Халх хуудасны эх кодыг харах

{{Ард түмэн
|нэр_анги    = Халх ястан
|зураг       = 
|хэмжээ      = 
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = худам монголоор – [[Зураг:Qalq-a.PNG]] ''халх-а''<br>монгол кирилээр – халх (халхууд)<br>буриад кирилээр – халха (халханууд)<br>халимаг кирилээр – халх (халхас)
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''    3 сая'''. Үүнээс:<br>{{MGL2}} — 3,006,444 ([[2020]])<ref name="mongolian">[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf 2010 оны хүн ам, орон сууцны улсын тооллогын дүн]</ref><br>
{{CHN2}} — 4,000 (багцаа)<ref>[[Ганьсү]] мужийн [[Сүбэй шянь]]д амьдарч буй Цастын Халх Монголчуудын тоо</ref><br>
|хэл_аялгуу  = [[монгол хэл]] (төв аялгуу, халхын салбар аялгуу)
|бичиг_үсэг  = [[Кирилл үсэг|кирил үсэгтэй]] монгол бичиг (1941 оноос)
|шүтлэг      = [[Зураг:Dharma Wheel.svg|16px]] [[Буддын шашин|буддын шашны]] буяны ёс ([[шарын шашин]]), <br>тэнгэр газраа аргадах ухаан, шүтлэггүй зан, [[Ислам]], [[Христийн шашин]]
|ойр_төрөл       = [[дархад]],[[ойрад]], [[цахар]],<br>[[Буриад]] г.м бусад [[монгол үндэстэн]]
|хэл_угсаа       = [[монгол угсаатан]] (Монгол төрлийн хэлтэн)
|дотносол        = 
}}
[[File:MongolianRoyalty.jpg|thumbnail|right|200px|Халхын язгууртны хатагтай ([[1921]])]]
'''Халх'''<ref>"Халх" гэж ганц тооны нэр. Олон тоонд "халхас" ([[Халимаг хэл|хал.]] "халхас"), "халхууд", "халхчууд" ([[Монгол хэл|бур.]] "Халхачууд").</ref> — эртний нэгэн [[монгол үндэстэн|монгол]] [[түмэн]]<ref>Батмөнх даян хаан 12 отгийг нийлүүлэн Монголын 6 түмний нэг Халх түмэн гээд Ар халхыг Гэрсэнзэд, Өвөр халхыг Алчуболдод өвлүүлэв. Ар халх нь хожмоо өнөөгийн Халх болж нэрлэгджээ.</ref>, одоогийн [[монгол үндэстэн|монгол үндэстний]] нэгэн [[ястан]]<ref>Монгол улсын албан бүртгэлд ястан гэнэ. Гэхдээ бусад ястнаасаа үнэмлэхүй олон.</ref>. 2020 оны тооллогоор [[Монгол Улс]]ад оршин суугаа 3,006,444 хүн (суурин хүн амын 82.4%) Халх гэж бүртгэгджээ<ref>[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Монгол улсын 2010 оны хүн ам, орон сууцны тооллогын дүн] (урьдчилсан)</ref>. Халх дотроо ястанд хуваагддаггүй боловч өдгөө [[дарьганга]], [[сартуул]], [[элжигин]] ястан нэрнээс бусдаар халхаас ялгагдахгүй. [[Халх аялга]]д нийцүүлж [[монгол хэл]]ний [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|кирилл бичгийн дүрмийг]] [[Цэндийн Дамдинсүрэн]] зохиожээ.

== Нэрийн гарал ==
«Халхавч», «[[бамбай]]» зэрэгтэй ойролцоо утгатай «халх» (нарны халх, галын халх ...) гэх [[Монгол хэл|монгол үг]]нээс нэр өгөгдсөн гэж үздэг. Монголч эрдэмтэд "халх", "халх бамбай" гэсэн үгнээс халх ястны нэр үүсэн гэж үздэг.

