Преглед на кодот на Велшка азбука

Современата '''[[Велшки јазик|велшка]] азбука''' (''yr wyddor'') има 28 букви, од кои 8 се [[диграма|диграми]]:

{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse;"
|- 	 
|bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="28" | '''[[Голема буква|Големи букви]]'''
|-
|width=3% align="center"|[[A]]||width=3% align="center"|[[B]]||width=3% align="center"|[[C]]||width=3% align="center"|[[Ch (диграма)|CH]]||width=3% align="center"|[[D]]||width=3% align="center"|[[Dd (диграма)|DD]]||width=3% align="center"|[[E]]||width=3% align="center"|[[F]]||width=3% align="center"|[[Ff (диграма)|FF]]||width=3% align="center"|[[G]]||width=3% align="center"|[[Ng (диграма)|NG]]||width=3% align="center"|[[H]]||width=3% align="center"|[[I]]||width=3% align="center"|[[L]]||width=3% align="center"|[[Ll|LL]]||width=3% align="center"|[[M]]||width=3% align="center"|[[N]]||width=3% align="center"|[[O]]||width=3% align="center"|[[P]]||width=3% align="center"|[[Ph (диграма)|PH]]||width=3% align="center"|[[R]]||width=3% align="center"|[[Rh (диграма)|RH]]||width=3% align="center"|[[S]]||width=3% align="center"|[[T]]||width=3% align="center"|[[Th (диграма)|TH]]||width=3% align="center"|[[U]]||width=3% align="center"|[[W]]||width=3% align="center"|[[Y]]
|- 	
|align="center" colspan="28" | '''[[Мала буква|Мали букви]]'''
|-
|align="center"|a||align="center"|b||align="center"|c||align="center"|ch||align="center"|d||align="center"|dd||align="center"|e||align="center"|f||align="center"|ff||align="center"|g||align="center"|ng||align="center"|h||align="center"|i||align="center"|l||align="center"|ll||align="center"|m||align="center"|n||align="center"|o||align="center"|p||align="center"|ph||align="center"|r||align="center"|rh||align="center"|s||align="center"|t||align="center"|th||align="center"|u||align="center"|w||align="center"|y 
|}

Остриот акцент, грависот, циркумфлексот и дијарезата се користат и за самогласки, но акцентираните букви не се сметаат за дел од азбуката (т.е. не се посебни букви).
{{IPA notice}}

== Историја ==

Најраниот пример за пишан велшки јазик датира од [[VI век]]м напишан на [[латиница]] (видете [[Старовелшки јазик]]). Правописот се разликувал од оној на денешниот велшки, особено во употребата на буквите ''p'', ''t'' и ''c'' за бележење на [[Звук (фонетика)|звучните]] [[плозив]]и {{МФА|/b, d, ɡ/}} во средината и крајот на зборовите. Така, звучните [[фрикатив]]и {{МФА|/v, ð/}} се пишувале со ''b'' и ''d''.<ref name="Watkins">Watkins, T. Arwyn (1993) "Welsh" in Ball, Martin J. with Fife, James (Уредн.) ''The Celtic Languages.'' London/New York: Routledge: 289-348.</ref>

Кон [[средновелшки јазик|средновелшкиот]] период веќе гледаме многу поголема варијабилност: иако ''b'', ''d'' и ''g'' се користеле за бележење на {{МФА|/b, d, ɡ/}}, овие гласови често се запишувале по старовелшки, додека {{МФА|/v/}} не можело да се одбележи со ''u'', ''v'', ''f'' или ''w''. Покрај ова, во пораните ракописи, [[фрикатив]]ите често не се разликувале од [[плозив]]ите (на пр. ''t'' од {{МФА|/θ/}}, гласот кој денес се пишува со ''th'').<ref>Evans, Simon D. (1964) ''A Grammar of Middle Welsh.'' Dublin: ColourBooks Ltd.</ref>[[Графема]]та ''k'' исто така се користела почесто отколку во современата азбука, особено пред [[предна самогласка|предни самогласки]].<ref name="Watkins"/> Неупотребувањето на оваа буква барем делумно се должи на објавувањето на [[Велшка Библија|Велшката Библија]] на [[Вилијам Морган (преведувач)|Вилијам Морган]], чии англиски печатари ја имале наместено честотата за печатење на букви за англиски и латински, па така немале доволно букви ''k'' за да го нјапишат секој глас {{МФА|/k/}} со буквата ''k'', па затоа пишувале со ''c'';<ref>[http://demo.ort.org.il/clickit2/files/forums/471389549/948358249.pdf Англиски и велшки] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20080409030442/http://demo.ort.org.il/clickit2/files/forums/471389549/948358249.pdf |date=2008-04-09 }}, есеј од [[Џ. Р. Р. Толкин]] {{en}}</ref> ова не им се допаднало на читателите, но сепак влегло во стандардна употреба.

