხელ გამოიცა სხვადასხვა მწერლის თარგმანი სომხურად[185][186][187].

1937 წლიდან, საბჭოთა კავშირში აღნიშნულ ვეფხისტყაოსნის 750-ე წლისთავთან დაკავშირებით, დაიწყო პოემის რუსულ ენაზე თარგმნის ახალი ტალღა. ვეფხისტყაოსანი რუსულად ამ პერიოდში გადათარგმნეს გიორგი ცაგარელმა[188], პანტელეიმონ პეტრენკომ[189], შალვა ნუცუბიძემ[190], მოგვიანებით ნ. ზაბოლოცკიმ[191], ასევე თარგმანების ნაწყვეტები გამოაქვეყნეს სხვა მწერლებმაც[192].

გარდა რუსულისა, XX საუკუნეში საბჭოთა კავშირში იუბილესთან დაკავშირებით პოემა ითარგმნა უკრაინულად[193], ბელარუსულად[194], სომხურად[195], აზერბაიჯანულად[196], უზბეკურად ორჯერ[197][198], ყაზახურად[199], ყირგიზულად[200], თუქმენულად[201], აფხაზურად[202], ოსურად[203], ჩეჩნურად[204], ებრაულად (ნაწილობრივი თარგმანი)[205], ტაჯიკურად (ნაწილობრივი)[206], ბაშკირულად, ჩუვაშურად, თათრულად და სხვა[207].

გარდა ზემოთ აღნიშნულისა, ევროპაში ვეფხისტყაოსანი ნათარგმნია ასევე უნგრულად[208], რუმინულად (ორჯერ, ერთხელ პროზაულად[209], მეორედ კი ლექსად[210]), მოლდავურად[211], პოლონურად[212], ჩეხურად[213], ესპანურად[214]. 1938 წელს პარიზში დაიბეჭდა კიდევ ერთი ფრანგულენოვანი პროზაული თარგმანი გიორგი გვაზავასა და მარსელ-პაონის მიერ[215]; 1945 წელს — იტალიური პროზაული თარგმანი[216], 1955 წელს კი — ჰუგო ჰუპერტის გერმანული პოეტური თარგმანი[217].

აზიური ენებიდან ვეფხისტყაოსანი სხვადასხვა დროს ითარგმნა ჩინურ[218], იაპონურ[219], მონღოლურ[220], ებრაულ[221], ქურთულ ენებზე[222]. პოემის ნაწყვეტები ნათარგმნია ასევე სპარსულად[223].

მნიშვნელობა

შუა საუკუნეებშიცა და შემდეგ დროშიც ვეფხისტყაოსანი დიდ როლს ასრულებდა ქართველი ერის, განსაკუთრებით კი ქართული ლიტერატურის თვითმყოფადობის საკითხებში; ვეფხისტყაოსანი ქართველთათვის ერთ-ერთ საყვარელ წიგნად რჩებოდა. XVII საუკუნის პოეტი არჩილი პოემის ამგვარ დიდ მნიშვნელობას ამ სიტყვებით გადმოცემს (საუბრობს რუსთაველის ენით)[224]:

საქართველო სავსე არის, ჩემი წიგნი ყველგან გაჰქუხს,
ვის ლხინი აქვს, მას უბნობენ, ანუ გული ვისცა უწუხს.

ვეფხისტყაოსნის დიდი მნიშვნელობა ჩანს იმაშიც, რომ ხშირად მას მოიხსენიებდნენ, როგორც „ქართველთა მეორე ბიბლიას“[225]. აღსანიშნავია, რომ ვეფხისტყაოსანი ყოველთვის იყო ქართველი პატარძლის მზითევში, რუსთაველის ლექსებს მღეროდნენ საქორწილო ზეიმის დროს[226]. ქართველთა შორის ხშირად იყვნენ ისეთები, რომლებმაც არა მარტო ცაკლეული თავები, არამედ მთელი პოემა ზეპირად იცოდნენ[227][228][229]. ბრძოლის დროს, ხშირად, რუსთაველის აფორიზმებს გამამხნევებელი მნიშვნელობაც ენიჭებოდა; ქართლის ცხოვრებაში მოთხრობილია ამბავი, რომლის მიხედვითაც 1699 წელს ქართველთა მცირერიცხოვანმა ლაშქარმა, მას შემდეგ რაც იგი მეთაურმა ვეფხისტყაოსნის აფორიზმით — „უგანგებოდ ვერას მიზმენ, შეცამებან ხმელთა სპანი“ — გაამხნევა, დაამარცხა სპარსელთა მრავალრიცხოვანი არმია[230].

აღსანიშნავია ვეფხისტყაოსნის მნიშვნელობა როგორც შუა საუკუნეების, ისე ახალ და თანამედროვე ქართულ ლიტერატურაში. XV-XVIII საუკუნეების ქართველი პოეტები შოთა რუსთაველს მიმართავდნენ როგორც შთაგონების წყაროს. ამ პერიოდის ქართულ პოეზიაში ვეფხისტყაოსანი მიჩნეულია იდეალურ ნაწარმოებად, პოეზიის ეტალონად; ხშირია ისეთი შემთხვევები, როდესაც პოეტები თავიანთ ლექსებში რუსთაველს პატიებას თხოვენ იმისთვის, რომ ვეფხისტყაოსნის შემდეგ მათაც გაბედეს „უმსგავსო ლექსების თქმა“[231][232][233]. ასევე აიდეალებენ რუსთაველის შემოქმედებას აღორძინების ხანის ქართველი პოეტებიც[234][235][236], მათ შორის დავით გურამიშვილიც, რომელიც დავითიანში აღნიშნავს[237]:

მე რუსთველსა ლექსს არ უდრი, ვით მარგალიტს ჩალის ძირსა.

ვეფხისტყაოსნის მნიშვნელობა განსაკუთრებით იზრდება XVI საუკუნიდან, როდესაც საქართველოში სპარსეთის ბატონობა იწყება. ამ პერიოდში სპარსეთი ცდილობს საქართველოში სპარსული ენისა და ლიტერატურის გავრცელებას. ქართულ პოეზიაში ჩნდება ახალი, სპარსული სტილის მიმდინარეობები, რომლებიც დიდი პოპულარობით სარგებლობდნენ. ითარგმნება არაერთი სპარსული ნაწარმოები ქართულ ენაზე. სპარსული ენისა და ლიტერატურის ერთ-ერთი დამცველი ამ პერიოდში არის თეიმურაზ I. ასეთ ვითარებაში ვეფხისტყაოსანი ეროვნული ლიტერატურის დამცველთა მთავარ იარაღს წარმოადგენს, ისინი სწორედ შოთას შემოქმედებას უპირისპირებენ სპარსულ პოეზიას და ამგვარად ცდილობენ, აჩვენონ ქართული მწერლობის უპირატესობა უცხოურთან. მეორე მხრივ, სპარსეთის ბატონობის დროს იზრდება ვეფხისტყაოსნის, როგორც ჰეროიკული ნაწარმოების მნიშვნელობაც — თავისუფლებადაკარგული ქართველებისათვის ვეფხისტყაოსანი ხდება გმირული სულისკვეთებისა და აზრიანი ცხოვრების წამახალისებელი მოწოდება[238].

