Here naverokê

Kabûl: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntir
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
MikaelF (gotûbêj | beşdarî)
78.656 guhartin
BKurteya guhartinê tine
Balyozbot (gotûbêj | beşdarî)
Bot
752.715 guhartin
B Bot: Şablona {{Şitil}} hat rakirin; paqijiyên kozmetîk (Şablonên beralîkirî guhart, Kategoriya sereke lê zêde kir, Binê rûpelê standard kir, Parametreyên îngilîzî/xelet sererast kir, Valahiya di agahîdankê de standard kir.)
 
(25 revîzyonên navberî yên ji 4 bikarhênerên din nayên nîşandan)
Rêz 1: Rêz 1:
{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
{{Infobox bajar
| nav = Kabûl
| statû = {{Hlist|Bajarên paytext}}
| navê_fermî = Kabûl
| demonîm = kabûlî
| nexşeya_cihan = Efxanistan
| nc_relief = erê
| koordînat = {{Koord|34|31|59|N|69|09|58|E|display=inline, title}}
| mertal =
| al =
| damezrandin =
| welat =
| herêm =
| parêzgeh =
| parêzgar =
| şaredar = Abdullah Habibzai
| gelhe = 3.678.034 kes ([[2015]])
| berbelavî =
| rûerd =
| bilindayî = 220
| dem = [[UTC+4:30]]
| wêne =
| wêne_sernav =
| wêne2 =
| wêne2_sernav =
| malper =
}}
}}
'''Kabûl''' (bi navê fermî کابل ''Kabol''), paytext û bajarê herî mezin ê [[Efxanistan]]ê ye ku li rojhilatê Efxanistanê cih digire. Bajêr di heman demê de şaredariyek e ku beşek ji parêzgeha Kabûlê pêk tîne û ji aliyê îdarî ve li 22 navçeyên şaredariyê hatiye dabeşkirin. Li gor texmînên sala 2023an nifûsa Kabûlê nêzîkî 5 milyon kes e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://worldpopulationreview.com/countries/cities/afghanistan |sernav=Population of Cities in Afghanistan 2023 |malper=worldpopulationreview.com |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nationalgeographic.com/magazine |sernav=National Geographic Magazine |malper=National Geographic |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 }}</ref> Kabûl wekî navenda siyasî, çandî û aborî ya [[Efxanistan]]ê xizmet kiriye û bi bajarvanîbûna bilez, Kabûl bûye 75em bajarê herî mezin ê cîhanê û bajarê sereke yê Efxanistanê.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.citymayors.com/statistics/largest-cities-mayors-1.html |sernav=City Mayors: Largest cities in the world and their mayors - 1 to 300 |malper=www.citymayors.com |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://ethz.ch/content/dam/ethz/special-interest/gess/cis/center-for-securities-studies/resources/docs/USIP-pw126_kabul-and-the-challenge-of-dwindling-foreign-aid.pdf |sernav=Wayback Machine |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 |tarîxa-arşîvê=2020-06-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200609180040/https://ethz.ch/content/dam/ethz/special-interest/gess/cis/center-for-securities-studies/resources/docs/USIP-pw126_kabul-and-the-challenge-of-dwindling-foreign-aid.pdf |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
[[Wêne:Kabul Skyline.jpg|thumb|right|300px|Bajarê Kabûlê]]
'''Kabûl''' (navê wê yê fermî کابل ango ''Kabol'' e), [[paytext]] û bajarê herî mezin ê [[Efxanistan|Efxanistanê]] ye. Nifûsa wê 3,6 milyon (2015) e û di newaleke teng û stratejîk de hatiye avakirin. Kabûl navenda [[aborî]] û çandî ya Efxanistanê ye. Bilindahiya Kabûlê ya ji deryayê 1.765 m ye. Çiyayê li dora Kabûlê jî [[Çiyayê Asmanî]] (کوه آسمایی) ye.


Bajarê îro ya Kabûlê li aliyê jor, di nav newalek teng de ji aliyê [[Çiyayên Hindokûşê]] û li aliyekî din jî ji aliyê [[Çemê Kabûlê]] ve hatiye dorpêçkirin. Bi bilindahiya 1790 metreyan ji asta deryayê, bajêr yek ji bajarên paytextê herî bilind ên li cîhanê ye. Navenda bajarî taxên bajêr ên kevin digire vedigire ku herêmên Pira Xaştî, Xebgah, Kehforoşî, Deh-Efganan, Çendavel, Şorbazar, Seracî, Zana-Xan û Bagê Elîmerdan wedihewîne.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Kabul |sernav=Kabul {{!}} History, Culture, Map, & Facts {{!}} Britannica |tarîx=2023-06-28 |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 }}</ref> Tê pêşbînîkirin ku dîroka Kabûlê ji 3.500 salan zêdetir e ku bi kêmanî dîroka bajêr ji dema [[Împeratoriya Farisî ya Axamenişî]] ve vedigere.


