भक्तीसंप्रदायातील अभिव्यक्तीचे भजन हे साध्यही आहे आणि प्रासादिक आनंदाच्या अभिव्यक्तीचेच प्रभावी साधनही आहे. वारीच्या वाटेवर भगवंताला गात गात पंढरपुरी वाटचाल करताना वारकऱ्याला भजन करायला मिळते, म्हणजे तो भजन करण्यासाठीच वारीत सहभागी झालेला असतो. इथे भजन हेच त्याचे साध्य आहे आणि भजन करूनच हे साध्य मिळवायचे आहे, म्हणूनच भजनच साधन होते. शब्द आणि स्वर हे जेव्हा भावानुभुतीच्या अवस्थेत एकरूप होऊन जातात तेव्हाच भजन घडते. भजन हे संगीतच आहे. संगीतामध्ये पिलू, खमाज, कल्याण, सारंग, भैरव असे अनेक राग आहेत. भक्तिरसासाठी भजनात प्रामुख्याने तोडी, जोगिया, यमन या रागांचा उपयोग केला जातो. परंतु भजनात केवळ ‘राग’ नाहीत, तर रागाबरोबर भक्तिप्रेमाचा ‘अनुराग’ आहे. राग जेव्हा अनुरागाच्या पातळीवर जातो, तेव्हाच भजन घडते. कीर्तन ही तर संगीत भावाव्यक्तीची कला आहे. ते साधकाच्या आध्यात्मिक मनाचे सांगीतिक प्रगटीकरण आहे. कीर्तनाचा सूर्य भजनाच्या रूपात संगीताच्या अवकाशात वर वर सरकतो आणि त्याच्या आवर्तनाला निरूपणाची ऊर्जा प्राप्त होऊन भक्तीचे विश्वच उजळण्याचे सामर्थ्य त्याला लाभते. कीर्तन ही वारकऱ्यांची श्रुती आहे, तर भजन ही स्मृती! म्हणूनच भावाचे उच्चारण होण्यासाठी निरूपणाची मधली जागा ‘विठ्ठल विठ्ठल’ या धाग्याने सांधली जाते आणि श्रुती-स्मृतीच्या धाग्यांचे हे दिव्य वस्त्र भजन-कीर्तनाच्या रूपात भगवंताला समर्पित केले जाते. नाथ महाराजांनी भागवतात ‘भजन आणि भागवत’ यातले अभेदत्व सांगितले आहे. भजनामध्ये भगवंताला गायचेही आहे आणि त्याचे श्रवणही करायचे आहे. नाथ महाराज म्हणतात,
आषाढी एकादशी वारी २०२०: पालखी - रासक्रीडा
जो बोलाते बोलविता।
तोचि श्रवणी आला श्रोता।
तोचि अथविबोधु जाणता।
तेथे ब्रह्मार्पणता सहजेचि।। ना भा २/३७०
भजन म्हणजे श्रवणाचा ब्रह्मार्पण सोहळा होय. जो शब्दांना बोलविणारा, तोच कानामध्ये ‘ऐकणारा’ होऊन बसलेला आहे आणि अर्थाचे ज्ञान जाणणाराही अंतरंगात स्थिर झाला आहे. ही श्रवणाची ब्रह्मार्पणता म्हणजे भजन होय. शब्द हा संगीताच्या अंगाने व शब्दरूपाने उठतो न उठतो तोच शब्दाने बोलविणारा त्याच्या पाठीपोटी श्रवण होऊन उभा राहतो. आणि श्रवणानेच श्रवण घडते, हेच खरे भगवद्भजन असते. नामदेवराय म्हणतात,
आषाढी एकादशी वारी २०२०: पालखी - आर्त विरहिणी : ‘विराणी’
श्री हरी श्री हरी ऐसे वाचे मी म्हणेन।
वाचा धरिसी तरी श्रवणी ऐकेन।
श्रवणी दाटसी तरी नयनी पाहीन।
ध्यानी मी घेईन जेथे तेथे।
ही भजनातली समर्पिता आहे. मननाचे मनन, स्मरणाचे नित्यस्मरण आणि चित्ताचे आत्मचिंतन हे भजनाच्या ठायी एकरूप होते आणि मग चित्त, चिंत्य आणि चिंतन हे तिघेही एकरूप होऊन समाधान पावतात, तेव्हाच भजनाच्या पूर्णत्वाची अनुभूती येते. नसलेल्याचे चिंतन ही अचिंतता आहे, तर असलेल्याचे चिंतन ही मात्र निश्चिंतता आहे. पण या दोन्ही भावांचे चिंतन जिथे संपते तिथेच खरे भगवद्भजन घडते. नाथ महाराज म्हणतात,
आषाढी एकादशी वारी २०२०: पालखी - अभ्यासे प्रकट व्हावे
जे जे कर्म स्वाभाविक।
ते ते ब्रह्मार्पण अहेतुक।
या नाव भजन निर्दोख।
भागवतधर्म देख या नाव।। ना भा २/४५२
मग पाहणे, ऐकणे, अनुभवणे या साऱ्या क्रीडा स्वाभाविकपणे घडतात आणि जे अहेतुकपणे ब्रह्मार्पण होते, याचेच नाव भजन आणि याचेच नाव भागवतधर्म होय.
आषाढी एकादशी वारी २०२०: पालखी - हरिपाठ - नामभक्तियोग
(क्रमश:)