== Гарал үүсэл ==
Монголчуудыг дахин нэгтгэсэн [[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх даян хаан]] 1500 оны үед улсаа зүүн баруун 2 гар, 6 түмэн болгон хуваан хөвүүддээ өвлүүлжээ. Үүний баруун гарын 6 түмний нэг нь Халх түмэн бөгөөд түүхийн шастирд "Аглагийн 12 хүрээ халх"{{Citation needed}} гэж алдаршиж байв. Ингэхдээ 6-р хүү [[Алчуболд]]од [[баарин]], [[баягуд]], [[жарууд]], [[Үжиэд (Өзөөд)|үжээд]], [[хонгирад]] отгийг нийлүүлэн өгсөн нь [[Өвөр Халх]]ын 5 отог хэмээн нэрлэгдэж, хожим нь Өвөр монголын [[Зуу Удын чуулган|Зуу Удын чуулганы]] Баарин зүүн баруун хоёр хошуу (одоо ӨМӨЗО [[Улаанхад]] хотын Баарин зүүн баруун хоёр хошуу), Жарууд зүүн баруун хоёр хошуу (одоо ӨМӨЗО [[Тонляо хот|Тонляо]] хотын Жарууд хошуу) болж хуваарьлагдсан бол хонгирад, Үжээд, Баягуд нь бусад хошууд,  Манж найман хошуунд задран хуваагдсан. 

=== Түүхийн тойм ===
Даян хааны 11-р хүү [[Гэрсэнз|'''Гэрсэнзэд''']] Халхын [[хэрэйд]], [[жалайр]], [[хонгирад]], [[олхонуд]], [[бэсүд]], [[элжигин]], [[горлос]], [[урианхай]], [[сартуул]], [[тангуд]], [[хүрээ]], [[цоохор]] отгийг нийлүүлэн өгсөн нь [[Ар Монгол|ар халх]] гэж нэрлэгдэх болжээ. Гэрсэнзийг таалал төгссөний дараа дээрх отгуудыг долоон хөвүүнд нь хувааснаар "халхын долоон хошуу" үүссэн. 

# [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжд]] үнэгэд, жалайр отог<ref name=":0">{{Cite book |last=. |first=Жамба |title=Асрагч нэртийн түүх |publisher=Соёмбо принтинг ХХК |year=2006 |location=Улаанбаатар |pages=66 |translator-last=Д |translator-first=Заяабаатар}}</ref>, 
# [[Ноёнтой хатанбаатар|Ноёндай хатанбаатарт]] бэсүд, элжигэн отог<ref name=":0" />, 
# [[Онохуй Үйзэн ноён|Нонохуй үйзэнд]] хэрэгүд, горлос отог<ref name=":0" />, 
# [[Аминдурал]] ноёнд хүрээ, хороо, цоохор отог<ref name=":0" />, 
# [[Дарь тайж]] хөхэйд, хатагин отог<ref name=":0" />,
# [[Далдан хөндлөн]] ноёнд сартуул, тангуд отог,<ref name=":0" />
# [[Саму буйма]] ноёнд урианхай отог<ref name=":0" /> 

Гэрсэнзээс хойш Ар халх нь баруун, зүүн 2 гарт хуваагдсан 7 хошуу болсны, халхын баруун гарыг Ашихай дархан хунтайж захирч, Ноёндай хатанбаатар, Далдан хөндлөн ноён, Саму буйма нарын захирсан отгууд [[Хангайн нуруу|хангайн нуруунаас]] баруун тийшх нутагт 4 хошуу байгуулагдаж хожим [[Засагт хан аймаг]] болсон. Халхын зүүн гарыг [[Халхын гол|халхын голоос]] хангайн нуруу хүртэлх нутагт Онохуй үйзэн ноён, Аминдурал ноён (Дарь тайж хүүхэдгүй нас барсны дараа отогийг нь авсан) нарын захирсан 3 хошуу байгуулагдаж, зүүн гарыг Онохуй үйзэний хөвүүн [[Абтай сайн хан|Автай сайн ханы]] угсаа үе залгамжлан захирсан нь хожим [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]] болж хуваагдсан. Гэхдээ анхны 7 хошууны ноёд тогтвортой үе залгамжлан засаг ноёд байсан гэж ойлгож болохгүй.  

