Here naverokê

Estonya: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntirCudahiya nûtir →
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
Balyozbot (gotûbêj | beşdarî)
Bot
736.795 guhartin
B Bot: Kategoriyên kêm ji en.wîkiyê lê hatin zêdekirin
Kurteya guhartinê tine
Etîket: Betalkirî Guhartina dîtbarî Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl
Rêz 1: Rêz 1:
{{Agahîdank welat2/wîkîdane}}
{{Infobox welat

| nav = Eesti Vabariik
'''Estonya''' (bi [[Zimanê estonî|estonî]]: ''Eesti'' [ˈeːsʲti]), bi '''fermî Komara Estonyayê''' (bi estonî: ''Eesti Vabariik''), welatekî li cem [[Deryaya Baltîk]] li Bakur-rojhilatê [[Ewropa|Ewropayê]]. Welat li bakur bi [[Fînlenda]], li rojava bi deryayê re li seranserê [[Swêd|Swêdê]], li başûr ji hêla [[Letonya|Letonyayê]], û li rojhilat ji hêla [[Gola Peypsî]] û [[Rûsya|Rûsyayê]] ve. Herêmê Estonya ji bejahiyê, giravên mezin ên [[Saaremaa]] û [[Hiiumaa]], wekî jî bi zêdetirî 2,300 giravên din ên li perava rojhilatê Deryaya Baltîkê pêk tê,<ref>{{Jêder-malper |url=https://news.err.ee/1609260713/estonia-gains-95-islands-but-loses-4-square-kilometers-with-updated-map |sernav=Estonia gains 95 islands, but loses 4 square kilometers with updated map |malper=ERR |tarîx=2024-02-22 |tarîxa-gihiştinê=2024-02-24 |ziman=en |paşnav=ERR |pêşnav=ERR {{!}}}}</ref> ku bi tevahî 45,335 kîlometre çargoşe pêk tê. Paytextê [[Tallinn]] û bajarê [[Tartu]] bajarên herî mezin ên welêt in. [[Zimanê estonî]] zimanê xwecîh û fermî yê Estonyayê e; ew zimanê yekem ê piraniya nifûsa xwe ye û herwiha zimanê duyemîn a mezin ji [[zimanên fînîk]] ye.
| navê_fermî =

| navê_kurdî = Komara Estonyayê
Ware Estonyayê herî kêm ji 9000 berî zayîne ve mirov lê dijîn. Nifûsa xwecîhan ya [[Serdema Navîn|serdema navîn]] yek ji şaristaniyên pagan ên dawîn ên li Ewropayê bû ku [[Xiristiyanî]] qebûl kir piştî [[Xaçperestan|xaçperestiya]] [[Lîvonya|Lîvoniyan]] a [[papa]] di sedsala 13an de.<ref>{{Jêder-malper |url=https://legacarta.intracen.org/country/ |sernav=Country Profile - LegaCarta |tarîxa-gihiştinê=2024-02-24 |ziman=en-US}}</ref> Piştî sedsalan serweriya li pey hev ji hêla [[Dewleta Emîrê Teûtonîk]], [[Danîmarka]], [[Swêd]] û [[Împeratoriya Rûsî|împeratoriya rûsyayê]] ve, di nîvê sedsala 19an de nasnameya neteweyî a Estonî dest pê kir. Ev di 24ê Sibata 1918an de [[Danezana Serxwebûnê ya Estonyay]] ji împeratoriyên rûs û [[Împeratoriya Almanî|alman]] ji ve demê şerker derketa holê. Di piraniya serdema navbera şer de, Estonya di destpêka [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] de bêalîbûnî îlan kir, lêbelê welat gelek caran hate nîqaşkirin, dagirkirin û dagirkirin; pêşî di sala 1940an de ji hêla erîşên [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetê]] ve, piştre di sala 1941an de ji hêla [[Almanyaya Nazî]] ve, û di dawiyê de di sala 1944an de dîsa ji hêla Yekîtiya Sovyetê ve wekî siyasetekî yekîneyek îdarî ([[Komara Sovyet a Sosyalîst a Estonyayê]]) ji nû ve hate dagirkirin û pê ve hate girêdan. Di tevahiya dagirkirina Sovyetê ya salên 1944-1991an de, berdewamiya dewleta [[De facto|de jure]] ya Estonyayê ji hêla nûnerên dîplomatîk û hikûmeta li sirgûnê ve hate parastin. Piştî "[[Şoreşa Bêxwîn]]" a Estonî ya sala 1988-1990an, serxwebûna de facto ya netewe ji Yekîtiya Sovyetê di 20ê tebax 1991an de hate vegerandin.
| al = Flag of Estonia.svg