Правописот на современиот велшки јазик бил стандардизиран во 1928 г., од страна на комитетот на чело со Сер [[Џон Морис-Џонс]].

Во 1987 година, комитет на чело со професор Стивен Џ. Вилијамс направил други помали промени.  Меѓутоа треба да се спомене дека овие промени не се применуваат од сите денешни пишувачи.<ref>Thomas, Peter Wynn (1996) ''Gramadeg y Gymraeg.'' Cardiff: University of Wales Press: 749.</ref>

== Букви, гласовни вредности и транскрипција ==

„С“ и „Ј“ ги означуваат варијантите во северните и јужните дијалекти на велшкиот јазик.
:{| class="wikitable"
! Буква
! назив
! Изговор ([[МФА]])
! македонска<br />транскрипција
|-
| a
| ''{{јаз|cy|â}}''
| {{МФА|/a, aː/}}
| а
|-
| b
| ''{{јаз|cy|bî}}''
| {{МФА|/b/}}
| б
|-
| c
| ''{{јаз|cy|èc}}''
| {{МФА|/k/}}
| к
|-
| ch
| ''{{јаз|cy|èch}}''
| {{МФА|/x/}}
| х
|-
| d
| ''{{јаз|cy|dî}}''
| {{МФА|/d/}}
| д
|-
| dd
| ''{{јаз|cy|èdd}}''
| {{МФА|/ð/}}
| д
|-
| e
| ''{{јаз|cy|ê}}''
| {{МФА|/ɛ, eː/}}
| е
|-
| f
| ''{{јаз|cy|èf}}''
| {{МФА|/v/}}
| в
|-
| ff
| ''{{јаз|cy|èff}}''
| {{МФА|/f/}}
| ф
|-
| g
| ''{{јаз|cy|èg}}''
| {{МФА|/ɡ/}}
| г
|-
| ng
| ''{{јаз|cy|èng}}''
| {{МФА|/ŋ/}}
| н
|-
| h
| ''{{јаз|cy|âets}}'', ''{{јаз|cy|hâ}}''
| {{МФА|/h/}}
| х
|-
| i
| ''{{јаз|cy|î}}'' (С), ''{{јаз|cy|î dot}}'' (Ј)
| {{МФА|/ɪ, iː, j/}}
| и (С), ј (Ј)
|-
| l
| ''{{јаз|cy|èl}}''
| {{МФА|/l/}} 
| л
|-
| ll
| ''{{јаз|cy|ell}}''
| {{МФА|/ɬ/}}
| л
|-
| m
| ''{{јаз|cy|èm}}''
| {{МФА|/m/}}
| м
|-
| n
| ''{{јаз|cy|en}}''
| {{МФА|/n/}}
| н
|-
| o
| ''{{јаз|cy|ô}}''
| {{МФА|/ɔ, oː/}}
| о
|-
| p
| ''{{јаз|cy|pî}}''
| {{МФА|/p/}}
| п
|-
| ph
| ''{{јаз|cy|ffî}}''
| {{МФА|/f/}}
| ф
|-
| r
| ''{{јаз|cy|èr}}''
| {{МФА|/r/}}
| р
|-
| rh
| ''{{јаз|cy|rhî}}'', ''{{јаз|cy|rhô}}''
| {{МФА|/r̥/}}
| р
|-
| s
| ''{{јаз|cy|ès}}''
| {{МФА|/s/}}
| с
|-
| t
| ''{{јаз|cy|tî}}''
| {{МФА|/t/}}
| т
|-
| th
| ''{{јаз|cy|èth}}''
| {{МФА|/θ/}}
| т
|-
| u
| ''{{јаз|cy|û}}'' (С), ''{{јаз|cy|û bedol}}'' (Ј)
| {{МФА|/ɨ̞, ɨː/}} (С), {{МФА|/ɪ, iː/}} (Ј)
| и (С & Ј)
|-
| w
| ''{{јаз|cy|ŵ}}''
| {{МФА|/ʊ, uː, w/}}
| у, в
|-
| y
| ''{{јаз|cy|ŷ}}''
| {{МФА|/ɨ̞, ɨː, ə, əː/}} (С), {{МФА|/ɪ, iː, ə, əː/}} (Ј)
| и, ’ (С & Ј)
|}

