Москва хуудасны эх кодыг харах

{{short description|Оросын хамгийн том болон нийслэл хот}}
{{Distinguish|Москва муж}}
{{redirect|Москва|хэрэглээг|Москоу (салаа утга)|болон|Москва (салаа утга)}}
{{Инфобокс суурин
| name               = Москва
| subdivision_type   = Улс
| settlement_type    = [[Нийслэл]] болон [[Холбооны ач холбогдолтой хот (ОХУ)|холбооны хот]]
| image_skyline      = {{multiple image 
 | perrow        = 1/2/2/1
 | border        = infobox
 | total_width   = 300
 | caption_align = center
 | image1        = Saint Basil's Cathedral and the Red Square.jpg
 | caption1      = [[Улаан талбай]] болон [[Спасскийн цамхаг]] (зүүн), [[Гэгээн Василийн сүм]] (баруун) ба [[Останкино цамхаг]] (ар тал)
 | image2        = Cathedral of Christ the Saviour-1.jpg
 | caption2      = [[Аврагч Христийн Сүм]]
 | image3        = Moscow_(52078730783).jpg
 | caption3      = [[Москва-Сити]] болон [[Гуравдугаар тойрог зам (Москва)|Гуравдугаар тойрог зам]] 
 | image4        = Moscow State University.jpg
 | caption4      = [[Москвагийн Улсын Их Сургууль]]
 | image5        = Moscow-Bolshoi-Theare-1.jpg
 | caption5      = [[Большой театр]]
 | image6        = Moscow_International_Business_Center7.jpg
 | caption6      = [[Москва гол|Москва голын]] дагуух үзэмж
 | color         = white
}}
| image_flag         = Flag of Moscow, Russia.svg
| image_map          = Locator map of Moscow, Russia (2014–2022).svg
| subdivision_name   = {{flag|Орос}}
| coordinates        = {{Coord|55|45|21|N|37|37|2|E|type:adm1st_region:RU-MOS|display=inline,title}}
| coor_pinpoint      = 
| subdivision_type2  = [[Холбооны тойрог (ОХУ)|Холбооны тойрог]]
| subdivision_name2  = [[Төв Холбооны тойрог|Төв ХТ]]
| subdivision_type3  = [[ОХУ-ын эдийн засгийн бүс|Эдийн засгийн бүс]]
| subdivision_name3  = [[Төв эдийн засгийн бүс|Төв ЭЗБ]]
| established_title  = Анх дурдагдсан
| established_date   = 1147<ref name="dolgorukiy">{{cite web|url=http://faculty.oxy.edu/richmond/csp8/history_of_moscow.htm |title=The History of Moscow |publisher=Occidental College |last=Comins-Richmond |first=Walter |access-date=July 3, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060517163858/http://faculty.oxy.edu/richmond/csp8/history_of_moscow.htm |archive-date=May 17, 2006 }}</ref>
| governing_body     = [[Москва Хотын Дум|Хотын Дум]]<ref>{{cite web|title=The Moscow Statute |url=http://old.mos.ru/wps/portal/EnglishVersion?rubricId=14215&documentId=118572 |work=Moscow City Duma |publisher=Moscow City Government |access-date=September 29, 2010 |date=June 28, 1995 |quote=The supreme and exclusive legislative (representative) body of the state power in Moscow is the Moscow City Duma. |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110823154646/http://old.mos.ru/wps/portal/EnglishVersion?rubricId=14215&documentId=118572 |archive-date=August 23, 2011 }}</ref>
| leader_title       = [[Москвагийн хотын дарга|Хотын дарга]]<ref name="mayor">{{cite web|url=http://old.mos.ru/wps/portal/EnglishVersion?rubricId=14107 |title=The Moscow City Mayor |publisher=Government of Moscow |access-date=March 18, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110823154527/http://old.mos.ru/wps/portal/EnglishVersion?rubricId=14107 |archive-date=August 23, 2011 }}</ref>
| leader_name        = [[Сергей Собянин]]<ref name="mayor"/>
| total_type         = Нийт
| area_total_sq_mi   = 989.0
| area_total_km2     = 2561.5<ref name="InfostatArea">{{cite web |title=Общая площадь Москвы в длинну и ширину |url=https://rosinfostat.ru/ploshhad-moskvy/ |publisher=RosInfoStat |access-date=June 2, 2021 |archive-date=December 3, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211203140325/https://rosinfostat.ru/ploshhad-moskvy/ |url-status=live }}</ref>
| area_urban_km2     = 6154
| area_metro_km2     = 48360
| elevation_m        = 156
| population_rank    = [[Оросын хотын жагсаалт (хүн амын тоогоор)|1-р]]
| population_density_km2 = 5080
| population_density_urban_km2 = 2762
| population_density_metro_km2 = 450
| population_as_of   = [[2021 оны Оросын хүн амын тооллого|2021 тооллого]]
| population_total   = {{IncreaseNeutral}} 13010112
| population_footnotes = <ref name=2021Census>{{cite web|title=Оценка численности постоянного населения по субъектам Российской Федерации|url=https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx|publisher=[[Federal State Statistics Service (Russia)|Federal State Statistics Service]]|accessdate=1 September 2022|archive-date=September 1, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220901194902/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx|url-status=live}}</ref>
| population_urban_footnotes = <ref name="Urban" />
| population_urban   = {{IncreaseNeutral}} 18,800,000
| population_metro_footnotes = <ref>[[Moscow metropolitan area]]</ref>
| population_metro   = {{IncreaseNeutral}} 21,534,777<ref>Including [[Moscow Oblast]] (8,524,665)</ref>
| population_demonym = Москвачууд
| blank6_name        = [[Бүс Нутгийн Нийт Бүтээгдэхүүн]]
| blank6_info        = ₽24.471 их наяд<br />(€{{To EUR|24471|RUS|year=2021|round=yes}} тэрбум)<br /> ₽1,935,205<br />(€{{To EUR|1935205|RUS|year=2021|round=yes}})<ref>{{cite web
|url= https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/VRP_s_1998.xlsx
|title= "GRP volume at current basic prices (billion rubles)"
|publisher= rosstat.gov.ru
|access-date= August 21, 2023
|archive-date= March 31, 2023
|archive-url= https://web.archive.org/web/20230331184235/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/VRP_s_1998.xlsx
|url-status= live
}}</ref>
| timezone1          = [[Москвагийн Цаг|MSK]]<ref>{{cite web |url=http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?docbody=&prevDoc=102483854&backlink=1&&nd=102148085 |script-title=ru:"Об исчислении времени". Официальный интернет-портал правовой информации |language=ru |access-date=19 January 2019 |archive-date=June 22, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200622151333/http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?docbody=&prevDoc=102483854&backlink=1&&nd=102148085 |url-status=live }}</ref>
| blank_name         = [[OKTMO]] ID
| blank_info         = 45000000
| website            = [https://www.mos.ru/en mos.ru]
| footnotes          = 
| native_name        = Москва
| image_shield       = Coat of Arms of Moscow.svg
| iso_code           = RU-MOW
| registration_plate = 77, 177, 777; 97, 197, 797; 99, 199, 799, 977<ref>{{Cite web |title=Автомобильные коды регионов России-2022: таблица с последними изменениями |url=https://ria.ru/20221116/avtokody-1831987874.html |access-date=2022-11-28 |website=РИА Новости |date=November 16, 2022 |language=ru |archive-date=November 28, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221128050947/https://ria.ru/20221116/avtokody-1831987874.html |url-status=live }}</ref>
| utc_offset         = +3
| anthem             = "[[Миний Москва]]"<br>{{center|[[File:My Moscow.ogg]]}}
| flag_size          = 120px
| shield_size        = 75px
| flag_link          = Москвагийн туг
| shield_link        = Москвагийн сүлд
| mapsize            = 295
}}

'''Москва''' ({{lang-ru|Москва}}) — [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[нийслэл]] [[хот]]. Нутаг дэвсгэр засаг захиргааны хуваариар ямар нэгэн [[муж]]ид хамаарахгүйгээр шууд [[Оросын холбооны байгууламж|холбооны байгууламж]] болж, [[Төв Холбооны тойрог|Төв холбооны тойрог]], хэдий хамаардаггүй ч [[Москва муж]] хоёрын төв гэгдэнэ.