ვეფხისტყაოსანს მნიშვნელობა არ დაუკარგავს არც XIX-XX საუკუნეებში. პირიქით, ამ პერიოდში კიდევ უფრო იზრდება მისი აღმზრდელობითი მნიშვნელობა. რუსეთის ბატონობის პირობებში ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობისათვის ვეფხისტყაოსანი წარმოადგენდა ერთ-ერთ ძეგლს, რომელსაც უნდა დასაბუთებინა ქართველი ერის კულტურული მაღალი დონე, სოციალური თავისუფლებისა და ეროვნული დამოუკიდებლობის კანონიერი უფლებები. ვეფხისტყაოსნის გავლენა იგრძნობა ახალი დროის ქართულ ლიტერატურაში, მათ შორის ნიკოლოზ ბარათაშვილის, ილია ჭავჭავაძის, აკაკი წერეთლისა და ვაჟა-ფშაველას ნაწარმოებებში[239][240][241][242][243][244]. აღსანიშნავია, რომ ვეფხისტყაოსანი მსოფლიო მნიშვნელობის ლიტერატურულ ნაწარმოებადაა მიჩნეული; პოემის ამგვარი მნიშვნელობის გამო დღეს იგი მსოფლიოს მრავალ ენაზეა ნათარგმნი (იხილეთ ამავე სტატიის ქვეთავი „თარგმანები“).

კრიტიკა

მიუხედავად ყველა დროში ვეფხისტყაოსნის დიდი მნიშვნელობისა, იგი შუა საუკუნეებში კრიტიკის საგანს წარმოადგენდა ძირითადად ქართული სამღვდელოების მიერ[245]; მეტიც, ზოგიერთი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ ვეფხისტყაოსანი იდევნებოდა და ხელნაწერი წიგნები ხშირად იწვებოდა. ზოგიერთი მეცნიერის აზრით ამისი ნამდვილი მიზეზი იყო ის, რომ შოთა რუსთაველის ჰუმანისტური მსოფლმხედველობა და სიცოცხლისმოყვარეობის გრძნობით გამსჭვალული მისი პოეზია იწვევდა კონსერვატიული საზოგადოების გაღიზიანებას, ხშირად კი გაბოროტებას[246][247]. ვიქტორ ნოზაძის აზრით კი სამღვდელოების მხრიდან პოემის კრიტიკის მიზეზი გახდა ის, რომ პირველ ქართულ სტამბაში ვახტანგ VI-მ საკუთარი ხარჯებით დააბეჭდინა საერო ნაწარმოები — ვეფხისტყაოსანი, რამაც სამღვდელოების აღშფოთება გამოიწვია; მკვლევარი თვლის, რომ ვეფხისტყაოსნის მოწინააღმდეგე მხოლოდ ვიწრო სამონაზვნო წრე იყო[245]. XV-XVIII საუკუნეების ქართული სამღვდელოება ავითარებს აზრს, რომ პოემა სპარსულია, არ ცნობს სამებას, ერთარსებას, არის ანტიქრისტიანული ნაწარმოები, არსად თვლის ხორცს და არა სულს[245][248].

უცნობია, თუ როდის დაიწყო შოთა რუსთაველისა და მისი პოემის დევნა საქართველოში. არსებობს ტრადიციული, ხალხური შეხედულება, რომლის მიხედვითაც რუსთველი სამშობლოდან თავისივე სიცოცხლეში გააძევეს; თუმცა ეს ვერსია მეცნიერულად არ დასტურდება და დაუსაბუთებელია. ალექსანდრე ბარამიძე მიიჩნევს, რომ ვეფხისტყაოსნის დევნა უნდა დაწყებულიყო საქართველოში მონღოლთა ბატონიბის შემდეგ, როდესაც თანდათან იწყება ქართველთა ახალი იდეოლოგიის ჩამოყალიბება[249].

ვეფხისტყაოსნის დაცვას შეეცადა ვახტანგ VI, რომელმაც პოემის შინაარსი ალეგორიულ-მისტიკური თვალსაზრისით განმარტა, თუმცა მის განმარტებას (როგორც მეფე თავად უწოდებს — „თარგმანს“) შედეგი არ მოუტანია, პირიქით, ამით უფრო მეტად გამწვავდა ვეფხისტყაოსნის მომხრეებსა და მოწინააღმდეგეებს შორის არსებული დაპირისპირება. ვახტანგის განმარტება დაგმო არქიეპისკოპოსმა ტიმოთე გაბაშვილმა. იგი ვახტანგ VI-ის განმარტებისა და თავად რუსთაველის შესახებ წერს[250]:

მთქმელი ლექსთა ბოროტთა, რომელმან ასწავა ქართველთა სიწმინდისა წილ ბილწება და განრყვნა ქრისტიანობა, ხოლო უწინარეს ჩვენსა უმეცართა საღმრთოდ თარგმნეს ბოროტი ლექსი მისი.

არსებობს მოსაზრება, რომ XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში უცდიათ ვახტანგის მიერ გამოცემული ვეფხისტყაოსნის მოსპობა[251]. პლატონ იოსელიანის გადმოცემით, ტიმოთე გაბაშვილის აზრისავე იყო კათოლიკოსი ანტონ I, რომელმაც ვახტანგის სტამბაში დაბეჭდილი მრავალი წიგნი ვეფხისტყაოსნისა დააწვევინა და მტკვარში ჩააყრევინა[252]. ამავეს იმეორებს 1909 წელს ზაქარია ჭიჭინაძეც[245]. ამ ცნობებს არაერთი მკვლევარი სარწმუნოდ მიიჩნევს, თუმცა არსებობს აზრიც, რომ ეს მხოლოდ ბრალდებებია ანტონ კათოლიკოსის წინააღმდეგ. გაიოზ იმედაშვილი აღნიშნავს, რომ ვეფხისტყაოსნის დევნას საქართველოში მხოლოდ შემოქმედებითი კრიტიკის სახე ჰქონდა, ხოლო ამ კრიტიკის „ფიზიკური გამოვლინებები“ დოკუმენტურად არ დასტურდება[245]. ვიქტორ ნოზაძის თქმით, არ არსებობს არავითარი საბუთი იმისა, რომ ანტონი და ტიმოთე ვეფხისტყაოსანს არაქრისტიანული ან მწვალებლური ხასიათის გამო გმობდნენ[245]. ვიქტორ ნოზაძეს მოჰყავს ანტონ კათალიკოსის ციტატა:

შოთა ბრძენ იყო, სიბრძნის მოყვარე ფრიად, ფილოსოფოსი, მეტყუელი სპარსთა ენის, თუ სამ ჰსწადოდა, ღუთის-მეტყუელიცა მაღალ, უცხო საკჳრუჱლ, პიიტიკოსი მესტიხე, მაგრა ამაოდ დაჰშურა, საწუხ არს ესე.

მკვლევარი ყურადღებას ამახვილებს სიტყვებზე „ღუთის-მეტყუელიცა მაღალ“ და ასკვნის, რომ ანტონ კათალიკოსი შოთას ამ სიტყვებით არ მოიხსენიებდა, ეკლესიის მიერ იგი მწვალებლად ან არაქრისტიანული იდეოლოგიის პოეტად რომ ყოფილიყო მიჩნეული. ამავე დროს ვიქტორ ნოზაძე არ უარყოფს, რომ სამღვდელოების ვიწრო წრეები გმობდნენ რუსთაველის შემოქმედებას, მაგრამ მიიჩნევს, რომ ამისათვის ისინი არ არიან „გასაკიცხი და ქოქოლა დასაყრელი“[245].