17-р зууны эхээр бичигдсэн Халхын үйсэн дээрх цааз бичгүүд Халхын баруун, зүүн гарыг [[хан]], [[хунтайж]], [[жонон]] цолтнууд тус бүртээ хуваан захирч, тэдний доор засаг барьсан их ноёд, бага ноёд байсныг батладаг. 1580-1630-аад оны Халхын ноёд эзэмшил нь "... баруунд [[Лайхур хан|Лайхур хаан]], Жалайрын [[Шолой убаши хунтайж|Убаши тайж]], [[Бэсүд|Бэсүдийн]] Цэцэн жонон<ref name=":1">[[Ноёнтой хатанбаатар|Ноёнтой хатанбаатрын]] удам</ref> бөгөөд зүүнд [[Гомбодорж Түшээт хан|Очирай хаан]], [[Цогт хунтайж]], [[Шолой сэцэн хан|Далай жонон]]..."<ref>{{Cite journal |last=Г |first=Бадамсамбуу |date=2018-01-01 |title=Баруун Халхын хямрал хэзээ эхлэв: "Элжигинийг эвдсэн" хэрэг, түүний үр дагавар |url=https://journal.num.edu.mn/HistMon/article/view/5593 |journal=Historia Mongolarum |volume=17 |pages=42}}</ref> гэсэн 6 хошуунд хуваагдах болсон.  

1627 онд халхын зүүн гарын [[Шолой сэцэн хан|Далай жонон Шолой]] нь [[Махасамади Далай Сэцэн хан|Махасамади Сэцэн хан]] цолтой болж, 1634 онд [[Цогт хунтайж]] халхаас дүрвэж, 1636 оноос [[Манж Чин Улс]] байгуулагдан Халхыг хараат орноо болгон [[Данзан лам|Данзан тойныг]] шинэ засаг ноёноор болгож, 1655 онд Халхын баруун гарын засаг ноён [[Элжигин|Элжгэний]] [[Цэрэнгомбо хатанбаатар|Цэрэнгомбо хатанбаатарын]] эрх мэдлийг эвдэж, бага ноён болгосон<ref>{{Cite journal |last=Г |first=Бадамсамбуу |date=2018 |title=Баруун Халхын хямрал хэзээ эхлэв: "Элжигинийг эвдсэн" хэрэг, түүний үр дагавар |url=https://journal.num.edu.mn/HistMon/article/view/5593 |journal=Historia Mongolarum |volume=17 |pages=35-79}}</ref> мэтийн үйл явдал өрнөсөн. 1650-иад оны Халхын баруун гарын 4 засаг ноён нь [[Норов Бишрэлт хан|Засагт хан Норов]], бэсүдийн [[Хонхуй сэцэн жонон|Цэцэн жонон Хонхуй]]<ref name=":1" />, Хотгойдын [[Бадма Эрдэнэ хунтайж|Омбо-Эрдэнэ хунтайж]]<ref>Шолой Убаши хунтайжийн хүү</ref>, Сартуулын [[Хүндлэн тойн]]<ref>[[Далдан хүндүлэн ноён|Далдан хөндлөнгийн]] удам</ref>, зүүн гарын 4 засаг ноён нь [[Чахундорж хан|Түшээт хан Чахундорж]], [[Бабу сэцэн хан|Сэцэн хан Бабу]], [[Гүршихи|Мэргэн ноён Гүрүшихи]], Сайн ноён [[Данзан лам|Данзан тойн]] нар юм. 1650-1670-аад оны Халхын дотоод дахь эрх мэдлийн хуваарилалтын талаарх хэрүүл тэмцэлээс болж, [[Элжигин|Элжигиний]] ноёд Түшээт хан руу нүүж, Тангуд отгийн ноёд, Түшээт ханы төрлийн тайж Бунтар нар Чин улс руу дүрвэсэн зэрэг асуудал гарсан.   

Халхын анхны 7 хошууны нутаг нь дараах болой.