2015 оны тооллогын дүнгээр  12 197 596 оршин суугчтай.<ref name="2010Census">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Федеральная служба государственной статистики (2011). "Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> Үүнээс үзвэл [[Орос]] болон [[Европ]]ын тэргүүн их, [[Дэлхийн их хотууд|дэлхийн аравт ордог хот]], дэлхийн нэгэн томоохон хот (живаатан хот) юм.<ref>[http://www.citypopulation.de/world/Agglomerations.html Th. Brinkhoff: The Principal Agglomerations of the World, 2011-07-01]</ref>

[[Дорнод Европын тэгш тал]]ын төв хэсэгт [[Москва гол]]ын эрэгт байршсан. Оросын түүхэнд [[Киевийн Русь|Киевийн Орос]] болон [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрнээс]] бусад [[Москвагийн Их Вант Улс]], [[Оросын Царьт Улс]], [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|Зөвлөлт Орос Улс]], [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын гэх урьдын дөрвөн улсын нийслэл байсан түүхтэй.

[[Европ]] тив дэх хамгийн том хотод тооцогддог бөгөөд газар нутаг нь дэлхийд дээгүүрт жагсана. Москва хот нь улсынхаа [[улс төр]], [[эдийн засаг]], [[шашин]], [[санхүү]], [[боловсрол]], [[тээвэр|тээврийн]] төв нь юм.

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч албан ажлаа явуулдаг [[Москвагийн кремль|Кремль]] мөн энд оршдог. Москва нь эдийн засгийн томоохон төв бөгөөд дэлхийд тэрбумтнынхаа тоогоор тэргүүлдэг. 2007 онд амьдрахад хамгийн их өртөгтэй хотоор хоёр дахь жилдээ шалгарчээ. Маш олон [[шинжлэх ухаан]]ы хүрээлэн, [[боловсрол]], соёл, спортын байгуулалтай. Москвад маш нарийн зохион байгуулалтай тээврийн систем үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд үүний дотор уран барилга, зургаараа алдартай дэлхийн хамгийн их ачаалалтай метротой. [[Москвагийн Улсын Их Сургууль]] нь тус улсын анхны бөгөөд тэргүүлэх их сургуулиудын нэг юм.

== Түүх ==
=== Хотын үүсэл ===
Нэгэн домогт Оросын ван  [[Юрий Долгорукий]]н (1090-1157 он) тушаалаар анх модон барилгатай тус хотыг байгуулсан бөгөөд түүнийг тус газраар урсах голын нэрээр нэрлэсэн нь, мөн тус голын хөвөөнд маш хурдан өргөжин тэлж байгаа тухай өгүүлсэн байдаг аж. Москва хот хамгийн анх судар бичигт дурдагдсан нь 1147 он учраас энэ оныг тус хот үүсгэн байгуулагдсан он хэмээн үздэг байна. Гэхдээ Москваг байгуулахаас бүр эрт энэ газар хүмүүс суурьшин амьдарч байсан байна. Археологийн олдворуудаас харвал хамгийн эртнийх нь 5000 жилийн өмнөх эд өлгийн зүйл байдаг байна. 
{{multiple image
 | align        = left
 | direction    = horizontal
 | header_align = center
 | width1    = 140
 | image1    = Facial Chronicle - b.10, p.049 - Tokhtamysh at Moscow.jpg
 | alt1      = 
 | caption1  = [[Тохтамыш]] хаан Москваг дайлаар ирж буй нь
 | width2    = 370
 | image2    = Vasnetsov Oborona Moskvy ot Tohtamysha 1918.jpg
 | alt2      = 
 | caption2  = Тохтамыш хааны довтолгооноос Москваг хамгаалж буй байдал
 }}

1156 оны орчим анхны модон хамгаалалтын байгууламж болох [[Москвагийн кремль|кремлийг]] барьсан ба энэхүү бэхлэлт дэх жижиг захыг даган алгуур томоохон суурин бий болов. 

[[Бат хаан]]ы удирдлага дор 1238 оны нэгдүгээр сарын 20-нд хотыг [[Алтан Орд]]ны [[Монголчууд|цэргүүд]] [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|Русь руу хийсэн довтолгоо]]ны хүрээнд эзлэн, шатааж байжээ. 1263 онд Москва орчмын нутаг [[Владимир-Суздалийн Вант Улс|Владимир-Суздалийн Их Вант Улсын]] нэг хэсэг байж байгаад, удалгүй ван [[Даниил Александрович]]ийн харьяат бие даасан [[Москвагийн Их Вант Улс|вант улс]] болжээ. 14-р зууны эхний хагас гэхэд Москва 30.000 оршин суугчтай болох үед [[Алтан Орд]]ны [[хаан]] [[Өзбег]] Москвагийн их ван [[Иван I Калита|Иван Калитаг]] Оросын вангаар хүлээн зөвшөөрсөн боловч түүнд [[Алба гувчуур|алба]] төлж байх үүргийг ногдуулсан байна. 1321 онд [[Оросын Үнэн Алдартны Сүм]]ийн төвийг [[Владимир]]аас нүүлгэн авчирсан нь Москваг оросын үнэн алдартны шашны төв болгоход нөлөөлсөн байна. 

1380 оны есдүгээр сарын 8-нд [[Дмитрий Донской]]н удирдлагаар [[Куликовын тулалдаан]]д монголчуудыг ялсан нь хотыг тэрхэн хугацаанд чөлөөлсөн боловч [[Алтан Орд]]ны ноёрхлоос гаргаж чадаагүй юм. 1382 онд монголчууд [[Тохтамыш]]аар удирдуулан Москваг довтлон дээрэмдэж, дахин шатаав. Гэвч Москва үүгээр сульдаж доройтсонгүй, харин ч улс төр, зэвсэгт хүчний хүч нь улам бэхжихийн сацуу эдийн засгийн хувьд ч хүчирхэгжсээр байв. Дмитрий Донскойн том хүү болох Москвагийн их ван [[Василий I Дмитриевич]] [[Монголчууд]]ын ноёрхолд байхыг хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Үүнээс үүдэн 1408 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд [[Едигей|Эдигүгээр]] удирдуулсан монголын цэрэг ахиад л Москвагийн хаалган дээр дайтахаар иржээ. Энэ удаа [[Монголчууд]] хотыг эзлэн авч чадаагүй бөгөөд хотыг гурван долоо хоног бүсэлсний эцэст 3000 рублийн барьцааны мөнгө аван буцав.

=== 15-20-р зууны эхэн үе ===
[[Файл:Lissner.jpg|thumb|right|1612 онд Москваг польшуудаас чөлөөлж байгаа нь]]
15 дугаар зууны сүүлчийн хоёр арванд Кремлийг дахин шинээр барьж эхлэв. Үүнийг дагаад кремлийг тойрон олон тооны гар урчууд болон худалдаачид суурьших болов. Удалгүй хотын оршин суугчдын тоо нэмэгдэж 100 мянгыг давсан учраас 1600 оны орчим хотыг тойруулан хэрэм барьснаас гадна түүний гадуур нүхэн саад хийсэн нь шинэ цэцэглэн хөгжиж буй хотыг гаднаас хамгаалах гол зорилготой байв. 1571 онд сүүлчийн удаа татарчууд хотыг дайлсан ба голцуу модоор барьсан хотыг юу ч үгүй болгон шатаав. Үүнээс хойш жилийн дараа татарын аюулыг Москвагийн өмнөд хэсэгт [[Молодийн тулалдаан]]аар буцаж ирэхгүйгээр хөөж чаджээ.