Di sedsala 16an de, [[Împeratoriya Mughal]] Kabûlê wekî paytexta havînê bikar anî, di vê demê de bajêr pêşveket û girîngiya bajar zêde dibe. Heta ku di sala 1747an de ji aliyê [[Împeratoriya Efxanîstanê]] ve di dawiyê de kete bin desthilatdariya herêmî, Kabûl piştî êrîşa Nadir Şah ya Hindistanê demekê kurtî kete bin kontrola Afşariyan.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.aisk.org/aisk/NHDAHGTK05.php |sernav=AISK - American International School of Kabul |tarîx=2010-08-30 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 |tarîxa-arşîvê=2010-08-30 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20100830031416/http://www.aisk.org/aisk/NHDAHGTK05.php |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di sedsala 19an de bajar ji aliyê îngilîzan ve hat dagirkirin lê piştî danîna peywendiyên derve û peymanan, îngîlîz neçar man ku hemû hêzên xwe ji Efxanîstanê vekişînin û vegeriyan [[Hindistana Brîtanî]].

Kabûl bi baxçe, bazar û serayên xwe yên dîrokî tê naskirin ku mînakên navdar Baxçeyên Babûr û Qesra Darul Aman û Qesra Argê ye.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.reuters.com/article/us-afghanistan-capital-idUSSP20888220070416 |sernav=Once called paradise, now Kabul struggles to cope |tarîx=2007-04-16 |malper=Reuters |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.linkedin.com/pulse/reversing-kabuls-environmental-setbacks-sayed-aziz-azimi |sernav=Reversing Kabul’s Environmental Setbacks |malper=www.linkedin.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 }}</ref> Di nîvê duyem ê sedsala 20an de bajêr dibe rawestgehek li ser rêya hippi ya ku ji hêla gelek ewropiyan ve hatiye bikaranîn û bajar di vê demê de paşnavê "Parîsa Asyaya Navendî" wergirdigire.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.nytimes.com/2009/10/18/weekinreview/18bumiller.html |sernav=Remembering Afghanistan’s Golden Age |paşnav=Bumiller |pêşnav=Elisabeth |tarîx=2009-10-17 |malper=The New York Times |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |url=https://gandhara.rferl.org/a/kabul-glory-days-kabulis-history-afghanistan/31011399.html |sernav=Kabul Residents, Visitors Recall Capital's Golden Era Before Conflict |paşnav=Kohzad |pêşnav=Nilly |malper=RadioFreeEurope/RadioLiberty |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://centralasiainstitute.org/in-wake-of-taliban-peace-talks-afghan-women-hope-basic-human-rights-still-theirs/ |sernav=Taliban Peace Talks in Afghanistan |paşnav=amcs-webmaster |tarîx=2019-05-28 |malper=Central Asia Institute |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 }}</ref> Lê ev heyama aramiyê di sala 1978an de bi [[Şoreşa Saur]] û piştre bi êrîşên leşkerî ya Sovyetê ya di 1979an de bi dawî dibe û di sala 1989an de şerê dirêj a Sovyet û Efxanîstanê despêdike. Salên 1990î bi şerên navxweyî yên domdarên di navbera komên cûda yên îslamîstên efxanî yên belavbûyî de ku piraniya bajêr wêran kirin, derbas dibe.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.lonelyplanet.com/afghanistan/kabul/history |sernav=History of Kabul - Lonely Planet Travel Information |tarîx=2019-04-03 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-07-15 |tarîxa-arşîvê=2019-04-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190403060121/https://www.lonelyplanet.com/afghanistan/kabul/history |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di sala 1996an de, Kabûl ji aliyê [[Taliban|Talîban]] ve bi şerê çar salan ku bi komên din ên efxanî re dewam dike, bajêr dikeve destê Talîban. Piştî ku bajêr dikeve destê Talîban, demek kurt de bi pêşengiya [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] di sala 2001an bajêr dikeve destê Dewletên Yekbûyî. Di sala 2021ê de, piştî vekişîna hêzên leşkerî yên bi pêşengiya Dewletên Yekbûyî ji [[Efxanistan]]ê, Kabûl careke din ji nû ve ji dikeve destê Talîban.