| nîşan = Estonia coatofarms.png
Estonya [[welatekî pêşketî]] ye, xwedî aborîya pêşketî ya bi dahata bilind, di rêza 31emîn de (ji 191an) di [[Pêrista Pêşveçûna Mirovî]] de cih digire. [[Dewletekî Serwer|Dewleta serwer]] a Estonyayê komareke meclîsî ya yekîtî a demokratîk e, ku ji hêla îdarî ve di 15 navçe hatiye dabeşkirin. Bi nifûsa xwe tenê li dora 1.4 mîlyonî, ew yek ji endamên herî kêm nifûsa [[Yekîtiya Ewropayê]], [[Herêma Ewro]], [[OECD]], [[Herêma Schengen]] û [[NATO]] ye. Estonya bi domdarî ji bo qalîteya jiyanê,<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.prosperity.com/globe/estonia |sernav=Estonia (Ranked 17th) : |malper=Legatum Prosperity Index 2023 |tarîxa-gihiştinê=2024-02-24 |ziman=en}}</ref> [[perwerde]],<ref>{{Jêder-nûçe|url=https://www.bbc.com/news/education-50590581|title=Pisa rankings: Why Estonian pupils shine in global tests|date=2019-12-02|language=en-GB|access-date=2024-02-24}}</ref> azadiya çapemeniyê, dîjîtalkirina karûbarên giştî<ref>{{Jêder-malper |url=https://e-estonia.com/estonia-top-3-in-un-e-government-survey-2020/ |sernav=Estonia among top 3 in the UN e-Government Survey 2020 - e-Estonia |malper=e-estonia.com |tarîx=2020-07-24 |tarîxa-gihiştinê=2024-02-24 |ziman=en}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.alphr.com/technology/1007520/how-a-former-soviet-state-became-one-of-the-worlds-most-advanced-digital-nations/ |sernav=How a former Soviet state became one of the world's most advanced digital nations |malper=Alphr |tarîx=2017-10-30 |tarîxa-gihiştinê=2024-02-24 |ziman=en-US |paşnav=Harold |pêşnav=Theresa}}</ref> û berbelavbûna pargîdaniyên teknolojiyê bi domdarî di nav rêzên navneteweyî de cîh girtiye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://2020.stateofeuropeantech.com/chart/746-3309 |sernav=Number of start-ups per capita by country |malper=2020.stateofeuropeantech.com |tarîxa-gihiştinê=2024-02-24 |ziman=en}}</ref>
| sirûda_netewî = Mu isamaa, mu õnn ja rõõm
| cîh = EU-Estonia.svg
| zimanên_fermî = [[Zimanê Estonî|Estonî]]
| zimanên_tev =
| sîstema_siyasî = [[Komarî]]
| serxwebûn =
| paytext = [[Tallinn]]
| serok_komar = [[Alar Karis]]
| serok_wezîr = [[Kaja Kallas]]
| rûerd = 45.226
| gelhe = 1.401.945
| berbelavî = 31
| dirav = [[Euro]] ([[EUR]])
| dem = UTC+2
| nîşana_înternetê = .ee
| koda_telefonê = +372
| nexşe = En-map.jpg
| nexşe_sernav = Nexşeya Estonyayê
}}
'''Estonya''' an jî '''Komara Estonyayê''' (bi [[Zimanê estonî|estonî]]: ''Eesti Vabariik'') [[welat]]eke li [[Ewropa]]yê ye. Yek ji welatên kevn ê [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] e. Di sala [[1991]]'an de ji [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] veqetiya ye. Cîranê [[Letonya]] û [[Rûsya]]yê ye. Li rojava û bakurê Estonyayê jî [[Fînlenda|Kendava Fînlenda]] cih digre.