Хааныг хэн залгамжлах нь тодорхой бус байсан [[Самуун үе|үймээнт жилүүдийг]] далимдуулан [[Польш]]ийн цэрэг 1610 оны 7-р сарын сүүлээр Москва руу довтлон өөрийн [[тоглоомын улс]] болгох гэсэн санаархал нь [[Орос-Польшийн дайн (1609-1618 он)|Орос-Польшийн дайныг]] эхлүүлсэн юм.

1611 оны 1-р сард оросын том хотууд болох [[Доод Новгород]], [[Вологда]]гаас татсан ардын арми польшуудыг эсэргүүцэн, [[Кузьма Минин]], [[Дмитрий Михайлович Пожарский|Дмитрий Пожарскийгаар]] удирдуулан дайтаж, тэднийг 1612 оны аравдугаар сарын 25-нд [[Москвагийн кремль|кремльд]] бүслэн, буулгаж авчээ. Эдгээр үйл явдлууд [[Романов|Романовынхныг]] оросын хаан ширээнд залрах замыг засч өгчээ. 

Анхны даавуу, цаас, тоосго, шилний үйлдвэрүүд болон тээрэм бий болох үеэр их гүрний нийгэмд баян хоосны ялгаа эрс нэмэгдсэний улмаас 1667 онд [[Ижил мөрөн|Ижил]], [[Дон мөрөн|Дон мөрний]] тариачид нэгдэн босч, өөрсдийн удирдагч  [[Степан Тимофеевич Разин|Степан Разиныг]] баривчлан, улаан талбай дээр цаазаар авсан байна. 1687 онд оросын анхны дээд сургууль болох „Слав-Грекийн Академи“ (өнөөдөр ''Москвагийн Гэгээнтний Академи'') үүдээ нээсэн бол 1703 онд оросын анхны сонин „Ведомости“ хэвлэгдэн гарчээ.  

1712 онд [[I Пётр|Их Пётр]] (1672-1725 он) хаан нийслэлийн онцгой эрхийг нь шинээр байгуулагдсан [[Санкт-Петербург]]т шилжүүлж орхисон ч, Москва оросын эдийн засаг, соёл, боловсролын төв хэвээр үлдсэн юм. 1755 онд өнөөгийн [[Москвагийн Улсын Их Сургууль|Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын Их Сургуулийг]] нээснээр оросын анхны их сургууль бий болсон ажээ. 1771 онд [[Москвагийн тахлын үймээн|Москвагийн тахлын]] үеэр Москвад маш том бослогууд гарч, нийт хүн амынхаа тэн хагасыг алдсан юм.  

18-р зуунд Москвад оросын олон алдарт зохиолч, яруу найрагчид төрсөн байдгийн тоонд жишээ нь [[Александр Петрович Сумароков|Александр Сумароков]], [[Николай Михайлович Карамзин|Николай Карамзин]], [[Денис Иванович Фонвизин|Денис Фонвизин]] нарыг тоочиж болно. Мөн түүнчлэн оросын нэрт эрдэмтэн [[Михаил Васильевич Ломоносов|Михаил Ломоносов]] эрдэмтний замын мөрөө Москвагаас эхэлжээ. 
{{Том зураг|Круговая панорама Москвы со Спасской башни Кремля.jpg|3000|Москвагийн кремлийн цагтай цамхагаас Москва хотыг харсан байдал: 1819-1823 он}}

1812 оны [[Эх орны дайн (1812 он)|эх орны дайнд]], [[Наполеон I Бонапарт|Наполеон Бонапарт]] өөрийн [[Их арми]]йн хамт Москвад довтлон ирэхэд хотын оршин суугчид өөрсдийн хашаа байшингаа [[Москвагийн түймэр (1812 он)|шатаан]] хотоос зугатан оджээ. Энэ түймэрт хотын барилга байгууламжийн гуравны хоёр шатсан ба үүнээс шалтгаалан [[франц]]ын армийн хоол, хүнсний хангамж муудан, сар болоод л буцахаас өөр аргагүй болов. Ингээд буцах замдаа [[Березинийн тулалдаан]]д ялагдсанаар Наполеоны их арми унасан ажээ.

1813 оны хавар Москва томоохон хэмжээний сэргээн босголт болон өртгөтгөлийн ажил явагдсан ба энэ хүрээнд хотын гадна талын хамгаалалтын цагирагийг тэслэн нураав. Ингээд 19-р зууны дундаас авто зам болоод төмөр замын шинэ шугамуудыг тавин улсын чухал хотуудтай холболоо. Гэсэн ч Москва тухайн үед оросын нийслэл байсан Санкт-Петербургийн хөгжлийг гүйцэхгүй хоёрдугаар том хотод тооцогдсон хэвээр байв. Санкт-Петербург зөвхөн хүн амын тоогоороо хуучин нийслэлээс илүү биш, харин улсынхаа эдийн засаг, соёлын төв болон хөгжсөн байв. Санкт-Петербургт дээд давхаргынханы гоёмсог хээнцэр барилгууд борооны дараах мөөг мэт олширч байхад Москва тээр хойно хоцорч үлдсэн байлаа. Хэдийгээр Санкт-Петербургийн хөгжлийг гүйцээгүй ч, хөгжил асар хурдтай явагдсаар л байв. 1890 онд анхны цахилгаан [[трамвай]] ашиглалтад оров. Анхны хүн амын тооллого 1897 оны нэгдүгээр сарын 28-нд явагдсан бөгөөд энэ тооллогоор ойролцоогоор нэг сая хүн тоологдсон бол 1914 он гэхэд хоёр дахин нэмэгдсэн байв.
[[Файл:Arbat 1890s by V. D. Alekseev.jpg|thumb|right|[[Арбат|Аравтын гудамж]], 1890 он]]

19 дүгээр зууны сүүлийн арван жил нийгмийн байдал улам хурцадсаар байв. [[Аж үйлдвэр]]үүдийн төвлөрөл, ялангуяа хөнгөн аж үйлдвэр Москвад төвлөрчээ. Түүнээс гадна 1861 онд [[Хамжилгат ёс|хамжилгат ёсыг]] халснаар хэд арван мянган газаргүй болсон тариачид, хөлсний ажил хийхийн тулд хот руу орж ирэв. 1898 онд Москвад [[Оросын Социал Демократ Ажилчны Нам|Социал Демократ Ажилчны Нам]] үүсгэн байгуулагдав. 1905 оноос 1907 он хүртэлх [[1905 оны Оросын хувьсгал|Оросын хувьсгалд]] Москва өртсөн ба учир нь 1905 оны арванхоёрдугаар сард Москвагийн ажилчид нийтийг хамарсан улс төрийн ажил хаялт хийсэн нь зэвсэгт бослогод шилжив. [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы өмнөх жилүүдэд хотод асар ихээр шинэ барилгууд баригджээ. 1912 онд [[Пушкины музей|Пушкины нэрэмжит Дүрслэх Урлагийн Улсын Музей]] ашиглалтад оров. 1913 онд Москва [[Романов|Романовын Хант Улс]] болсны 300 жилийн ойгоо тэмдэглэжээ.