მართალია ვეფხისტყაოსნის დევნა და კრიტიკა ძირითადად სამღვდელოების მხრიდან ხდებოდა, მაგრამ სასულიერო წრეშიც საკმაოდ იყვნენ პოემის დამცველები, მათ შორის ისეთებიც, რომლებმაც საკუთარი ხელით გადაწერეს პოემის სრული ტექსტი. მეორე მხრივ, საერო პირებიც ხშირად აკრიტიკებდნენ შოთა რუსთაველის ნაწარმოებს[253].

1889 წელს ჟურნალში „Северный Вестник“ ივანე ჯაბადარი აქვეყნებდა ქართველი ერის ღირსების დამამცირებელ წერილებს სათაურით „Письма о Грузии“. ერთ-ერთ წერილში ივანე ჯაბადარმა დამცინავად გააკრიტიკა ვეფხისტყაოსანი[254]. ჯაბადარს საპასუხო წერილი დაუბრუნა ილია ჭავჭავაძემ[255].

2003 წლის 15 თებერვალს გაზეთ „24 საათში“ გამოქვეყნდა ინტერვიუ რობერტ სტურუასთან, სადაც მან განაცხადა, რომ, მისი აზრით, ვეფხისტყაოსანი არის ირონიული ნაწარმოები ქართულ ზნე-ჩვეულებებზე, ავტორი პირდაპირ ვერ წერს ქართველების სიმდაბლეზე და რომანტიზმით უკეთებს კონტრასტს მათ ცხოვრებას. რობერტ სტურუას სურდა დაედგა სპექტაკლი „ვეფხისტყაოსანი“, სადაც ერთ-ერთი პერსონაჟია „კაცი რომელიც ვერ იტანს ამ წიგნს, მაგრამ ნაწარმოებს დგამს იმისათვის, რომ აუხსნას ქართველებს ეს იდიოტიზმი“. სპექტაკლის დასაწყისში ამ პერსონაჟს უნდა დაემცირებინა პოემა და მისი ფურცლები მიმოეფანტა[256]. რობერტ სტურუას ეს განცხადება ბევრმა აღიქვა, როგორც ქართული კულტურის დამცირება[257][258][259]. თუმცა, მოგვიანებით, 2010 წელს გაზეთ „კვირის პალიტრასთან“ მიცემულ ინტერვიუში რობერტ სტურუამ განაცხადა, რომ მას უბრალოდ სურდა თეატრალურად გადმოეცა რუსთაველის არაჩვეულებრივი პოეზია, მისი ჰუმანიზმი, თუმცა სპექტაკლის დადგმისათვის დაფინანსება ვერ მოიპოვა[260].

ეკრანიზაცია

„ვეფხისტყაოსნის“ ეკრანიზაცია არ განხორციელებულა მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ 1911 წლიდან არსებობდა მისი კინოვერსიების შექმნის მცდელობა.

ვიკიციტატა
„გვაქვს „ვეფხისტყაოსნის“ სცენარი და დიდად სასურველია, რომ ეს გერმანიის ფირმამ (რომელმაც „ნიბელუნგი“ დადგა) დადგას. ამას ექნება მსოფლიო მნიშვნელობა და რა გინდ დიდი ფული დაჯდეს, მისი დადგმა უმალ აანაზღაურებს და დიდ შემოსავალსაც მოიტანს...ნემეცური თარგმანიც არის“
(წერდა შალვა დადიანის მეუღლე ერთ ნაცნობს.[261])

ვეფხისტყაოსნის პირველი კინოსცენარი 1911 წელს შეიქმნა. ერთ-ერთმა ფრანგულმა კინოფირმამ სცენარის დაწერა შალვა დადიანს შესთავაზა. დადიანმა დაწერა სცენარი, რომელიც კომპანიამ მოიწონა. დადიანს რეჟისორის ასისტენტობა და კონსულტანტობაც უნდა გაეწია, მაგრამ ეს წამოწყება პირველი მსოფლიო ომის გამო ჩაიშალა.

„ვეფხისტყაოსნის“ ეკრანიზაციის აზრი ხელმეორედ გაჩნდა 1920-იანი წლების შუა ხანებში. ამჯერად ეკრანიზაციის იდეა საქართველოს სსრ სახკომსაბჭოს თავმჯდომარე შალვა ელიავას ეკუთვნოდა. გერმანე გოგიტიძე მივლენილი იქნა გერმანიაში, „ნიბელუნგების“ რეჟისორ ფრიც ლანგთან შესახვედრად. თავად გოგიტიძე ეჭვით უცქერდა ნაწარმოების ეკრანიზაციის იდეას.[262]გოგიტიძე ლანგს მოუყვა პოემის მოკლე შინაარს. რეჟისორი დასთანხმდა და ასისტენტისა და ოპერატორების თანხლება მოითხოვა. როცა ხარჯთაღრიცხვა დაიანგარიშეს, უზარმაზარი თანხა გამოვიდა. გოგიტიძე ამბობდა, ფრიც ლანგმა იმდენი თანხა მოითხოვა, იმ ფულით რამდენიმე ზაჰესსა და რიონჰესს ავაშენებდიოთო.[263]გოგიტიძემ, რომელსაც არ სჯეროდა, რომ ამ პროექტს მომავალი ექნებოდა, როგორც შემდგომში თავის მოგნენებში აღწერა, განზრახ გააზვიადა ლანგის მიერ წამოყენებული მოთხოვნები.

1935-1937 წლებში რუსთაველის საიუბილეო კომისიამ გამოაცხადა კონკურსი საუკეთესო სცენარის მოსამზადებლად. საცდელად გადაღებულ იქნა მოკლემეტრაჟიანი ფილმი „ქაჯეთი“, რომელიც კოტე მიქაბერიძემ გადაიღო საკუთარი სცენარის მიხედვით. ფილმი დაეფუძნა ნესტან-დარეჯანის ქაჯეთის ციხიდან გამოხსნის ეპიზოდს. მთავარ როლებს ასრულებდნენ თამარ ციციშვილი (ნესტან-დარეჯანი) და კოხტა ყარალაშვილი (ტარიელი). ეს იყო მთლიანად პავილიონებში გადაღებული ფილმი, რომელსაც წინ დიდი სარეკლმაო კამპანია უძღოდა. ნაწარმოები სუსტი და უღიმღამო გამოვიდა, რის შემდეგაც ქართველი რეჟისორები აღარ დაბრუნებიან „ვფხისტყაოსნის“ ეკრანიზაციის იდეას.[264]