== Dîrok ==
== Dîrok ==
Rêz 69: Rêz 50:
== Girêdanên derve ==
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Estonia}}
{{Commonscat-b|Estonia}}

{{Dewletên Ewropayê}}
{{YE}}


== Çavkanî ==
== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
{{Çavkanî}}
{{Kontrola otorîteyê}}
{{Kontrola otorîteyê}}{{Dewletên Ewropayê}}
{{Kurt}}
{{YE}}
[[Kategorî:Estonya| ]]
[[Kategorî:Estonya| ]]
[[Kategorî:Endamên Konseya Ewropayê]]
[[Kategorî:Endamên Konseya Ewropayê]]

Guhartoya 14:36, 24 sibat 2024

Eesti Vabariik Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Estonya
Eesti Vabariik Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Ala Mertal
Dirûşm: Epic Estonia Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Sirûd: Mu isamaa, mu õnn ja rõõm Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Estonya li ser nexşeyê
Map
Paytext
59°Bk, 26°Rh
Zimanên fermî
Zimanên tên bikaranîn
Rêveberî komara parlamenter (1991–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
 •  Serokdewlet Alar Karis (2021–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
 •  Serokwezîr Kaja Kallas (2021–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Avakirin
 •  Dema avakirinê 24 sibat 1918 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre 
 •  Rûerd 45.335 kîlometre çargoşe (2024) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Gelhe
 •  Giştî 1.374.687 (2024) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dirav
  • Euro (1 kanûna paşîn 2011)
    		•
    Demjimêr
    Hatûçûna ajotinê
    • right Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
    Koda telefonê +372
    Malper
    https://valitsus.ee/ Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

    Estonya (bi estonî: Eesti [ˈeːsʲti]), bi fermî Komara Estonyayê (bi estonî: Eesti Vabariik), welatekî li cem Deryaya Baltîk li Bakur-rojhilatê Ewropayê. Welat li bakur bi Fînlenda, li rojava bi deryayê re li seranserê Swêdê, li başûr ji hêla Letonyayê, û li rojhilat ji hêla Gola Peypsî û Rûsyayê ve. Herêmê Estonya ji bejahiyê, giravên mezin ên Saaremaa û Hiiumaa, wekî jî bi zêdetirî 2,300 giravên din ên li perava rojhilatê Deryaya Baltîkê pêk tê,[1] ku bi tevahî 45,335 kîlometre çargoşe pêk tê. Paytextê Tallinn û bajarê Tartu bajarên herî mezin ên welêt in. Zimanê estonî zimanê xwecîh û fermî yê Estonyayê e; ew zimanê yekem ê piraniya nifûsa xwe ye û herwiha zimanê duyemîn a mezin ji zimanên fînîk ye.

    Ware Estonyayê herî kêm ji 9000 berî zayîne ve mirov lê dijîn. Nifûsa xwecîhan ya serdema navîn yek ji şaristaniyên pagan ên dawîn ên li Ewropayê bû ku Xiristiyanî qebûl kir piştî xaçperestiya Lîvoniyan a papa di sedsala 13an de.[2] Piştî sedsalan serweriya li pey hev ji hêla Dewleta Emîrê Teûtonîk, Danîmarka, Swêd û împeratoriya rûsyayê ve, di nîvê sedsala 19an de nasnameya neteweyî a Estonî dest pê kir. Ev di 24ê Sibata 1918an de Danezana Serxwebûnê ya Estonyay ji împeratoriyên rûs û alman ji ve demê şerker derketa holê. Di piraniya serdema navbera şer de, Estonya di destpêka Şerê Cîhanî yê Duyem de bêalîbûnî îlan kir, lêbelê welat gelek caran hate nîqaşkirin, dagirkirin û dagirkirin; pêşî di sala 1940an de ji hêla erîşên Yekîtiya Sovyetê ve, piştre di sala 1941an de ji hêla Almanyaya Nazî ve, û di dawiyê de di sala 1944an de dîsa ji hêla Yekîtiya Sovyetê ve wekî siyasetekî yekîneyek îdarî (Komara Sovyet a Sosyalîst a Estonyayê) ji nû ve hate dagirkirin û pê ve hate girêdan. Di tevahiya dagirkirina Sovyetê ya salên 1944-1991an de, berdewamiya dewleta de jure ya Estonyayê ji hêla nûnerên dîplomatîk û hikûmeta li sirgûnê ve hate parastin. Piştî "Şoreşa Bêxwîn" a Estonî ya sala 1988-1990an, serxwebûna de facto ya netewe ji Yekîtiya Sovyetê di 20ê tebax 1991an de hate vegerandin.