=== Оросын хувьсгалын үе ===
[[Хоёрдугаар сарын хувьсгал|1917 оны Оросын хоёрдугаар сарын хувьсгалын]] дараа 1917 оны наймдугаар сард Москвад бүх анги давхаргынхан оролцсон ''Москвагийн Төрийн Чуулган'' хуралджээ. 1917 оны наймдугаар сараас 1918 оны есдүгээр сар хүртэл Москвад Оросын сүмийн зөвлөл хуралдаж, Москвагийн шашны тэргүүн- Патриархыг сэргээв.

1917 оны 10-р сарын 25-нд [[Октябрийн хувьсгал|Коммунист төрийн эргэлт]] хийсний дараа [[Санкт-Петербург|Петроград]] болон Москвад большевикууд ''Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Хороог'' эсэргүүцэн зэвсэгт бослого зохион байгуулав.

Москвагийн төлөөх тэмцэл 1917 оны аравдугаар сарын 25-наас арваннэгдүгээр сарын 2-ныг хүртэл үргэлжилсэн ба большевикуудад нэмэлт хүч ирснээр, тэдний ялалтаар дууссан байна. 

=== ЗХУ-ын нийслэл болсон нь ===
[[Файл:Cathedral of Christ the Saviour 1903.jpg|thumb|left|[[Аврагч Христийн цогчин дуган|Христийн цогчин дуган]], 1903 он]]
1918 оны гуравдугаар сарын 12-нд шинэ байгуулагдсан Зөвлөлт Улс нийслэлээ Москваг сонгосон ба большевикуудын тэргүүлэгчид [[Москвагийн кремль|Кремльд]] нүүн орсноор Москва 18 дугаар зууны эхнээс хойш алдаад байсан оросын эрх мэдлийн төвөө эргүүлэн авлаа. 1922 оны 12-р сарын 30-нд Москвад [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] үүсгэн байгуулагдав. 1926 онд хотын хүн амын тоо хоёр саяыг давж [[Ленинград]] гэсэн нэртэй болсон байсан Санкт-Петербургийг гүйцэж иржээ.

1935 онд [[Иосиф Сталин]] хотыг шинэчлэх ерөнхий төлөвлөгөөг гарган, хотод олон эгнээ бүхий өргөн замыг тавьж, [[Москвагийн метро]]г барьж нээснээс гадна шинээр олон гүүр босгож, мөн [[Москвагийн суваг|Москвагийн сувгийг]] барьж гүйцэтгэв. Хуучин хот дундуур хөндлөн гулд шинээр авто замууд тавьсан ба энэ ажлын хүрээнд түүхийн дурсгалт барилгуудыг нураасны жишээнд [[Сухаревын цамхаг]] ч өртөн  байраа тавьж өгөв. Ялангуяа сүм, хийдийн барилгууд олноор сүйдсэн байдаг. Нийт 200.000 орчим барилгын ажилчид, эдгээрийн дийлэнх улс төрийн гэмт хэргээр хоригдогчид энэхүү ерөнхий төлөвлөгөөг гүйцэтгэсэн байна.

Хуучин Москваг бүрэн шинэчлэх нэрийн дор сүйтгэж дуусгахын өмнө ''„азаар“'' [[дэлхийн хоёрдугаар дайн]] гарч зогсоосон байна. Мөн дэлхийн хамгийн өндөр барилга болох 415 метрийн өндөртэй ''[[Зөвлөлтийн Шилтгээн]]ий'' барилгын ажлыг ч гүйцээж чадаагүй юм. 1931 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд [[Аврагч Христийн цогчин дуган|Христийн цогчин дуганыг]] тэслэн нурааж түүний суурин дээр аварга том улс төр, соёлын төв барин, социалист нийгмийн үлгэр болох ёстой байв. Барилгын суурийг дөнгөж цутгаад байтал [[Дорнод фронт (Дэлхийн хоёрдугаар дайн)|Аугаа их Эх орны дайн]] гарснаар энэ төслийг зогсоосон ба дайны дараа ч гүйцээгээгүй юм.

=== Дэлхийн хоёрдугаар дайн ===
1941 оны 6-р сарын 22-нд германы [[Вермахт]] ЗХУ-д дайн зарлаагүй халдсан ба мөн оны 9-р сарын 30-нд Москва руу тулан иржээ. Нийт 80 орчим [[дивиз]] (нэг дивиз нь 1-3 түмт), үүн дотор 14 танкийн дивиз, 8-н механикжсан дивиз, зуу гаран нисэх онгоц, мянга гаран танк, их буу, гранат шидэгчийг нийслэлийн эсрэг тулаанд ашиглажээ. 1941 оны 6-р сарын 21-нээс 22-нд шилжих шөнө хотыг [[Москвагийн бөмбөгдөлт|агаараас бөмбөгдөж]] эхэлсэн ба энэ нь 1942 оны 4-р сарын 5-ны өдөр хүртэл үргэлжилсэн байна.

Москваг эзэлсний дараа германы ялалтын цэргийн ёслолын жагсаал [[Адольф Хитлер]] өөрийн биеэр хүлээн авахаа илэрхийлсэн байна. Гэвч энэхүү цэргийн ёслолын жагсаал нь хоосон санаархал байв. Гэхдээ өөр нэгэн цэргийн ёслолын жагсаал 11-р сарын 7-нд зохиогдсон ба энэ бол жил болгон уламжлал болгон хийдэг [[Улаан Арми]]йн цэргийн парад байв.

1941 оны 11-р сарын 15-нд германы хоёр дахь давшилт эхэлсэн бөгөөд энэ удаа хотын баруун тал дахь ганц хоёр сууринг л эзэлсэн ажээ. 1941 оны 12-р сарын 5-нд зөвлөлтийн талын сөрөх давшилт эхлэн, германчуудыг 100-гаас 300 километр хүртэл буцаан цохив. Германы агаарын зэвсэгт хүчин нийтдээ 12.000 нислэг Москва руу үйлдсэн ч, түүний цөөн хэдэн онгоц л Москвад хүрч чадсан байна. [[Москвагийн тулалдаан]]д германчууд 250.000 цэрэг, 1300 танк, 2500 их буу, 15.000 механикжсан тээврийн хэрэгсэл өөр бусад материалын хохирол амсчээ. Оросын талаас ойролцоогоор 700.000 цэрэг амь үрэгдсэн, шархдсан эсвэл сураггүй алга болсон байна. Энэ бол германы [[Вермахт]] [[Блицкриг|цахилгаан/хурдан дайнаа]] эхэлснээс хойш зургаан сарын дотор Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн дайндаа эхний удаагаа ялагдсан ялагдал байсан юм. 

1944 оны 7-р сард Иосиф Сталин Москва хот төвөөр 55.000 [[Олзлогдогч|дайнд олзлогдогчдыг]] жагсаажээ. <ref>[https://www.welt.de/geschichte/zweiter-weltkrieg/article130202004/Stalins-bizarrer-Triumphzug-mit-deutschen-Soldaten.html Stalins bizarrer Triumphzug mit deutschen Soldaten], Bericht in [[Die Welt]] am 16. Juli 2014</ref>