იხილეთ აგრეთვე

რესურსები ინტერნეტში

ლიტერატურა

სქოლიო

  1. ↑ ალ. სარაჯიშვილი, ვეფხისტყაოსნის ყალბი ადგილები, „მოამბე“, 1895, XI, გვ. 8-9
  2. ↑ „მოამბე“, 1894, X, გვ. 119-146
  3. ↑ ვეფხისტყაოსანი, დ. კარიჭაშვილის წინასიტყვაობით, შენიშვნებითა და ვრცელი ლექსიკონით, თბილისი, 1903, გვ. VII-VIII
  4. ↑ (რუსული) Н. Марр, Вступительные и заключительные строфы Витяза в барсовой коже Шоты из Рустава. Грузинский текст, русский перевод и пояснения с этюдом „Культ женщины и рыцарство в поэме“, ТР, XII, Санкт-Петербург, 1910
  5. ↑ ჟურნალი „განათლება“, 1913, VI, გვ. 412-424
  6. ↑ (რუსული) „Новыи мир“, 1934, VI, გვ. 99
  7. ↑ კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, თბილისი, 1924, გვ. 89
  8. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის შედგენილობა, თბილისი, 1975, გვ. 19-20
  9. ↑ ალ. ბარამიძე, ვაჟა-ფშაველა – რუსთველოლოგი, ვაჟა-ფშაველას დაბადების ასი წლისადმი მიძღვნილი კრებული, თბილისი, 1961, გვ. 36-37
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტური კომპოზიცია, თბილისი, 1975, გვ. 80-81
  11. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტური კომპოზიცია, თბილისი, 1975, გვ. 85
  12. ↑ ა. გაწერილია, ნარკვევები ქართული პოეტიკიდან, თბილისი, 1938, გვ. 15-17
  13. ↑ გ. ნადირაძე, ხელოვნების ზოგიერთი საკითხი რუსთაველის ესთეტიკაში („საბჭოთა ხელოვნება“, 1955, N3, გვ. 19)
  14. ↑ გ. ნადირაძე, რუსთაველის ესთეტიკა, თბილისი, 1958, გვ. 261
  15. ↑ ერის სიამაყე, გაზეთი „კომუნისტი“, 27.6.65
  16. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტური კომპოზიცია, თბილისი, 1975, გვ. 84
  17. ↑ (რუსული) Н. Марр, Грузинская поэма „Витязь в барсовой шкуре“, ИАН, 1917, გვ. 424
  18. ↑ ივ. ჯავახიშვილი, ქართული ენისა და მწერლობის ისტორიის საკითხები, თბილისი, 1956, გვ. 18; ასევე გვ. 15
  19. ↑ ზ. ავალიშვილი, ვეფხისტყაოსნის საკითხები, პარიზი, 1931, გვ. 174
  20. ↑ ვ. შიშმარიოვი, შოთა რუსთაველი, „ენიმკის მოამბე“, III, 1938, გვ. 240
  21. ↑ (ინგლისური) მ. ბაურა, Inspiration and Poetry, შტაგონება და პოეზია, ლონდონი, 1955, გვ. 52
  22. ↑ რუსთაველს გენია მიუძღოდა წინ, „ლიტერატურული საქართველო“, 9. X. 70
  23. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტური კომპოზიცია, თბილისი, 1975, გვ. 86 და შემდგომნი
  24. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის გაგრძელებანი, თბილისი, 1975, გვ. 393 და შემდგომნი
  25. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის შედგენილობა, თბილისი, 1975, გვ. 19
  26. ↑ ვეფხისტყაოსნის 1666-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით.
  27. ↑ ვეფხისტყაოსნის მე-4 სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით.
  28. ↑ ვეფხისტყაოსნის მე-6 და მე-7 სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით.
  29. ↑ ვეფხისტყაოსნის მე-7 მე-8 სტროფები 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით.
  30. ↑ ვეფხისტყაოსნის მე-12 სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით.
  31. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის პროლოგი, თბილისი, 1975, გვ. 21
  32. ↑ ვეფხისტყაოსნის მე-13 სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით.
  33. ↑ ვეფხისტყაოსნის 15-17 სტროფები 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით.
  34. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის პროლოგი, თბილისი, 1975, გვ. 25
  35. ↑ ვეფხისტყაოსნის მე-18 სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  36. ↑ ვეფხისტყაოსნის 24-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  37. ↑ ვეფხისტყაოსნის 25-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  38. ↑ ვეფხისტყაოსნის 23-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  39. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის ავტორი, თბილისი, 1975, გვ. 33
  40. ↑ ქართული ენისა და მწერლობის საკითხები, თბილისი, 1955, გვ. 19
  41. ↑ სამი ლექცია ვეფხისტყაოსანზე, „კრებული“, V, 1898, განყ. 1, გვ. 11-31
  42. ↑ სამი ლექცია ვეფხისტყაოსანზე, „კრებული“, VI, 1898, განყ. 1, გვ. 119-56
  43. ↑ რამდენიმე სიტყვა ბატ. ილია ჭავჭავაძის საპასუხოთ ვეფხისტყაოსნის გამო, „კრებული“, V, 1890, განყ. II, გვ. 1-18
  44. ↑ აკაკი წერეთელი, თხზულებანი შვიდ ტომად, ტომი VI, ლევან ასათიანის რედაქტორობით, თბილისი, 1957, გვ. 39-69, 87-95
  45. ↑ აკაკი წერეთელი და მისი ვეფხისტყაოსანი, ილია ჭავჭავაძის ნაწერების კრებული, IV, თბილისი, 1927, გვ. 183-198
  46. ↑ აკაკი წერეთელი, თხზულებათა სრული კრებული, XIV, თბილისი, 1961, გვ. 551-555
  47. ↑ ვეფხისტყაოსნის 1903 წლის გამოცემის წინასიტყვაობა, გვ. XXV
  48. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის პერსონაჟები, თბილისი, 1975, გვ. 96
  49. ↑ ვლ. ნორაკიძე, ადამიანობის იდეა ვეფხისტყაოსანში, თბილისი, 1966, გვ. 272
  50. ↑ ვლ. ნორაკიძე, ადამიანობის იდეა ვეფხისტყაოსანში, თბილისი, 1966, გვ. 181
  51. ↑ ვლ. ნორაკიძე, ადამიანობის იდეა ვეფხისტყაოსანში, თბილისი, 1966, გვ. 229
  52. ↑ ვლ. ნორაკიძე, ადამიანობის იდეა ვეფხისტყაოსანში, თბილისი, 1966, გვ. 230
  53. ↑ ვლ. ნორაკიძე, ადამიანობის იდეა ვეფხისტყაოსანში, თბილისი, 1966, გვ. 221
  54. ↑ ივ. ჯავახიშვილი, ქართული ენისა და მწერლობის ისტორიის საკითხები, თბილისი, 1956, გვ. 17-18
  55. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის პერსონაჟები, თბილისი, 1975, გვ. 104