    Estonya welatekî pêşketî ye, xwedî aborîya pêşketî ya bi dahata bilind, di rêza 31emîn de (ji 191an) di Pêrista Pêşveçûna Mirovî de cih digire. Dewleta serwer a Estonyayê komareke meclîsî ya yekîtî a demokratîk e, ku ji hêla îdarî ve di 15 navçe hatiye dabeşkirin. Bi nifûsa xwe tenê li dora 1.4 mîlyonî, ew yek ji endamên herî kêm nifûsa Yekîtiya Ewropayê, Herêma Ewro, OECD, Herêma Schengen û NATO ye. Estonya bi domdarî ji bo qalîteya jiyanê,[3] perwerde,[4] azadiya çapemeniyê, dîjîtalkirina karûbarên giştî[5][6] û berbelavbûna pargîdaniyên teknolojiyê bi domdarî di nav rêzên navneteweyî de cîh girtiye.[7]

    Dîrok

    Ji 1561, Estonya di bin Împaratoriya Swêd de bû, lê piştî Şerê Mezin ê Nordîk bû beşek ji Rûsyayê, bi fermî di aştiya Nystad de di 1721 de.[8]

    Piştî Şoreşa Cotmehê ya li Rûsyayê, Estonya di 24ê Sibata 1918an de serxwebûna xwe îlan kir, ku bi Şerê Serxwebûnê yê Estonya re hate yekkirin û ji hêla Rûsyayê ve bi Peymana Aştiyê ya Dorpat (Tartu) di 2ê sibata 1920an de hate nas kirin.

    Piştî ku Almanyaya Nazî di sala 1939an de Polonya dagîr kir û keştiya rûsî Metalist li peravên Estonyayê binav bû, Yekîtiya Sovyetê ji bo şerê nêzîk daxwaza baregehên hewayî û deryayî yên li ser axa Estonyayê kir. Ev di dawiyê de bû sedem ku leşkerên Sovyetê tevahiya welêt dagir bikin. Parlameneke nû hat destnîşankirin ku tenê endamên Partiya Komunîst dikarin bên hilbijartin. Vê parlemenê bi dû re tevlêbûna Estonya di nav Yekîtiya Sovyetê de îlan kir. Bi tevlêbûna Yekîtiya Sovyetê, Estonya di 21 Tîrmeh 1940 de veguherî Komara Sovyetê-SSR ya Estonî. Di navbera 1941 û 1944 de, Estonya ji hêla Almanya ve hate dagir kirin heya ku di sala 1944an de ji nû ve bi Yekîtiya Sovyetê ve hate girêdan. di nav welatên yekem de ku Estonya wekî beşek ji Yekîtiya Sovyetê nas kir.[9]

    Estonya di 20 Tebaxê 1991 de ji nû ve serxwebûna xwe îlan kir. Serxwebûn di 6ê Îlona 1991 de ji hêla Yekîtîya Sovyetê ve hat nas kirin. Piştî vê yekê, Parlamena Estonya entegrasyonê bi Ewropaya Rojava re peyde kir û ev yek bû sedem ku welat di 29 de bibe endamê NATOyê. Adar 2004 û Yekîtiya Ewropî di 1 Gulan 2004. Estonya di 2010 de bû endamê OECD.

    Erdnigarî

    Estonya li perava rojhilatê Deryaya Baltîkê ye, li beşa bakur-rojavayê Platforma Rojhilata Ewropayê ya ku di navbera 57,3° û 59,5° Bakur û 21,5° û 28,1° Rojhilat de ye. Bilindahiya welat ji asta deryayê tenê 50 metre ye û xala herî bilind a welat Suur Munamägi ye li başûrê rojhilatê ku digihîje 318 metreyan ji asta deryayê.

    Depoyên neftê û kevirên kilsinî, ligel daristanên ku ji sedî 47 ê welêt vedihewînin, di aboriya Estonya de rolek sereke dilîzin, ji ber ku welat bi gelemperî xwedan çavkaniyên hindik in. Li Estonya zêdetirî 1400 gol hene, lê piraniya wan pir piçûk in. Gola herî mezin Peipus (Girê Peipsi) ye ku li ser sînorê Rûsyayê ye, 3,555 km². Di heman demê de welat xwedî jimarek marş û 3,794 kîlometre peravê ye, ku ji hêla çend bay, teng û gol ve hatî destnîşan kirin. Hejmara giravan li dora 1,500; du herî mezin, Ösel (Saaremaa) û Dagö (Hiiumaa) wîlayetên xwe ava dikin. Çemê herî dirêj ê Estonyayê Võhandu ye ku 162 kîlometre dirêj e. Çemê herî mezin Narva ye.