1945 оны 6-р сарын 24-нд Москвагийн улаан талбай дээр [[Улаан Арми]]йн ялалтын ёслолын жагсаал зохиогдсон байна. Нийслэл хотоо хамгаалах дайнд амь үрэгдсэн нэр нь тодроогүй цэргүүдийн цогцосыг Кремлийн хананд оршуулсан ба түүний булшны чулуун дээр:
: ''Чиний нэр тодроогүй ч''
: ''Чиний баатарлаг үйлс чинь мөнх''
хэмээн сийлсэн байдаг аж.
{{multiple image
 | align        = left
 | direction    = horizontal
 | header_align = center
 | width1    = 210
 | image1    = RIAN archive 887721 Defense of Moscow.jpg
 | alt1      = 
 | caption1  = Кремлийн дэргэдэх Москва зочид буудлын дээвэр дээр агаарын довтолгооноос эсэргүүцэгч, 1941 он
 | width2    = 220
 | image2    = RIAN archive 604273 Barricades on city streets.jpg
 | alt2      = 
 | caption2  = Москвагийн гудамжин дахь шивээ, 1941 оны аравдугаар сар
 | width3    = 220
 | image3    = Bundesarchiv Bild 101I-140-1210-26A, Russland-Mitte, Schützenpanzer im Schlamm.jpg
 | alt3      = 
 | caption3  = Шавар германы танкийн давшилтад саад учруулсан байдал, 1941 оны аравдугаар сар
}}
{{зай авах}}
=== Дайны дараа ===
Дайны дараа Москваг дахин босгов. 1947 оны нэгэн тогтоолд, хотын найман хэсгийг сонгон өндөр барилгууд барих шийдвэр гаргажээ. Хотын олон сүм, дуганыг нураан, оронд нь ерөнхийдөө төстэй олон өндөр барилга барьснаар, чигээ авах баримжааны цэггүй болсноос гадна алсаас зураг мэт гоёмсог харагдах бараа сүрээ ч алджээ.

1953 оны 3-р сарын 5-нд Иосиф Сталин Москвад нас нөгчив. Түүний шарилыг эхлээд Улаан талбай дээр [[Лениний бунхан]]ы дэргэд оршуулав. Гэвч [[Никита Хрущёв]] засгийн эрхийг барьж байхдаа „сталинжуулалтаас“ хагацах бодлогын хүрээнд И.Сталины цогцосыг бунханаас гарган Кремлийн ханан дахь хүндэтгэлийн оршуулгын газарт шилжүүлсэн байна. 

1955 оноос эхлэн олон барилга шинээр баригдав. Зөвхөн 1961 оноос 1970 оны хооронд л гэхэд Москвад байсан бүх орон сууцнуудыг 2,5 дахин нэмэгдүүлсэн байна. 1959 он болон 1970 онуудад хийсэн хүн амын тооллогын дүнгээр хотын хүн ам 40 % нэмэгдэв. Энийг дагаад хот ч хүрээгээ тэлсээр 1960 наймдугаар сар гэхэд [[Москвагийн тойрог хурдны зам]]д хүрсэн байна. Өмнө нь бие даан тусдаа хот гэгдэж байсан Бабушкин, Кунцево, Люблино, Перево, Тушино тав мөн 12 жижиг суурин Москвад нэгдэв. 1970 он гэхэд хотын хүн ам бараг 7 саяд хүрчээ.

1980 онд Москвад XXII [[Москвагийн олимп|Зуны Олимпыг]] зохион явуулав. 1980-аад оны сүүлээр зөвлөлтийн төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг туйлдаж хямралын байдалд орж эхлэв. Ерөнхийлөгч [[Михаил Сергеевич Горбачёв|Михаил Горбачёвын]] дотоод бодлогын явцад ([[гласность]]-ил тод байдал, [[перестройка]]-[[Өөрчлөн байгуулалт (Перестройка)|өөрчлөл байгуулалт]]) улсын эдийн засаг нуран унах өдөр бүрээр тодорхой болж байв.

1991 оны 8-р сард Михаил Горбачёв шинэ Зөвлөлт Улсын гэрээнд гарын үсэг зурах гэснийг зарим генералууд, өндөр эрх мэдэл бүхий засгийн газрын гишүүд, [[Улсыг Аюулаас Хамгаалах Хороо|КГБ]]-н дарга нар нэгдэн, ерөнхийлөгчийн эсрэг [[Зөвлөлтийн 1991 оны төрийн эргэлт хийх оролдлого|төрийн эргэлт]] хийхийг оролджээ. Энэ оролдлогоос хойш дөрвөн сарын дараа буюу 1991 оны 12-р сарын 25-нд Горбачёв ерөнхийлөгчийн албанаасаа огцорсон юм. Энэ өдөр нь мөн анхны коммунист улсын төгсгөл болсон гэж үздэг.

=== Хүн амын өсөлт ===
{|
| valign="top" |
{| class="wikitable"
! style="background:#EFEFEF; width:5em"| Он
! style="background:#EFEFEF;"| Хүн ам
|-
| 1350 || align="right" | 30.000
|-
| 1400 || align="right" | 40.000
|-
| 1600 || align="right" | 100.000
|-
| 1638 || align="right" | 200.000
|-
| 1710 || align="right" | 160.000
|-
| 1725 || align="right" | 145.000
|-
| 1738 || align="right" | 138.400
|-
| 1750 || align="right" | 130.000
|-
| 1775 || align="right" | 161.000
|-
| 1785 || align="right" | 188.700
|-
| 1800 || align="right" | 250.000
|-
| 1811 || align="right" | 300.000
|-
| 1813 || align="right" | 215.000
|}
| valign="top" |
{| class="wikitable"
! style="background:#EFEFEF; width:5em"| Он
! style="background:#EFEFEF;"| Хүн ам
|-
| 1825 || align="right" | 241.500
|-
| 1840 || align="right" | 349.100
|-
| 1852 || align="right" | 373.800
|-
| 1858 || align="right" | 336.400
|-
| 1864 || align="right" | 351.600
|-
| 1868 || align="right" | 416.400
|-
| 1871 || align="right" | 601.969
|-
| 1886 || align="right" | 753.459
|-
| 1891 || align="right" | 822.400
|-
| 1897 || align="right" | 1.038.591
|-
| 1900 || align="right" | 1.175.000
|-
| 1908 || align="right" | 1.359.200
|-
| 1912 || align="right" | 1.617.157
|}
| valign="top" |
{| class="wikitable"
! style="background:#EFEFEF; width:5em"| Он
! style="background:#EFEFEF;"| Хүн ам
|-
| 1915 || align="right" | 1.817.000
|-
| 1920 || align="right" | 1.028.200
|-
| 1926 || align="right" | 2.019.453
|-
| 1936 || align="right" | 3.641.500
|-
| 1939 || align="right" | 4.182.916
|-
| 1956 || align="right" | 4.847.000
|-
| 1959 || align="right" | 5.045.905
|-
| 1970 || align="right" | 6.941.961
|-
| 1979 || align="right" | 7.830.509
|-
| 1989 || align="right" | 8.769.117
|-
| 2002 || align="right" | 10.126.424
|-
| 2010 || align="right" | 11.503.501
|-
| 2017 || align="right" | 12.228.685
|}
|}

== Газар зүй ==
=== Газар зүйн байрлал ===
Москва хот нь Оросын газар нутгийн европ дахь хэсэгт, далайн түвшнээс дээш дунджаар 156 метрийн өндөрт, [[Ока гол]], [[Ижил мөрөн]] хоёрын дундах толгодын дунд, зарим хэсгээрээ эгц эрэг бүхий тус хотын нэрийг өгөгч [[Москва гол]]ын хөвөөнд оршдог. 

Москва гол хотыг баруун хойноос нь зүүн урд зүгийг чиглэн ойролцоогоор 80 километр мушгиран, дайрч өнгөрнө. Москва доторх голын өргөн 120-200 метр хүрнэ. 1937 онд дуусган, ашиглалтад авсан, хотын баруунаас умард зүгийг чиглэх 128 километр урттай [[Москвагийн суваг|Москвагийн сувгаар]] усан тээвэр хийн [[Иванковын хиймэл нуур]] луу буюу [[Ижил мөрөн|Ижил]] рүү холбогдох боломжтой.