  56. ↑ ვეფხისტყაოსნის მე-9 სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  57. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის ფაბულის წყაროს საკითხი, თბილისი, 1975, გვ. 59
  58. ↑ (რუსული) Вступительные и заключетенье строфы «Витязя в барсовой шкуре», (ТР, XII, СПб., 1910)
  59. ↑ (რუსული) Грузинская поэма „Витяз в барсовой шкуре“ Шоты из Рустава и новая культурно-историческая проблема, (ИАН, 1917)
  60. ↑ ვაჟა-ფშაველა, ფიქრები ვეფხისტყაოსნის შესახებ, თხზულებანი, VII, თბილისი, 1956, გვ. 318
  61. ↑ ს. კაკაბაძე, რუსთველი და მისი ვეფხისტყაოსანი, გვ. 164-166, 169, 172
  62. ↑ ალ. ბარამიძე, გ. იმედაშვილი, ს. ცაიშვილი, ერთი მცდარი წერილის გამორუსთაველის გარშემო, „საბჭოთა საქართველო“, 1961, N 2, გვ. 81-83
  63. ↑ „ენიმკის მოამბე“, შოთა რუსთაველი, III, 1938, გვ. 232
  64. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის ფაბულის წყაროს საკითხი, თბილისი, 1975, გვ. 65
  65. ↑ (რუსული) М. Броссе, Взгляд на историю и литературу грузии, ЖМНП, 1838, VIII, გვ. 310
  66. ↑ (ფრანგული) M. Brosset, Recherches sur la poesie georgienne, Nouveau journal Asiatique, V, 1833, გვ. 372
  67. ↑ (რუსული) Д. Чубинашвили, О грузинской пеэме Вепхис-Ткаосани или Барсова Кожа, ქართული ქრესტომატია, II, 1846, გვ. V-VIII
  68. ↑ ვახუშტი, საქართველოს ისტორია, I, დ. ბაქრაძის რედაქციით, თბილისი, 1885, გვ. 218-219
  69. ↑ მ. ჯანაშვილი, შოთა რუსთაველი, თბილისი, 1896, გვ. 66-93
  70. ↑ ვაჟა-ფშაველა, ფიქრები ვეფხისტყაოსნის შესახებ, თხზულებანი, VII, თბილისი, 1956, გვ. 315-330
  71. ↑ დ. ბენაშვილი, სახისა და ხასიათის პრობლემა ვეფხისტყაოსანში, თბილისი, 1954, გვ. 79, 99, 100, 232, 235, 306
  72. ↑ დ. ქუმსიშვილი, რუსთველის პოეტური ხელოვნების ზოგიერთი საკითხი, თბილისი, 1968
  73. ↑ (რუსული) Н. Я. Марр, Древнегрузинские одописцы, ТР, IV, 1902, გვ. 55-56
  74. ↑ ვაჟა-ფშაველა, თხზულებანი, VII, თბილისი, 1956, გვ. 323
  75. ↑ სერგი გორგაძე, ორიგინალობის საკითხი რუსთაველის შემოქმედებაში, გაზეთი „ბახტრიონი“, 1922, N 5
  76. ↑ პ. ინგოროყვა, თხზულებათა კრებული, I, 1963, გვ. 22 და შემდგომნი
  77. ↑ ვეფხისტყაოსნის სიმფონია, თბილისი, 1956, გვ. 018
  78. ↑ ა. ჩიქობავა, დიალექტიზმების საკითხისათვის ვეფხისტყაოსანში, ენიმკის მოამბე, III, 1938, გვ. 224
  79. ↑ ა. ჩიქობავა, დიალექტიზმების საკითხისათვის ვეფხისტყაოსანში, ენიმკის მოამბე, III, 1938, გვ. 221
  80. ↑ ზ. ჭუმბურიძე, მოთხრობითი ბრუნვა ვეფხისტყაოსანში, საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, ტ. XVIII, № 5, 1957, გვ. 631-635
  81. ↑ ა. შანიძე, ვეფხისტყაოსნის ენის საკითხები, ვეფხისტყაოსნის სიმფონია, თბილისი, 1956, გვ. 019
  82. ↑ ვ. ბერიძე, შოთას პოეტიკისათვის, ენიმკის მოამბე, III,1938, გვ. 178-182
  83. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის ენის შესახებ, თბილისი, 1975, გვ. 275-276
  84. ↑ ა. ბარამიძე, კ. კეკელიძე, ა. შანიძე, ვეფხისტყაოსნის ახალი გამოცემის გამო, ლიტერატურული ძიებანი, VIII, 1953, გვ. 346-347
  85. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის ენის შესახებ, თბილისი, 1975, გვ. 277
  86. ↑ (რუსული) შ. ნუცუბიძე, Творчество Руставели, Тб., 1958, გვ. 398
  87. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის მხატვრული ენის თავისებურებანი, თბილისი, 1975, გვ. 279
  88. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის მხატვრული ენის თავისებურებანი, თბილისი, 1975, გვ. 283
  89. ↑ ვეფხისტყაოსნის 1335-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  90. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის მხატვრული ენის თავისებურებანი, თბილისი, 1975, გვ. 286-287
  91. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის მხატვრული ენის თავისებურებანი, თბილისი, 1975, გვ. 287-289
  92. ↑ 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  93. ↑ 93.0 93.1 ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის მხატვრული ენის თავისებურებანი, თბილისი, 1975, გვ. 290
  94. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის მხატვრული ენის თავისებურებანი, თბილისი, 1975, გვ. 291
  95. ↑ (რუსული) Н. Марр, ТР, XII, 38
  96. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის მხატვრული ენის თავისებურებანი, თბილისი, 1975, გვ. 294-295
  97. ↑ კ. ჭიჭინაძე, ალიტერაცია ქართულ შაირში და ვეფხისტყაოსნის პრობლემა, თბილისი, 1925, გვ. 33-39
  98. ↑ შესავალი წერილი ვეფხისტყაოსნის 1937 წლის საიუბილეო გამოცემისა, გვ. XLIII
  99. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის მხატვრული ენის თავისებურებანი, თბილისი, 1975, გვ. 297-300
  100. ↑ ვეფხისტყაოსნის 558-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით.
  101. ↑ ვეფხისტყაოსნის 134-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  102. ↑ ვეფხისტყაოსნის 209-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  103. ↑ ვეფხისტყაოსნის მე-3 სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  104. ↑ ვეფხისტყაოსნის 250-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  105. ↑ ვეფხისტყაოსნის 1078-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  106. ↑ ვეფხისტყაოსნის 1268-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  107. ↑ ვეფხისტყაოსნის 1387-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  108. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის მხატვრული ენის თავისებურებანი, თბილისი, 1975, გვ. 308-311