=== Белешки ===
* Покрај тоа што ја бележи фонемата {{МФА|/h/}}, ''h'' означува [[звук (фонетика)|безвучност]] на [[графема|графемите]] ''mh, nh,'' и ''ngh''. Диграмот ''ph'' – кој ја означува [[Морфологија на велшкиот јазик|аспирантната мутација]] на ''p''  (на пр. ''ei phen-ôl'') – може да се најде (но многу поретко) во зборови од [[Грчки јазик|грчко]] потекло (на пр. ''{{јаз|cy|phenol}}''), иако највеќето зборови од грчко потекло се пишуваат со ''ff'' (на пр. ''{{јаз|cy|ffotograff}}'').
* Буквата ''y'' го означува гласот {{МФА|/ə/}} во ненагласени едносложни зборови (на пр. ''{{јаз|cy|y}}'' (одреден член), ''{{јаз|cy|fy}}'' „мој“) или пак слогови кои не стојат на крајот од зборот, но {{МФА|/ɨ̞, ɨː/}} (С) или {{МФА|/ɪ, iː/}} (Ј) во сите други случаи.
* Редицата ''si'' го означува гласот {{МФА|/ʃ/}} кога стои пред самогласка; слично на ова, ''di'' и ''ti'' понекогаш ги означуваат гласовите {{МФА|/dʒ/}}, односно {{МФА|/tʃ/}} кога стојат пред самогласка, иако овие гласови се пишуваат со ''j'' и ''ts'' во заемки како ''{{јаз|cy|jẁg}}'' „бокал“ и ''{{јаз|cy|wats}}'' „рачен часовник“.

== Колација ==

Додека секоја од [[диграма|диграмите]] ''ch, dd, ff, ng, ll, ph, rh, th'' се пишуваат со по два симбола, тие се сметаат за една буква. Ова значи дека зборот ''[[Ланели|Llanelli]]'' (град во јужен Велс) на велшки се смета дека има само шест букви, споредено со осум на [[англиски јазик|англиски]]. Затоа секоја од нив зазема само по едно место во велшките [[крстозбор]]и. Пример за ова е и селото  [[Ланвајрпулгвингил|Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwllllantysiliogogogoch]], чие име содржи 58 букви на англиски, а само 51 на велшки.

[[Колација|Сортирањето]] се врши во согласност со азбуката. На пример, ''la'' оди пред ''ly'', што оди пред ''lla'', што оди пред ''ma''. Автоматизираното сортирање понекогаш наоѓа на потешкотии поради фактот што на некои места потребни се додатни информации за да може да се разликува вистинска диграма од едноставен ред букви; на пример ''llom'' оди по ''llong'' (каде ''ng'' го означува звукот {{МФА|/ŋ/}}) но пред ''llongyfarch'' (каде ''n'' и ''g'' се изговараат засебно како {{МФА|/ŋɡ/}}).

Иако горенаведените диграми се сметаат за единечни букви, само првата составна буква се пишува со големо на почетокот на реченицата. Така:
:Ll''andudno'', Ff''estiniog'', Rh''uthun'' итн. (топоними)
:Ll''ŷr'', Rh''ian'' итн. ([[лична именка|лични именки]])
:Rh''edeg busnes dw i''.  Ll''yfrgellydd ydy hi.'' (други реченици кои почнуваат со диграма)
Обете букви од диграмата се пишуваат големи само кога целиот збор е во големи букви:
: LL''ANDUDNO'',  LL''ANELLI'' (како на пр. на постер или на знак)

== Други букви ==

Буквата ''j'' е прифатена во велшкиот правопис за оние зборови позајмени од англискиот, кај кои гласот {{МФА|/dʒ/}} („џ“) на велшки се задржува, дури и каде што тој глас не е претставен со ''j'' на англиски, како да речеме во ''garej'' (англ. ''garage'', „гаража“). Некои позајмени зборови кои се пишуваат со ''j'' на англиски, во велшкиот се изговараат или како {{МФА|/dʒ/}} (џ) или {{МФА|/ʃ/}} („ш“); второнаведениот изговор е претставен со ''si'', како во ''Siapan'' (англ. ''Japan'', „Јапонија“).