Хотын нутаг дэвсгэр нь нийт 2511 хавтгай дөрвөлжин километр. Үүний гуравны нэгийг ногоон байгууламж эзэлнэ. Үүнд багцаагаар 100 цэцэрлэгт хүрээлэн, 500 орчмыг нь цөөрмөөр өргөтгөсөн, 800 гаран байгууламж орно.
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
Москва хот нь, хотыг оролцуулахгүйгээр түүнийг тойрсон хэсгээс бүрдэх [[Москва муж]]ийн захиргааны төв юм. [[Төв Холбооны тойрог]] дотроо Москва нь бие даасан холбооны субъект болж явдаг.

Москва муж нь 36 [[район]], 36 [[хотын тойрог]]т хуваагддаг бол хот өөрөө 12 захиргааны дүүрэгт хуваагдана.
{| class="wikitable sortable"
|- class="hintergrundfarbe5"
!Захиргааны дүүрэг
!Орос нэр
!Районы<br />тоо
!Хүн ам<br /><small>(2002 оны тооллого)</small>
!Хүн ам<br /><small>(2010 оны тооллого)</small><ref name="einwohner_aktuell" />
!Ялгаа<br />2010 оноос 2002 он (%)
|-
| align="left" | [[Төв захиргааны дүүрэг|Төв]] (1)
| align="right" | Центральный
| align="center" | 10
| align="right" | 701.353
| align="right" | {{EWZ|RU|45286}}
| align="center" | +5,8
|-
| align="left"  | [[Хойд захиргааны дүүрэг|Хойд]] (2)
| align="right" | Северный
| align="center" | 16
| align="right" | 1.112.846
| align="right" | {{EWZ|RU|45277}}
| align="center" | −1,1
|-
| align="left"  | [[Зүүн Хойд захиргааны дүүрэг|Зүүн Хойд]] (3)
| align="right" | Северо-Восточный
| align="center" | 17
| align="right" | 1.240.062
| align="right" | {{EWZ|RU|45280}}
| align="center" | +9,6
|-
| align="left" | [[Зүүн захиргааны дүүрэг|Зүүн]] (4)
| align="right" | Восточный
| align="center" | 16
| align="right" | 1.381.797
| align="right" | {{EWZ|RU|45263}}
| align="center" | +5,1
|-
| align="left" | [[Зүүн Өмнөд захиргааны дүүрэг|Зүүн Өмнөд]] (5)
| align="right" | Юго-Восточный
| align="center" | 12
| align="right" | 1.109.121
| align="right" | {{EWZ|RU|45290}}
| align="center" | +18,9
|-
| align="left"  | [[Өмнөд захиргааны дүүрэг|Өмнөд]] (6)
| align="right" | Южный
| align="center" | 16
| align="right" | 1.593.065
| align="right" | {{EWZ|RU|45296}}
| align="center" | +7,8
|-
| align="left" | [[Баруун Өмнөд захиргааны дүүрэг|Баруун Өмнөд]] (7)
| align="right" | Юго-Западный
| align="center" | 12
| align="right" | 1.179.211
| align="right" | {{EWZ|RU|45293}}
| align="center" | +15,6
|-
| align="left" | [[Баруун захиргааны дүүрэг|Баруун]] (8)
| align="right" | Западный
| align="center" | 13
| align="right" | 1.029.004
| align="right" | {{EWZ|RU|45268}}
| align="center" | +25,0
|-
| align="left" | [[Баруун Хойд захиргааны дүүрэг|Баруун Хойд]] (9)
| align="right" | Северо-Западный
| align="center" | 8
| align="right" | 779.965
| align="right" | {{EWZ|RU|45283}}
| align="center" | +20,8
|-
| align="left" | [[Зеленоград]] (10)
| align="right" | Зеленоградский
| align="center" | 5
| align="right" | 215.727
| align="right" | {{EWZ|RU|45272}}
| align="center" | +2,8
|-
| align="left" | [[Захиргааны дүүрэг Новомосковский|Новомосковский]] (11)
| align="right" | Новомосковский
| align="center" | 11
| align="right" | –
| align="right" | ''{{EWZ|RU|45297}}''
| align="center" | –
|-
| align="left" | [[Захиргааны дүүрэг Троицкий|Троицкий]] (12)
| align="right" | Троицкий
| align="center" | 10
| align="right" | –
| align="right" | ''{{EWZ|RU|45298}}''
| align="center" | –
|}

=== Уур амьсгал ===
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = wetterkontor.de<ref>[http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=ru&stat=27612 wetterkontor.de]</ref>
| Überschrift = 
| Ort = Москва
<!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C -->
| hmjan = −6.2
| hmfeb = −3.9
| hmmär = 2.4
| hmapr = 10.6
| hmmai = 18.6
| hmjun = 22.4
| hmjul = 23.8
| hmaug = 22.0
| hmsep = 15.8
| hmokt = 8.4
| hmnov = 1.3
| hmdez = −3.4
<!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C -->
| lmjan = −12.7
| lmfeb = −11.6
| lmmär = −5.9
| lmapr =  1.8
| lmmai =  7.6
| lmjun = 11.4
| lmjul = 13.1
| lmaug = 11.7
| lmsep =  7.0
| lmokt =  2.1
| lmnov = −3.4
| lmdez = −8.9
<!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C -->
| avjan = 
| avfeb = 
| avmär = 
| avapr = 
| avmai = 
| avjun = 
| avjul = 
| avaug = 
| avsep = 
| avokt = 
| avnov = 
| avdez = 
<!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm -->
| nbjan = 42
| nbfeb = 36
| nbmär = 34
| nbapr = 44
| nbmai = 51
| nbjun = 75
| nbjul = 94
| nbaug = 77
| nbsep = 65
| nbokt = 59
| nbnov = 58
| nbdez = 56
<!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d -->
| shjan = 1.0
| shfeb = 2.5
| shmär = 4.1
| shapr = 5.7
| shmai = 8.5
| shjun = 9.2
| shjul = 8.8
| shaug = 7.6
| shsep = 4.8
| shokt = 2.5
| shnov = 1.1
| shdez = 0.6
<!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C -->
| wtjan = 
| wtfeb = 
| wtmär = 
| wtapr = 
| wtmai = 
| wtjun = 
| wtjul = 
| wtaug = 
| wtsep = 
| wtokt = 
| wtnov = 
| wtdez = 
<!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d -->
| rdjan = 11
| rdfeb = 8
| rdmär = 8
| rdapr = 9
| rdmai = 8
| rdjun = 11
| rdjul = 12
| rdaug = 10
| rdsep = 11
| rdokt = 10
| rdnov = 12
| rddez = 12
<!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % -->
| lfjan = 85
| lffeb = 83
| lfmär = 78
| lfapr = 71
| lfmai = 64
| lfjun = 67
| lfjul = 72
| lfaug = 77
| lfsep = 81
| lfokt = 83
| lfnov = 86
| lfdez = 87
}}