== Wêne ==
<gallery>
Kabul, Afghanistan view.jpg|Dîmenek ji Kabûlê.
Modern Kabul - panoramio.jpg|Dîmenek ji Kabûla nûjen.
200229-D-AP390-1529 (49603221753).jpg|Qesra serokkomariyê, Kabûl
Kabul Afghanistan, place where I live.jpg|Dîmenek ji bajêr.
Kabul Military Hospital - panoramio.jpg|Nexweşxaneya Leşkerî ya Kabûlê.
Shaheed Professor Rabbani Education University.jpg|Zanîngeha Perwerdehiyê ya Profesor Şehîd Rabbanî.
</gallery>

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Kabul}}

⚫
{{Lîsteya paytextên Asyayê}}

{{Kontrola otorîteyê}}
{{Koord|34|31|59|Bk|69|09|58|Rh|type:city(3895000)|display=title}}
{{Koord|34|31|59|Bk|69|09|58|Rh|type:city(3895000)|display=title}}
⚫
{{Lîsteya serbajarên Asyayê}}
{{kurt}}


[[Kategorî:Paytextên Asyayê]]
[[Kategorî:Avabûnên hezarsala 2an b.z.]]
[[Kategorî:Efxanistan]]
[[Kategorî:Efxanistan]]
[[Kategorî:Kabûl| ]]
[[Kategorî:Paytextên Asyayê]]

Guhartoya herî nû ya 20:53, 3 hezîran 2024

Kabûl
کابل Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
  • Bajarên paytext
Ala
Kabûl li ser nexşeyê
Map
Kabûl li ser nexşeya Efxanistan nîşan dide
Kabûl
Kabûl
Koordînat: 34°31′58″Bk 69°9′57″Rh / 34.53278°Bk 69.16583°Rh / 34.53278; 69.16583
DewletEfxanistan, Împeratoriya Hexamenişî, Împeratoriya seleukî, Maurya empire, Greco-Bactrian Kingdom, Indo-Scythians, Kushan Empire, Împeratoriya Sasanî, Kidarites, Hephthalite Empire, Samanid dynasty, Ghaznavids, Ghurid dynasty, Khwarazmian Empire, Chagatai Khanate, Împeratoriya Moxol a Hindistanê, Durrani Empire, talîban, Meda, Îran Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Li beşa îdarî
  • Kabul District
  • Chagatai Khanate (1250–1342) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Paytexta
  • Efxanistan
  • Kabul
  • Islamic Emirate of Afghanistan (de jure, 1996–2001)
  • Democratic Republic of Afghanistan (1978–1992)
  • Keyaniya Efxanistanê (1926–1973)
  • Islamic State of Afghanistan (1992–2002)
  • Transitional Islamic State of Afghanistan (2002–2004)
  • Kabul District
  • Republic of Afghanistan (1973–1978)
  • Emirate of Afghanistan (1823–1926)
  • Durrani Empire (Nayê zanîn, Qendehar, 1776–1823)
  • Durrani Empire (Nayê zanîn, 1839–1842)
  • Emirate of Afghanistan
  • Împeratoriya Moxol a Hindistanê (1504–1526) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dema avabûnê1200 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Îdarî
 • ŞaredarHamdullah Nomani Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Qada rûerdê
 • Giştî275 km2 (106 sq mi)
Bilindahî
1790 m (5870 ft)
Nifûs
4.273.156 (2020) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Demonîmkabûlî
Dem
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge

Kabûl (bi navê fermî کابل Kabol), paytext û bajarê herî mezin ê Efxanistanê ye ku li rojhilatê Efxanistanê cih digire. Bajêr di heman demê de şaredariyek e ku beşek ji parêzgeha Kabûlê pêk tîne û ji aliyê îdarî ve li 22 navçeyên şaredariyê hatiye dabeşkirin. Li gor texmînên sala 2023an nifûsa Kabûlê nêzîkî 5 milyon kes e.[1][2] Kabûl wekî navenda siyasî, çandî û aborî ya Efxanistanê xizmet kiriye û bi bajarvanîbûna bilez, Kabûl bûye 75em bajarê herî mezin ê cîhanê û bajarê sereke yê Efxanistanê.[3][4]

Bajarê îro ya Kabûlê li aliyê jor, di nav newalek teng de ji aliyê Çiyayên Hindokûşê û li aliyekî din jî ji aliyê Çemê Kabûlê ve hatiye dorpêçkirin. Bi bilindahiya 1790 metreyan ji asta deryayê, bajêr yek ji bajarên paytextê herî bilind ên li cîhanê ye. Navenda bajarî taxên bajêr ên kevin digire vedigire ku herêmên Pira Xaştî, Xebgah, Kehforoşî, Deh-Efganan, Çendavel, Şorbazar, Seracî, Zana-Xan û Bagê Elîmerdan wedihewîne.[5] Tê pêşbînîkirin ku dîroka Kabûlê ji 3.500 salan zêdetir e ku bi kêmanî dîroka bajêr ji dema Împeratoriya Farisî ya Axamenişî ve vedigere.