Буквите ''k'', ''v'', ''x'' и ''z'' се користат во некои технички поими, како ''kilogram'', ''volt'', ''xeroser'' и ''zero'', но тие во сите случаи можат да се заменат, и често се заменуваат, со велшки букви: ''cilogram'', ''folt'', ''seroser'' и ''sero.''<ref>Thomas, Peter Wynn (1996) ''Gramadeg y Gymraeg.'' Cardiff: University of Wales Press: 757.</ref> И покрај тоа, во [[Велшка колонизација на Аргентина|велшката колонија во Патагонија]], [[Аргентина]], ''v'' обично се користи за запишување на звукот {{МФА|/v/}} („в“).<ref name="Watkins"/>

== Дифтонзи ==
:{| class="wikitable"
! Правопис
! Северни дијалекти
! Јужни дијалекти
! македонска<br />транскрипција (С)
! македонска<br />транскрипција (Ј)
|-
| ae
| {{МФА|/aːɨ/}}
| {{МФА|/ai/}}
| аи
| аи
|-
| ai
| {{МФА|/ai/}}
| {{МФА|/ai/}}
| аи
| аи
|-
| au
| {{МФА|/aɨ/}} ''но како наставка за множина'' {{МФА|/a/}}
| {{МФА|/ai/}} ''но како наставка за множина'' {{МФА|/e/}}
| аи ''но како наставка за множина'' а
| аи ''но како наставка за множина'' е
|-
| aw
| {{МФА|/au, aːu/}}
| {{МФА|/au/}}
| ау
| ау
|-
| ei
| {{МФА|/i/}}
| {{МФА|/əi/}}
| и
| еи
|-
| eu
| {{МФА|/əɨ/}}
| {{МФА|/əi/}}
| еи
| еи
|-
| ew
| {{МФА|/ɛu, eːu/}}
| {{МФА|/ɛu/}}
| еу
| еу
|-
| ey
| {{МФА|/əɨ/}}
| {{МФА|/əi/}}
| еи
| еи
|-
| iw
| {{МФА|/ɪu/}}
| {{МФА|/ɪu/}}
| иу
| иу
|-
| oe
| {{МФА|/ɔɨ, ɔːɨ/}}
| {{МФА|/ɔi/}}
| ои
| ои
|-
| oi
| {{МФА|/ɔi/}}
| {{МФА|/ɔi/}}
| ои
| ои
|-
| ou
| {{МФА|/ɔɨ, ɔːɨ/}}
| {{МФА|/ɔi/}}
| ои
| ои
|-
| uw
| {{МФА|/ɨu/}}
| {{МФА|/ɪu/}}
| иу
| иу
|-
| wy
| {{МФА|/ʊɨ, uːɨ/}}
| {{МФА|/ʊi/}}
| уи
| уи
|-
| yw
| {{МФА|/ɨu, əu/}}
| {{МФА|/ɪu, əu/}}
| иу, еу
| иу, еу
|}

== Дијакритички знаци ==
Велшкиот јазик користи низа [[дијакритчки знак|дијакритички знаци]].

The [[циркумфлекс]]от се користи за бележење на [[должина на самогласките|долги самогласки]]. Така, ''â, ê, î, ô, û, ŵ, ŷ'' се секогаш долги, но ''a, e, i, o, u, w, y'' не мора да значи дека се кратки. Не сите долги самогласки се обележуваат со циркумфлекс. По некое непишано правило можеме да кажеме дека дијакритичките знаци се користат особено во едносложни зборови каде самогласката стои пред ''-l'', ''-n'' или ''-r''.  Меѓутоа постојат многу исклучоци од ова правило.

[[Гравис]]от понекогаш се користи за бележење на самогласки кои треба да бидат кратки, кога обично би се очекувала долга самогласка, на пр. ''{{јаз|cy|pas}}'' {{МФА|/pɑːs/}} (кашлица), ''{{јаз|cy|pàs}}'' {{МФА|/pas/}} (пропусница/дозвола или превезување со автомобил); ''{{јаз|cy|mwg}}'' {{МФА|/muːɡ/}} (чад), ''{{јаз|cy|mẁg}}'' {{МФА|/mʊɡ/}} (шолја).