== Хүн ам зүй ==
=== Угсаатны бүлгүүд ===
Өнөөгийн байдлаар Москвад нийтдээ 100 гаран үндэстэн, угсаатан амьдарч байна. 2002 оны хүн амын тооллогоор нийт оршин суугчдын 84,83 % нь [[оросууд|орос угсаатан]] байв. Хамгийн ихээр байгаа угсаатны цөөнхөд: [[украинчууд]]  (2,44 %), [[татарууд]] (1,60 %), [[арменичууд]] (1,20 %), [[азербайжанчууд]] (0,92 %), [[еврей]]чүүд (0,76 %, Москвагийн статистикийн хорооны мэдээнд угсаатан, шүтлэгтэн хоёрыг нэгтгэн тооцжээ), [[беларусьчууд]] (0,57 %), [[гүржүүд]] (0,52 %), [[молдавчууд]] (0,35 %), [[тажикууд]] (0,34 %), [[узбекчүүд]] (0,23 %), [[мордовачууд]] (0,22 %), [[Чуваш ястан|чувашчууд]] (0,16 %),  [[Вьет үндэстэн|вьетнамчууд]] (0,15 %), [[чеченьчүүд]] (0,14 %), [[хятадууд]] (0,12 %), [[Осети ястан|осетчууд]] (0,10 %), [[солонгосчууд]] (0,08 %), [[казахууд]] (0,08 %), [[паштунчууд]] (0,06 %), [[башкирууд]] (0,06 %), [[германчууд]]  (0,05 %).<ref>Perepis2002.ru: {{Webarchiv|url=http://www.perepis2002.ru/ct/doc/English/4-2.xls |wayback=20070217070612 |text=Nationalitäten und Ethnien in Russland – Volkszählung 2002 |archiv-bot=2024-02-05 08:27:56 InternetArchiveBot }} (in Englisch; [[Microsoft Excel|MS Excel]]; 203 kB)</ref> Гэхдээ энэ бүртгэлд хуучны зөвлөлтийн харьяанд байсан улсуудаас хууль бусаар амьдарч буй иргэд ороогүй юм. Үүн дээр нэмэгдэн хотод улирлын чанартай ажил хийхээр маш олон ажилчид ирж буцдаг байна. 

Оросууд [[Ксенофоби|гадаадынханд дайсагнах]] буюу арьс өнгөөр ялгах нь харьцангуй бага боловч хуучин ЗХУ-ын [[Төв Ази]]йн бүгд найрамдах улсууд болон [[Кавказын нуруу|Кавказаас]] [[цагаачлал|цагаачлагчдад]] маш дургүй. Ганц нэг Чеченьчүүд Москвад байсгээд л алан хядах үйл ажиллагаа явуулдаг нь тэднийг үзэн ядах гол шалтгаан болдог гэж үздэг.

=== Шашин ===
Христийн шашин бол Москвад голлох шашин боловч сүсэгтэн олны дийлэнх нь оросын үнэн алдартны шашинд харьяалагддаг. Бусад түгээмэл дэлгэрсэн шашинд [[ислам]], [[буддын шашин]], [[иудаизм]] орно.

2008 оны орчим Москвад 410.000 муслимчууд амьдарч байв.<ref>Vgl. Roman A. Silantjew: ''Islam w sowremennoj Rossii, enziklopedija''. Algoritm, Moskau, 2008. S. 15.</ref> Москвагийн хамгийн эртний ислам шашны сүм нь Москвагийн түүхийн мечет юм. 

== Улс төр ==
=== Хотын захиргаа ===
[[Файл:Tverskaya13 Moscow 06-2015.jpg|thumb|right|Москвагийн засгийн газрын байр]]
Москвад [[Оросын ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгч]], түүний [[ОХУ-ын ерөнхийлөгчийн тамгын газар|ерөнхийлөгчийн тамгын газар]], [[ОХУ-ын Засгийн газар|холбооны засгийн газар]] мөн түүнчлэн олон тооны яам, төрийн байгууллагууд байх учраас хотын захиргааны бодлого нь төрийн бодлогын хажуугаар зэрэгцэн тогтнохоос гадна кремль ба засгийн газартай байнгын зөрчилдөөний байдалтай байдаг. Энэ нь удаан хугацааны турш оросын нийслэлд байнга байсаар ирсэн хэвшсэн улс төр юм.

Хотын захиргаа нь засгийн газар болон хотын захирагчийн зааврын дагуу Москвад [[гүйцэтгэх засаглал|гүйцэтгэх эрх мэдлийг]] хэрэгжүүлнэ. Хотын захирагч ба хотын захирагчийн орлогчийн хамт ерөнхийлөгчийн санал болгосны дагуу хотын парламентаас сонгодог. [[Хууль тогтоох засаглал|Хуулийн эрх мэдлийг]] Москвагийн хотын думаас хангана. Энэ дум нь нийт 35 гишүүнээс бүрдэх бөгөөд хотын засаг дарга тэдний үйл ажиллагааг хянадаг.
=== Хамтын ажиллагаатай хотууд ===
Москва нь дараах хотуудтай ах дүүсийн барилдлагатай хамтран ажиллана:
{| class="wikitable sortable"
|- class="hintergrundfarbe5"
!Сүлд
!Хот
!Улс
!Хэзээнээс
|-
| align="center"| [[File:Coat of arms of Ulaanbaatar, Mongolia.svg|20px]]
| align="right" | [[Улаанбаатар]]
| align="left"  | {{MNG}}
| align="center" | 1957 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:Coat of Arms of Madrid City.svg|20px]]
| align="right" | [[Мадрид]]
| align="left"  | {{ESP}}
| align="center" | 1979 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:DEU Berlin COA.svg|20px]]
| align="right" | [[Берлин]]
| align="left"  | {{DEU}}
| align="center" | 1990 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:Logo of Seoul, South Korea.svg|20px]]
| align="right" | [[Сөүл]]
| align="left"  | {{KOR}}
| align="center" | 1991 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:Wien Wappen.svg|20px]]
| align="right" | [[Вена]]
| align="left"  | {{AUT}}
| align="center" | 1991 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:Flag of Tokyo Prefecture.svg|20px]]
| align="right" | [[Токио]]
| align="left"  | {{JPN}}
| align="center" | 1991 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:Blason paris 75.svg|20px]]
| align="right" | [[Парис]]
| align="left"  | {{FRA}}
| align="center" | 1992 оноос хойш
|-
| align="center"| —
| align="right" | [[Бээжин]]
| align="left"  | {{CHN}}
| align="center" | 1992 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:POL Warszawa COA.svg|20px]]
| align="right" | [[Варшав]]
| align="left"  | {{POL}}
| align="center" | 1993 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:Coat of arms of Almaty.svg|20px]]
| align="right" | [[Алматы]]
| align="left"  | {{KAZ}}
| align="center" | 1994 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:Coat of аrms of Yerevan.svg|20px]]
| align="right" | [[Ереван]]
| align="left"  | {{ARM}}
| align="center" | 1995 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:Seal of Chicago, Illinois.svg|20px]]
| align="right" | [[Чикаго]]
| align="left"  | {{USA}}
| align="center" | 1997 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:Emblem of Tel Aviv.svg|20px]]
| align="right" | [[Тел-Авив]]
| align="left"  | {{ISR}}
| align="center" | 2000 оноос хойш
|-
| align="center"| [[File:Coat of Arms of Athens.svg|20px]]
| align="right" | [[Афин]]
| align="left"  | {{GRC}}
| align="center" | 2001 оноос хойш
|}

== Эдийн засаг ==
Москва оросын эдийн засагт гол үүрэг гүйцэтгэнэ. Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хэмжээ 20&nbsp;%, мөн нийт жижиглэн худалдааны 30&nbsp;%-ийг эзэлдэг. Эдийн засгийн өсөлт жилд дунджаар арав орчим хувьтай. 2005 онд нийслэлийн ДНБ-ний өсөлт 2004 онтой харьцуулахад 20&nbsp;% байв (ОХУ-ынх 6,4 хувь).<ref>Russland.RU: {{Webarchiv | url=http://russland.ru/mos0010/morenews.php?iditem=573 | wayback=20110830171104 | text=Die ausländische Geschäftswelt in Moskau}}</ref>
{{Том зураг|Moscow July 2011-49.jpg|880|align-cap=center|[[Дэлхийн өв]]д орсон [[Улаан талбай]]}}