Di sedsala 16an de, Împeratoriya Mughal Kabûlê wekî paytexta havînê bikar anî, di vê demê de bajêr pêşveket û girîngiya bajar zêde dibe. Heta ku di sala 1747an de ji aliyê Împeratoriya Efxanîstanê ve di dawiyê de kete bin desthilatdariya herêmî, Kabûl piştî êrîşa Nadir Şah ya Hindistanê demekê kurtî kete bin kontrola Afşariyan.[6] Di sedsala 19an de bajar ji aliyê îngilîzan ve hat dagirkirin lê piştî danîna peywendiyên derve û peymanan, îngîlîz neçar man ku hemû hêzên xwe ji Efxanîstanê vekişînin û vegeriyan Hindistana Brîtanî.

Kabûl bi baxçe, bazar û serayên xwe yên dîrokî tê naskirin ku mînakên navdar Baxçeyên Babûr û Qesra Darul Aman û Qesra Argê ye.[7][8] Di nîvê duyem ê sedsala 20an de bajêr dibe rawestgehek li ser rêya hippi ya ku ji hêla gelek ewropiyan ve hatiye bikaranîn û bajar di vê demê de paşnavê "Parîsa Asyaya Navendî" wergirdigire.[9][10][11] Lê ev heyama aramiyê di sala 1978an de bi Şoreşa Saur û piştre bi êrîşên leşkerî ya Sovyetê ya di 1979an de bi dawî dibe û di sala 1989an de şerê dirêj a Sovyet û Efxanîstanê despêdike. Salên 1990î bi şerên navxweyî yên domdarên di navbera komên cûda yên îslamîstên efxanî yên belavbûyî de ku piraniya bajêr wêran kirin, derbas dibe.[12] Di sala 1996an de, Kabûl ji aliyê Talîban ve bi şerê çar salan ku bi komên din ên efxanî re dewam dike, bajêr dikeve destê Talîban. Piştî ku bajêr dikeve destê Talîban, demek kurt de bi pêşengiya Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê di sala 2001an bajêr dikeve destê Dewletên Yekbûyî. Di sala 2021ê de, piştî vekişîna hêzên leşkerî yên bi pêşengiya Dewletên Yekbûyî ji Efxanistanê, Kabûl careke din ji nû ve ji dikeve destê Talîban.

Wêne

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  • Dîmenek ji Kabûlê.
    Dîmenek ji Kabûlê.
  • Dîmenek ji Kabûla nûjen.
    Dîmenek ji Kabûla nûjen.
  • Qesra serokkomariyê, Kabûl
    Qesra serokkomariyê, Kabûl
  • Dîmenek ji bajêr.
    Dîmenek ji bajêr.
  • Nexweşxaneya Leşkerî ya Kabûlê.
    Nexweşxaneya Leşkerî ya Kabûlê.
  • Zanîngeha Perwerdehiyê ya Profesor Şehîd Rabbanî.
    Zanîngeha Perwerdehiyê ya Profesor Şehîd Rabbanî.

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "Population of Cities in Afghanistan 2023". worldpopulationreview.com. Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.
  2. ^ "National Geographic Magazine". National Geographic (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.
  3. ^ "City Mayors: Largest cities in the world and their mayors - 1 to 300". www.citymayors.com. Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.
  4. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 9 hezîran 2020. Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  5. ^ "Kabul | History, Culture, Map, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 28 hezîran 2023. Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.
  6. ^ "AISK - American International School of Kabul". web.archive.org. 30 tebax 2010. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 30 tebax 2010. Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  7. ^ "Once called paradise, now Kabul struggles to cope". Reuters (bi îngilîzî). 16 nîsan 2007. Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.
  8. ^ "Reversing Kabul's Environmental Setbacks". www.linkedin.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.
  9. ^ Bumiller, Elisabeth (17 çiriya pêşîn 2009). "Remembering Afghanistan's Golden Age". The New York Times (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.
  10. ^ Kohzad, Nilly. "Kabul Residents, Visitors Recall Capital's Golden Era Before Conflict". RadioFreeEurope/RadioLiberty (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.
  11. ^ amcs-webmaster (28 gulan 2019). "Taliban Peace Talks in Afghanistan". Central Asia Institute (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.
  12. ^ "History of Kabul - Lonely Planet Travel Information". web.archive.org. 3 nîsan 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 3 nîsan 2019. Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Kabûl de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Kabûl&oldid=1715522" hatiye standin.