[[Остар акцент|Остриот акцент]] понекогаш се користи за обележување на нагласениот последен слог во повеќесложен збор. Така, зборовите ''{{јаз|cy|gwacáu}}'' (празнење) и ''{{јаз|cy|dicléin}}'' (одбива) се нагласени на крајот. Меѓутоа не сите повеќесложни зборови со нагласок ан крајот се бележат со остар акцент (на пр. ''Cymraeg'' „велшки“ нема акцент).

[[Дијареза]]та означува дека една самогласка треба да се изговори наполно, а не како [[полусамогласка]], на пр. ''{{јаз|cy|copïo}}'' (копирање) — изговор: {{МФА|/kɔˈpiːɔ/}}, а не *{{МФА|/ˈkɔpjɔ/}}.

Грависот, а особено остриот акцент често се испуштаат во секојдневното пишување, а истото важи за дијарезата, но во помала мера. Меѓутоа циркумфлексот не се испушта. Акцентираните самогласки не се сметаат за посебни букви.

== Предвидување на должината на самогласките од правописот ==
Според гореспоменатото, самогласките означени со циркумфлекс секогаш се долги, а оние означени со гравис секогаш се кратки. Доколку една самогласка не е обележана со дијакритички знак, нејзината должина мора да се одреди според околината.

Необележана самогласка е долга:
* во нагласен едносложен збор каде не следи согласка, на пр. ''{{јаз|cy|da}}'' {{МФА|/dɑː/}} (добро)
* пред ''b'', ''ch'', ''d'', ''dd'', ''g'', ''f'', ''ff'', ''s'', ''th'', на пр. ''{{јаз|cy|mab}}'' {{МФА|/mɑːb/}} (син), ''{{јаз|cy|hoff}}'' {{МФА|/hoːf/}} (омилен), ''{{јаз|cy|peth}}'' {{МФА|/peːθ/}} (нешто)
* пред ''l'', ''n'', ''r'' (во случај на ''i'', ''u''), на пр. ''{{јаз|cy|sgil}}'' {{МФА|/sɡiːl/}} (зад), ''{{јаз|cy|llun}}'' {{МФА|/ɬɨːn/}} (слика), ''{{јаз|cy|hir}}'' {{МФА|/hiːr/}} (долг)
* кај северните дијалекти, пред [[согласна група|групи]] од две согласки каде првата е ''ll'' или ''s'', на пр. ''{{јаз|cy|gwallt}}'' {{МФА|/ɡwɑːɬt/}} (коса), ''{{јаз|cy|tyst}}'' {{МФА|/tɨːst/}} (сведок)

Необележана самогласка е кратка:
* во ненагалсен ([[клитика|проклитички]]) збор, на пр. ''{{јаз|cy|a}}'' {{МФА|/a/}} (и)
* пред ''p'', ''t'', ''c'', ''m'', ''ng'', на пр. ''{{јаз|cy|cam}}'' {{МФА|/kam/}} (чекор), ''{{јаз|cy|llong}}'' {{МФА|/ɬɔŋ/}} (брод)
* пред ''l'', ''n'', ''r'' (во случај на ''a'', ''e'', ''o'', ''w'', ''y''), на пр. ''{{јаз|cy|tal}}'' {{МФА|/tal/}} (висок), ''{{јаз|cy|llen}}'' {{МФА|/ɬɛn/}} (завеса), ''{{јаз|cy|ffwr}}'' {{МФА|/fʊr/}} (крзно)
* кај јужните дијалекти, пред групи од две согласки, на пр. ''{{јаз|cy|sant}}'' {{МФА|/sant/}} (светец), ''{{јаз|cy|gwallt}}'' {{МФА|/ɡwaɬt/}} (коса), ''{{јаз|cy|tyst}}'' {{МФА|/tɪst/}} (сведок)
* кај северните дијалекти, пред групи од две согалски кога првата е ''n'' и ''r'', на пр. ''{{јаз|cy|sant}}'' {{МФА|/sant/}} (светец), ''{{јаз|cy|perth}}'' {{МФА|/pɛrθ/}} (жива ограда)
* кај северните дијалекти, во слог кој не е воедно нагласен и последен во зборот
* кај јужните дијалекти, во било кој ненагласен слог

== Наводи ==
{{Reflist}}

{{Welsh linguistics}}

[[Категорија:Латинични азбуки]]
[[Категорија:Велшки јазик]]