2014 онд явуулсан судалгааны дүнгээр Москва нь 550 тэрбум америк долларын эдийн засгийн чадвартай (худалдан авах чадвар) байгаагаараа дэлхийд аравт ордог. Нэг хүнд ногдох дундаж орлогын хэмжээгээрээ Нидерландтай ижил түвшинд, харин оросын дундажтай харьцуулахад даруй хоёр дахин их байна.<ref>Alan Berube, Jesus Leal Trujillo, Tao Ran, and Joseph Parilla: Global Metro Monitor. In: Brookings. 22. Januar 2015 ([https://www.brookings.edu/research/global-metro-monitor/ brookings.edu] [abgerufen am 2. März 2018]).</ref>

Америкийн эдийн засгийн сэтгүүл [[Форбс (сэтгүүл)|Форбсын]] 2016 онд гаргасан судалгаагаар дэлхий даяар долларын тэрбумтны тоогоороо гуравт бичигдэнэ гэжээ.<ref>Ryan Salchert: Where The Wealthiest Live: Cities With The Most Billionaires. In: Forbes. ([https://www.forbes.com/sites/ryansalchert/2017/03/21/where-the-wealthiest-live-cities-with-the-most-billionaires/#65102cd13677 forbes.com] [abgerufen am 2. März 2018]).</ref>

[[2018 оны хөлбөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|2018 онд зохиогдсон хөлбөмбөгийн]] дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний 12 тоглолт нь Москвад явагдсан. Тэмцээнийг зохион байгуулах ажил нь хот ба хот орчмын бүс нутгийн эдийн засаг, спорт, аялал жуулчлалын дэд бүтцийг улам бүр хөгжүүлэх хөшүүрэг болж өгсөн гэж үздэг.<ref> Подготовка к ЧМ-2018 стала драйвером развития столичной инфраструктуры / Новости города / Сайт Москвы. In: Сайт Москвы. 7. Juli 2017 ([https://www.mos.ru/news/item/26403073/ mos.ru] [abgerufen am 1. Juni 2018]).</ref>
=== Aж үйлдвэр ===
Москвагийн аж үйлдвэрийн салбарын дөрөвний нэгийг [[машин үйлдвэрлэл]]ийн салбар эзэлнэ.<ref>[http://www.vremya.ru/print/34966.html Время новостей: № 68, 16 апреля 2003]</ref> Энэ салбарын үндсэн салаа мөчирт багаж хэрэгслийн машины үйлдвэрлэл ба багаж үйлдвэрлэл, цахилгааны аж үйлдвэр, агуулах үйлдвэрлэл, тээврийн хэрэгслийн аж үйлдвэр, тоног төхөөрөмжийн үйлдвэрлэл орно. Дараагийн чуxал аж үйлдвэрийн салбарт металлург, хөнгөн үйлдвэр, автомашины үйлдвэрлэл, барилгын материалын үйлдвэрлэл, химийн үйлдвэр, петрохимийн үйлдвэрүүд орно. Мөн түүнчлэн Москвад маш том зэвсэгт хүчний аж үйлдвэрийн цогц байдаг.
=== Санхүүгийн үйлчилгээ ===
Тус улсын санхүүгийн боломжийн 80 орчим хувь нь Москвад төвлөрсөн байдаг. ОХУ-ын эдийн засагт оруулсан нийт гадаадын хөрөнгө оруулалтын гуравны хоёр нь нийслэлд очдог. Үүгээр Москва нь гадны хөрөнгө оруулагчдын хамгийн том үйл ажиллагааны салбар юм. Хотод 18.500 орчим худалдааны аж ахуйн нэгж, зоогийн газар, үйлчилгээний аж ахуйн нэгж, 9000 орчим жижиглэн худалдааны газар, 150 худалдаан захууд байх бөгөөд эдгээрт нийт нэг сая орчим хүн ажиллана. Мөн 1200 банк, 60 гаран даатгалын аж ахуйн нэгж, хэдэн арван хөрөнгийн биржтэй. Улсын төсвийн дөрөвний нэг орчмыг Москва бүрдүүлдэг.
=== Худалдаа ===
Зөвлөлт улсын үеийг бодвол энэ хотод өнөөдөр худалдааны өргөн сонголттой болжээ. Барааны сонголт болон төрөл нь оросын бусад хотуудтай харьцуулахад хамаагүй өргөн боловч үнэ өртгийн хувьд улсдаа хамгийн өртөг өндөртэйд орно. Томоохон худалдааны төвүүд болон дэлгүүрүүд нь даваа гарагаас ням гараг хүртэл нээгдэхийн зэрэгцээ томоохон хүнсний дэлгүүрүүд нь хорин дөрвөн цагаар онгорхой байдаг. Бэлэг дурсгалын дэлгүүрт худалдан авах боломжгүй эртний эдлэл, урлагийн бүтээл, гар бичмэл болон бусад үнэт эд зүйлсийг худалдан авахад экспортоор гаргах зөвшөөрөл шаардлагатай. Бүхний мэдэх бэлэг дурсгалын зүйлд [[матрёшка]] (тодоор будсан нэгийг нөгөөгийн хөндий зайд хийсэн модон хүүхэлдэй), сийлсэн тоглоом, үлгэрийн хээ угалз бүхий хайрцаг, модон эсвэл шаазан дээр зурсан зураг багтана.

Москвагийн хамгийн том бөгөөд бүхний мэдэх худалдааны дэлгүүрт [[ГУМ|Улсын Их Дэлгүүр]] орох ба энэ нь дэлхийн том худалдааны дэлгүүрүүдийн тоонд ордог. УИД нь Улаан талбай дээр [[Кремль]] ба Лениний бунханы яг эсрэг талд буюу хотын төвд байрлана. Энэхүү их дэлгүүрийг 1890-ээс 1893 оны хооронд оросын архитектор [[Александр Никанорович Померанцев|Александр Померанцев]] ба инженер [[Владимир Григорьевич Шухов|Владимир Шухов]] нар шинэ оросын хэв маягаар барьсан аж.

Москвагийн чухал хоёр худалдааны гудамжны нэг нь кремлиэс баруун тийш байх Шинэ Арбатын гудамж, нөгөөх нь Шинэ Арбатын гудамжтай гудамжтай зэрэгцээ орших [[Арбат]]ын (хотын хамгийн эртний явган зорчигчийн бүс) гудамж юм.

== Тээвэр ==
=== Москвагийн метро ===
{{гол|Москвагийн метро}}
'''Москвагийн метро''' ({{lang-ru|Московский метрополитен}}) нь 2020 оны байдлаар 15 шугам, 233 өртөөтэй. 1935 оны 5 сарын 15-нд нээгдсэн.

== Зургийн цомог ==
<gallery> 
Image:Moscow International Business Center.JPG
Image:Moscow tv st.jpg
Image:224th Flight Unit Antonov An-124 over Moscow 6 May 2010.jpg
Image:Krylatskoe-hills.jpg
</gallery>
[[File:Sheremetyevo_Intertnational_airport.webm|thumb|right|300px|Москва хотын Химийн дүүрэгт байрладаг олон улсын нисэх буудал Шерметьев]]

== Цахим холбоос ==
{{commonscat|Москва}}
* [http://www.mos.ru Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас]
* [https://web.archive.org/web/20191127120213/https://um.mos.ru/ Москвагийн аялал, жуулчлалын албан ёсны цахим хуудас]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

{{NaviBlock
|ОХУ-ын засаг захиргааны нэгжүүд
|ОХУ-ын тавин том хот
|Азийн улс орон бүрийн нийслэл хот
}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Москва| ]]
[[Ангилал:Дотоодын боомттой суурин]]
[[Ангилал:Азийн нийслэл]]
[[Ангилал:Европын нийслэл]]
[[Ангилал:Европын суурин]]
[[Ангилал:Лениний одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Оросын холбооны муж]]
[[Ангилал:Оросын хот]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Төв Холбооны тойргийн суурин]]
[[Ангилал:Эдийн засгийн онцгой бүс]]