    Çand

    Çanda li Estonyayê ji bo demek dirêj pêşî ji hêla Almanya ve hate nîşankirin - nifûsa bajarî û esilzade Alman (Baltîk) bûn - û Swêd û welatên mayî yên Nordîk, paşê ji hêla Rûsyayê ve. Huner û mîmarî bi giranî tîpîk ên herêma Deryaya Baltîk a serdest a Alman bûn. Lê taybetmendiyek neteweyî, avahiyên bi kevirên kilsinî ne, wek dêrên serdema navîn; li vir hûn dikarin bandora Gotlanda nêzîk jî bişopînin. Di nîvê sedsala 19an de, şiyarbûnek neteweyî pêk hat, û wê gavê bû ku çanda Estonî di nav de, afirandina destana neteweyî Kalevipoeg û sirûda neteweyî dest pê kir.

    Kevneşopek muzîkê ya Estonî heye ku bi ya Fînlendî re têkildar e, ji stranên rûnîkî bigire heya amûra kantele (ku bi estonî jê re kannel tê gotin) her tişt heye. Ya herî tîpîk a jiyana muzîka Estonî ji şiyarbûna neteweyî ve, lêbelê, festîvalên stranbêjên mezin in (ya yekem di 1869 de hate organîze kirin). Ew bi kevneşopî li ser sehneyek mezin a derve, Sångarfältet, li Tallinn pêk tên. Modernîzm jixwe di serdema tsarîstan de hatiye Estonya û ji wê demê ve maye. Kompozîtorê hemdemî yê herî navneteweyî yê naskirî Arvo Pärt e, ku karê wî bi gelemperî hestek ortodoks a pîroz heye. Veljo Tormis mîrata muzîka gelêrî ya Estonî di karên koralên mezin de rêvebir û nû kir.

    Li Estonya, kevneşopiya stranbêjiyê bi zexmî ve girêdayî ye. Li ser sifrê stran gotin hevpar e. Di salên 1987-1988 de, protestoyên girseyî yên li dijî desthilatdariya Moskoyê, di nav tiştên din de, bi riya xwenîşandanek girseyî ya stranan li Tallinn hatin kirin. Nêzîkî 300.000 kes (ji çaryeka nifûsa Estonyayê zêdetir) beşdarî xwepêşandanê bûn. Bûyer bi navê Şoreşa Stranbêjê hat binavkirin. Edebiyata bi estonî di gotara edebiyata estonî de tê vegotin. Fîlma Estonî di gotara dîroka fîlmê ya Estonî de tê vegotin.

    Pêjgeh

     Gotara bingehîn: Pêjgeha estonî

    Herêmên Estonyayê

    Estonya ji 15 herêman pêk tê û bi maakond (bi kurdî: welat) tên bi nav kirin.

    Girêdanên derve

    Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Estonya de hene.

    Çavkanî

    1. ^ ERR, ERR | (22 sibat 2024). "Estonia gains 95 islands, but loses 4 square kilometers with updated map". ERR (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 24 sibat 2024.
    2. ^ "Country Profile - LegaCarta" (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 24 sibat 2024.
    3. ^ "Estonia (Ranked 17th) :". Legatum Prosperity Index 2023 (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 24 sibat 2024.
    4. ^ "Pisa rankings: Why Estonian pupils shine in global tests" (bi îngilîziya brîtanî). 2 kanûna pêşîn 2019. Roja gihiştinê 24 sibat 2024.
    5. ^ "Estonia among top 3 in the UN e-Government Survey 2020 - e-Estonia". e-estonia.com (bi îngilîzî). 24 tîrmeh 2020. Roja gihiştinê 24 sibat 2024.
    6. ^ Harold, Theresa (30 çiriya pêşîn 2017). "How a former Soviet state became one of the world's most advanced digital nations". Alphr (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 24 sibat 2024.
    7. ^ "Number of start-ups per capita by country". 2020.stateofeuropeantech.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 24 sibat 2024.
    8. ^ Marc Enderson 1991, Baltic History
    9. ^ German Expansion under Hitler 2007, Johann Weisbach
    Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Estonya&oldid=1577661" hatiye standin.