  109. ↑ შ. ღლონტი, პეიზაჟის საკითხისათვის ვეფხისტყაოსანში, ქართული მწერლების მხატვრული ოსტატობის თავისებურებანი, გვ. 25-35
  110. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის მხატვრული ენის თავისებურებანი, თბილისი, 1975, გვ. 311-315
  111. ↑ 111.0 111.1 111.2 ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის მხატვრული ენის თავისებურებანი, თბილისი, 1975, გვ. 317-318
  112. ↑ შესაბამისად ვეფხისტყაოსნის 84-ე და 32-ე სტროფი 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  113. ↑ ვ. ბერიძე, ვეფხისტყაოსნის მხატვრული ენის სპეციფიკურობის პრობლემა, გვ. 126-130
  114. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, რუსთველის ლექსი, თბილისი, 1975, გვ. 319-323
  115. ↑ ვეფხისტყაოსნის მე-7 და მე-8 სტროფები 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  116. ↑ ვეფხისტყაოსნის 1665-ე და 1669-ე სტროფები 1937 წლის საიუბილეო გამოცემის მიხედვით
  117. ↑ 117.0 117.1 ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის გაგრძელებანი, თბილისი, 1975, გვ. 34
  118. ↑ (ფრანგული) Document autografique. Les acrostiches de Chota Rustaveli. Decouverte et explication par E. Mskhetely. Memorial 1946-1956
  119. ↑ აკროსტიხები ვეფხის-ტყაოსანში, აღმოჩენა და მათი ახსნა ე. მსხეთელის მიერ, პარიზი, 1956
  120. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის გაგრძელებანი, თბილისი, 1975, გვ. 34, სქოლიო N3
  121. ↑ ა. შანიძე, ა. ბარამიძე, რუსთაველი თუ რუსთველი? (გაზ. კომუნისტი, 10.I.61.)
  122. ↑ ა. შანიძე, რუსთაველი თუ რუსთველი? ვეფხისტყაოსნის საკითხები, 1, თბ., 1966, გვ. 260-268
  123. ↑ (რუსული) ა. შანიძე, Руставели или Руствели? ვეფხისტყაოსნის საკითხები, 1, თბ., 1966, გვ. 260-268
  124. ↑ თეიმურაზ პირველი, თხზულებატა სრული კრებული, ალ. ბარამიძისა და. გ. ჯაკობიას რედაქციით, თბილისი, 1934
  125. ↑ 125.0 125.1 ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის გაგრძელებანი, თბილისი, 1975, გვ. 393
  126. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის გაგრძელებანი, თბილისი, 1975, გვ. 394
  127. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის ავტორი, თბილისი, 1975, გვ. 34
  128. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის გაგრძელებანი, თბილისი, 1975, გვ. 395
  129. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის გაგრძელებანი, თბილისი, 1975, გვ. 396
  130. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ომაინიანი, თბილისი, 1975, გვ. 436-438
  131. ↑ 131.0 131.1 ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის თარიღი, თბილისი, 1975, გვ. 30
  132. ↑ ვეფხისტყაოსნის 1913 წლის გამოცემის შესავალი წერილი
  133. ↑ (რუსული) Грузинская моэма «Витязь в барсовой шкуре» Шоты из Рустава и новая культурно-историческая проблема, ИАН, 1917
  134. ↑ ვეფხისტყაოსნის 1914 წლის გამოცემის შესავალი წერილი, გვ. XXI-XXII
  135. ↑ ვეფხისტყაოსნის 1926 წლის გამოცემის შესავალი წერილი, გვ. LXXIII
  136. ↑ კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, თბილისი, 1958, გვ. 149-160
  137. ↑ ს. ცაიშვილი, ვეფხისტყაოსნის ტექსტის ისტორია, I-II, თბილისი, 1970-1971
  138. ↑ საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტო. Heritagesites.ge. წაკითხვის თარიღი: 18 ოქტომბერი, 2011
  139. ↑ თ. ბრეგაძე, ვეფხისტყაოსნის კიდევ რამდენიმე ტაეპი ძველ ხელნაწერთა მინაწერებში, ხელნაწერთა ინსტიტუტის მოამბე, IV, თბილისი, 1962, გვ. 93-96
  140. ↑ ა. შანიძე, ვეფხისტყაოსნის სიმფონია, თბილისი, 1956, გვ. 016-017
  141. ↑ ლ. მუსხელიშვილი, ვაჰანის ქვაბთა განგება, თბილისი, 1939, გვ. 10
  142. ↑ ლ. ტატიშვილი, ვეფხისტყაოსნის გადამწერნი, თბილისი, 2000, შესავალი
  143. ↑ ლ. ტატიშვილი, ვეფხისტყაოსნის გადამწერნი, თბილისი, 2000, იოსებ თბილელი - სააკაძე
  144. ↑ ლ. ტატიშვილი, ვეფხისტყაოსნის გადამწერნი, თბილისი, 2000, ბეგთაბეგ თანიაშვილი (მარტიროზაშვილი)
  145. ↑ ლ. ტატიშვილი, ვეფხისტყაოსნის გადამწერნი, თბილისი, 2000, პაპუნა ბებურიშვილი
  146. ↑ ლ. ტატიშვილი, ვეფხისტყაოსნის გადამწერნი, თბილისი, 2000, თარხანმოურავისეული ვეფხისტყაოსანი
  147. ↑ S-3077. ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა, ტ. IV, 1965, გვ. 272-280
  148. ↑ ი. ლორთქიფანიძე, ქვემო ქართლი XVII საუკუნის პირ. მეოთხ., ნაწ. 3-4, თბ., 1938.
  149. ↑ ვეფხისტყაოსნის დასათაურება, მინიატურები შესრულებული XVII-XVIII ს.ს. შ. ამირანაშვილის შესავალი წერილი, 1966, გვ. 17-19.
  150. ↑ ლ. ტატიშვილი, ვეფხისტყაოსნის გადამწერნი, თბილისი, 2000
  151. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის ხელნაწერები და გამოცემები, თბილისი, 1975, გვ. 357 და შემდგომნი
  152. ↑ ვეფხისტყაოსანი, მარი ბროსეს, ზაქარია ფალავანდიშვილისა და დავით ჩუბინაშვილის გამოცემით, პეტერბურგი, 1841
  153. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის ხელნაწერები და გამოცემები, თბილისი, 1975, გვ. 389-392
  154. ↑ ქსე, ტ. 4, გვ. 562, თბ., 1979
  155. ↑ ს. ცაიშვილი, ვეფხისტყაოსნის ტექსტის ისტორია, ტ. II, 1970, გვ. 33
  156. ↑ H-2074 ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა, ტ. V, 1953, გვ. 41-42
  157. ↑ ლ. ტატიშვილი, ვეფხისტყაოსნის გადამწერნი, თბილისი, 2000, წერეთლისეული ვეფხისტყაოსანი
  158. ↑ უზნაძე ი., ქსე, ტ. 4, გვ. 521-522, თბ., 1979
  159. ↑ შანიძე ლ., ქსე, ტ. 1, გვ. 12, თბ., 1975
  160. ↑ თბილისის ოფიციალური საიტი, ლადო გუდიაშვილი დაარქივებული 2011-11-11 საიტზე Wayback Machine. . tbilisi.gov.ge. წაკითხვის თარიღი: 04.10.2011
  161. ↑ 28 აგვისტო – დაიბადა ნათელა იანქოშვილი. nplg.gov.ge. წაკითხვის თარიღი: 04.10.2011
  162. ↑ „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“, მე მომავალში ვიცხოვრე უკვე[მკვდარი ბმული]. georgevna.blogspot.com. წაკითხვის თარიღი: 04.10.2011
  163. ↑ ქართული თანამედროვე მხატვრობა, რუსუდან ფეტვიაშვილი. qartulimxatvroba.wordpress.com. წაკითხვის თარიღი: 04.10.2011
  164. ↑ სო­ფიო ნემ­სა­ძე, ვეფხისტყაოსანი - ახალი გამოცემა ახალი ილუსტრაციებით, 24 საათი, 30.06.11[მკვდარი ბმული]
  165. ↑ (რუსული) Историческое изображение Грузии в политическом, церковном и учебном ее состаянии, СПб., 1802
  166. ↑ (ფრანგული) Premiere Historie de Rostevan, roi d'Arabie, traduite du roman georgien intitule L'homme a la peau de tigre (Nouveau Journal Asiatique, 1828, t. II, გვ. 277-294
  167. ↑ (ფრანგული) Recherches sur la poesie georgienne; notice de deux manuscrits et extraits du roman de Tariel, Nouveau Journal Asiatique, 1830, ტ. V, გვ. 257-284, ტ. VI, გვ. 372-394; ტ. VII, გვ. 321-372
  168. ↑ (რუსული) ჟურნალი Иллюстрация, N 6, 7, Тариель, Барсова кожа
  169. ↑ ლ. ანდღულაძე, ვეფხისტყაოსნის პირველი რუსული თარგმანი, ძველი ქართული მწერლობის საკითხები, I, 1962, გვ. 206-207
  170. ↑ ლ. ანდღულაძე, ვეფხისტყაოსნის რევოლუციამდელი რუსი მთარგმნელები, ძველი ქართული მწერლობის საკითხები, III, 1968, გვ. 127
  171. ↑ ს. ჯანაშია, ვეფხისტყაოსნის პირველი რუსული თარგმანის გამო, ლიტერატურული გაზეთი, 30.I.35
  172. ↑ (რუსული) Кавказ, 1846, N 15
  173. ↑ (რუსული) Кавказ, 1849, N 22
  174. ↑ (რუსული) Шота Руставели, грузинский народный поэт, Тбилиси, 1885, 1888
  175. ↑ (პოლონური) Biblioteka Warszawska, IV, გვ. 1-38, 250-292, 495-514
  176. ↑ (გერმანული) Der Mann in Tigerfelle, von Schota Rustaveli, Aus dem georgischen übersetzt von Arthur Leist, Dresden, Leipzig, 1889
  177. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის თარგმანები, თბილისი, 1975, გვ. 327
  178. ↑ ნ. თაქთაქიშვილი-ურუშაძე, მარჯორი უორდროპი და ქართული საზოგადოება, მნათობი, 1960, N 1, გვ. 142-148
  179. ↑ ნ. თაქთაქიშვილი-ურუშაძე, მარჯორი უორდროპი, თბილისი, 1965
  180. ↑ (ინგლისური) The Knight in the Panther's Scin, Translated from the Georgian by Venera Urushadze, Tbilisi, 1968
  181. ↑ (რუსული) ТР, XII, СПб., 1910
  182. ↑ (რუსული) Шота Руставели, Носящий барсову шкуру, Грузинская поэма XII века, Перевод К. Бальмонта, Издание М. и С. Сабашниковых, М., 1917
  183. ↑ (რუსული) Шота Руставели, Барсова кожа, в переводе С. Я. Шарти, Выпуск первыи, 1918
  184. ↑ გრიგოლ ილარიონის ძე წერეთელი, ვეფხისტყაოსანი უნგრულ ენაზე, ლიტერატურული მემკვიდრეობა, I, 1935, გვ. 661-664
  185. ↑ ს. ავჩიანი, შოთა რუსთაველი სომხურ ენაზე, გაზეთი კომუნისტი, 20.VII.37
  186. ↑ ლ. მელიქსეთ-ბეგი, რუსთაველი და სომხური ლიტერატურა, კრებული: შოთა რუსთაველი სკოლაში, თბილისი, 1937, გვ. 281-291
  187. ↑ (რუსული) М. Г. Бабурян, Армянские переводы «Витяза в тигровой шкуре», Автореферат, Ереван, 1968
  188. ↑ (რუსული) Шота Руставели. Витяз в тигровой шкуре. Перевод с грузинского Георгия Цагарели под редакций Вл. Элснера. Москва, 1937
  189. ↑ (რუსული) Шота Руставели. Витязь в тигровой шкуре. Перевод с древнегрузинского Пантелеймона Петренко, при участии и под редакцией Константина Чичинадзе. Отвественный редактор академик Иосиф Орбели. М.-Л., 1937
  190. ↑ (რუსული) Шота Руставели. Вытяз в тигровой шкуре. Поема в стихах. Перевод с грузинского Шалвы Нуцубидзе, редакция Сергея Городецкого, М., 1941, აგრეთვე М., 1950, Тб., 1949, 1957, 1966
  191. ↑ (რუსული) Шота Руставели, Витяз в тигровой шкуре. Перевел с грузинского Н. Заболоцкий, М., 1957
  192. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის თარგმანები, თბილისი, 1975, გვ. 333
  193. ↑ მთარგმნელი: მიკოლა ბაჟანი. თარგმანი რამდენიმეჯერ დაიბეჭდა კიევში: 1937, 1939, 1950, 1957, 1966
  194. ↑ თარგმანი ალესია ზვონაკისა და მიკოლა ხვედაროვიჩისა, მინსკი, 1966
  195. ↑ თარგმანი გ. ასატურისა, ერევანი, 1937, 1966
  196. ↑ თარგმანი ს. ვურღუნისა, მ. რაჰიმისა და ს. რუსტამისა, ბაქო, 1937
  197. ↑ ტაშკენტი, 1938, 1941
  198. ↑ მეორე თარგმანის მთარგმნელები: მ. შაჰზოდა, თ. მირთემირი. 1959
  199. ↑ ალმა-ატა, 1938
  200. ↑ ფრუნზე, 1956
  201. ↑ აშხაბადი, 1957
  202. ↑ თარგმანი დ. გულიასი, სოხუმი, 1941, 1953
  203. ↑ თარგმანი მ. შავლოხოვისა, სტალინირი, 1943
  204. ↑ თარგმანი ნურადინ მუზაევისა, გროზნო, 1969
  205. ↑ მოსკოვი, 1937
  206. ↑ სტალინაბადი, 1938
  207. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსნის თარგმანები, თბილისი, 1975, გვ. 344
  208. ↑ თარგმანი შანდორ ვერეშისა, ბუდაპეშტი, 1954
  209. ↑ თარგმანი ვერა რომანისა, ბუქარესტი, 1947
  210. ↑ მთარგმნელი ვიქტორ კერნბახისა, ბუქარესტი, 1956
  211. ↑ მთარგმნელი იგორ კრეცუ, კიშინიოვი, 1966
  212. ↑ დ. მელუხა, ვეფხისტყაოსნის პოლონური გამოცემა, გაზეთი თბილისი, 29.4.61
  213. ↑ მთარგმნელი იარომირ იედლიჩკა, პრაღა, 1958
  214. ↑ მთარგმნელი დოქტორი გუსტავო დე ლა ტორე ბოტარო, სანტიაგო დე ჩილე, 1964
  215. ↑ (ფრანგული) Chota Rustaveli, L'homme a la peau de leopard. Texte francais de m. Georges Gvazava et de m-me Anie Marcel-Paon, Paris, 1938
  216. ↑ (იტალიური) La pelle di Leopardo di Schotha Rusthaveli, Milano, 1945
  217. ↑ (გერმანული) Schota Rusthaveli, Der Recke im Tigerfell, Altgeorgisches Poem, Deutsche Nachdichtung von Hugo Huppert, Berlin, 1955, 1970
  218. ↑ მთარგმნელი ლი-ცი-ე, შანხაი, 1943
  219. ↑ ნოდარ კოჭლაშვილი, იპეი ფუკურო, ლიტერატურული გაზეთი, 13.4.62
  220. ↑ მთარგმნელი დ. გომბოჟავი, ულან-ბატორი, 1965
  221. ↑ დ. აგიაშვილი, ვეფხისტყაოსანი ებრაულ ენაზე, გაზეთი კომუნისტი, 3.2.67
  222. ↑ მთარგმნელი ჯარდოე ასადი, ბოლო თავები ქერიმ ანყოსისა, 2007
  223. ↑ მთარგმნელი მორთეზა ფათემი, თბილისი, 1966
  224. ↑ არჩილიანი, II, ალ. ბარამიძისა და ნ. ბერძენიშვილის რედაქციით, 78, 1-2
  225. ↑ გ. იმედაშვილი, რუსთველოლოგიური ლიტერატურა, თბილისი, 1957, გვ. 70
  226. ↑ თეიმურაზ მეორე, თხზულებათა კრებული, გ. ჯაკობიას რედაქციით, თბილისი, 1938
  227. ↑ ქეთევან ცხადაძე, ვეფხისტყაოსნის ზეპირმცოდნეობა, გაზეთი ბოლშევიკური კადრებისათვის, 16.I.38
  228. ↑ ვარლამ ძიძიგური, მასწავლებლის მოგონებანი, თბილისი, 1957, გვ. 207
  229. ↑ (რუსული) ი. მეგრელიძე, Руставели и фольклор, გვ. 141, 159
  230. ↑ ქართლის ცხოვრება, II, 1854, გვ. 314-315
  231. ↑ მაგ. იხ. გ. ჯაკობია, იოსებზილიხანიანის ქართული ვერსიები, თბილისი, 1927, სტროფი I
  232. ↑ მაგ. იხ. შვიდი მთიები, კ. კეკელიძის რედაქციით, თბილისი, 1931, სტროფი 6,1
  233. ↑ მაგ. იხ. არჩილი, გაბაასება თეიმურაზისა და რუსთაველისა, 36, 3-4
  234. ↑ ტ. რუხაძე, აღორძინების პერიოდის მწერლობის ცნობები შოთა რუსთაველსა და ვეფხისტყაოსანზე, თბილისის უნივერსიტეტის შრომები, 1936, III, გვ. 185-213
  235. ↑ ტ. რუხაძე, ვეფხისტყაოსნის გავლენა აღორძინების ხანის ლიტერატურაზე, კრ. შოთა რუსთაველი სკოლაში, თბილისი, 1937, გვ. 84-121
  236. ↑ დ. ბრეგაძე, ვეფხისტყაოსნის ეპიზოდები აღორძინებისა და გარდამავალი ხანის ლიტერატურაში, ქუთაისის პედინსტიტუტის შრომები, VIII, 1948, გვ. 149-174
  237. ↑ დ. გურამიშვილი, დავითიანი, თბილისი, 1955, გვ. 35
  238. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ბრძოლა რუსთველის გარშემო, თბილისი, 1975, გვ. 457 და შემდგომნი
  239. ↑ ვ. ბერიძე, ილია ჭავჭავაძე და ვეფხისტყაოსანი, თბილისი, 1936
  240. ↑ გრ. აბაშიძე, ი. ჭავჭავაძის პოეტიკის სათავეები, „ლიტერატურული საქართველო“, 29.5.1937
  241. ↑ პ. ინგოროყვა, ნ. ბარათაშვილის თხზულებათა 1939 წლის გამოცემის შესავალი წერილი
  242. ↑ ალ. ბარამიძე, ნ. ბარათაშვილი და ძველი ქართული პოეზია, ნარკვევები, III, თბილისი, 1952, გვ. 377-392
  243. ↑ ალ. ბარამიძე, ილია ჭავჭავაძე და ძველი ქართული მწერლობის საკითხები, საიუბილეო კრებული, თბილისი. 1957, გვ. 22-52
  244. ↑ ალ. ბარამიძე, ვაჟა-ფშაველა - რუსთველოლოგი, „ლიტერატურული გაზეთი“, 21.7.61
  245. ↑ 245.0 245.1 245.2 245.3 245.4 245.5 245.6 ვიქტორ ნოზაძე, ვეფხისტყაოსნის ღმრთისმეტყველება, ვეფხისტყაოსნის მჩხრეკელნი ძველად[მკვდარი ბმული]
  246. ↑ ა. გაწერელია, კლერიკალური რეაქცია და რუსთაველი, ნარკვევები ქართული პოეტიკიდან, 1938, გვ. 31-45
  247. ↑ ტ. რუხაძე, ვეფხისტყაოსნის წინააღმდეგ ბრძოლის სოციალურ-იდეური მოტივები, თბილისი, 1941, გვ. 79-88
  248. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ბრძოლა რუსთველის გარშემო, თბილისი, 1975, გვ. 451
  249. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ბრძოლა რუსთველის გარშემო, თბილისი, 1975, გვ. 452
  250. ↑ ტიმოთე გაბაშვილი, მიმოსლვა, თბილისი, 1956, გვ. 80, შენიშვნა
  251. ↑ ს. ყუბანეიშვილი, ვეფხისტყაოსნის ვახტანგისეული გამოცემისადმი დამოკიდებულება XVIII-XIX საუკუნეებში (ლიტერატურული ძიებანი, I, 1943)
  252. ↑ მიმოხილვა წმიდათა ადგილთა ტიმოთესაგან..., პ. იოსელიანის გამოცემა, თბილისი, 1852, გვ. 154
  253. ↑ ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, ბრძოლა რუსთველის გარშემო, თბილისი, 1975, გვ. 456-457
  254. ↑ (რუსული) Северный Вестник, № № 9 და 10
  255. ↑ ალ. ბარამიძე, ნარკვევი: ილია ჭავჭავაძე და ძველი ქართული მწერლობის საკითხები, ილია ჭავჭავაძისადმი მიძღვნილი საიუბილეო კრებული, თბილისი, 1957, გვ. 22-52
  256. ↑ ლაშა ბერულავა, რობერტ სტურუა: „ვეფხისტყაოსანი“ იდიოტიზმია. Droni.ge. წაკითხვის თარიღი: 17 ოქტომბერი, 2011
  257. ↑ ქეთი ხატიაშვილი, რობერტ სტურუას საფინალო სცენა. Ptpress.ge. წაკითხვის თარიღი: 17 ოქტომბერი, 2011
  258. ↑ გურამ შარაძე, ,,ვეფხისტყაოსანი’’ სტურუას „ქაჯეთის თეატრს“ შეიწირავს! წაკითხვის თარიღი: 17 ოქტომბერი, 2011
  259. ↑ შორენა კოკორაშვილი, სიმონ მასხარაშვილი: „რობეტ სტურუას ბაბუა, ისევე, როგორც მამის ბიძა, საქართველოს ოკუპანტები იყვნენ და ისინი საქართველოში რუსეთის არმიას მოუძღოდნენ“, წაკითხვის თარიღი: 17 ოქტომბერი, 2011
  260. ↑ ლელა ჯიყაშვილი, კვირის პალიტრა, „რად უნდათ ეს „კარგად მოქცეული“ რეჟისორები?!“ 27-12-2010
  261. ↑ დოლიძე, გ., „ქართული კინო გუშინ და დღეს“, კინემატოგრაფიული ძიებანი //„ხელოვნება“ გვ. 27 — 1985 წ.
  262. ↑ გოგიტიძე, გ. „ქართული კინოს წარსულიდან“ გვ. 120 — საგა, 2013 წ.
  263. ↑ გოგოძე კ. (1966). „ვეფხისტყაოსნის ეკრანიზაციის საკითხისათვის“, საბჭოთა ხელოვნება, N10. თბილისი: საბჭოთა საქართველო, გვ. 32-43. 
  264. ↑ მახარაძე, ი., „დიადი მუნჯი“ გვ 44-45 — ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა, თბილისი, 2014 ISBN 978-9941-23-104-9
ხ • გ • რ
ოჯახი
პიროვნებები
მოვლენები
კულტურა
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ვეფხისტყაოსანი&oldid=4697537“-დან