# '''Засагт ханы хошуу:''' Одоогийн [[Говь-Алтай аймаг|Говь Алтай]] аймгийн хойд, [[Завхан аймаг|Завхан аймгийн]] хойд ба зүүн хойд, [[Увс аймаг|Увс аймгийн]] зүүн, [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөлийн]] ихэнх нутаг, [[Архангай аймаг|Архангай]] аймгийн баруун, [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгорын]] зарим нутаг багтаж байжээ. Манжийн үед Засагт хан аймгийн Баатар засгийн хошуу, Үйзэн засгийн хошуу, Эрдэнэ засгийн хошуу, Цогтой засгийн хошуу, Эрдэнэ дүүргэгч засгийн хошуу, Ахай засаг, Мэргэн засаг, Далай засгийн хошуу, Жалханз хутагт, Ялгуусан хутагтын шавь болж задарсан.
# '''Ноёндай хатанбаатарын хошуу''': Манжийн үед Засагт хан аймгийн зүүн урд талын таван хошуу, нэг шавийн отог болж хуваагдсан нь одоогийн одоогийн [[Говь-Алтай аймаг|Говь-Алтай]] аймгийн [[Шарга сум|Шарга]], [[Халиун сум|Халиун]], [[Тайшир сум|Тайшир]], [[Дэлгэр сум]], [[Бигэр сум|Бигэр]], [[Чандмань сум (Говь-Алтай)|Чандмань]], [[Эрдэнэ сум (Говь-Алтай)|Эрдэнэ]], [[Цогт сум|Цогт]], [[Алтай сум (Говь-Алтай)|Алтай сумд]], [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор аймгийн]] [[Баянцагаан сум (Баянхонгор)|Баянцагаан]], [[Шинэжинст сум]], [[Өмнөговь аймаг|Өмнөговь аймгийн]] [[Гурвантэс сум|Гурвантэс сумын]] баруун хэсгийн нутаг. 
# '''Хөндлөн ноёны хошуу''': Хожим [[Сартуул Сэцэн вангийн хошуу]] болсон нь одоогийн [[Завхан аймаг|Завхан аймгийн]] [[Алдархаан сум|Алдархаан]], [[Цагаанчулуут сум|Цагаанчулуут]], Говь-Алтай аймгийн [[Баян-Уул сум (Говь-Алтай)|Баян-Уул]], [[Жаргалан сум|Жаргалан]], [[Хөхморьт сум|Хөх морьт]] сумдын нутаг болж байв. Орд өргөө нь Сарт толгой орчимд нутаглаж байв.
# '''Саму Буйма ноёны хошуу:''' Манжийн үед Дайчин засгийн хошуу, Дархан засгийн хошуу болж хуваагдсан нь одоогийн Говь Алтай аймгийн [[Цээл сум (Говь-Алтай)|Цээл]], [[Төгрөг сум (Говь-Алтай)|Төгрөг]], [[Бугат сум (Говь-Алтай)|Бугат]], [[Тонхил сум|Тонхил]], [[Дарви сум (Говь-Алтай)|Дарви]], [[Ховд аймаг|Ховд аймгийн]] [[Дарви сум (Ховд)|Дарви]], [[Мөст сум|Мөст]], [[Цэцэг сум|Цэцэг]] зэрэг сумдын нутаг юм.
# '''Түшээт ханы хошуу''': Чин улсын үед Түшээт хан аймгийн хойд талын 14 хошуу, Сайн ноён аймгийн зарим хошуудыг энэ хошуунаас нутаг таслан байгуулсан. Одоогийн [[Төв аймаг|Төв]], [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]], [[Дархан-Уул аймаг|Дархан]], [[Булган аймаг|Булган]], [[Орхон аймаг]] бүхлээр, [[Өвөрхангай аймаг|Өвөрхангайн]] [[Хархорин сум|Хархорин]], [[Бүрд сум|Бүрд]], [[Есөнзүйл сум|Есөнзүйл]], [[Хужирт сум|Хужирт]], [[Баян-Өндөр сум (Өвөрхангай)|Баян Өндөр сумд]], [[Архангай аймаг|Архангайн]] зүүн талын сумдын нутаг багтаж байсан.
# '''Мэргэн ноёны хошуу''': Автай сайн ханы дүү [[Абуху мэргэн ноён|Абуху мэргэн ноёны]] удмынхан захирч байсан. [[Чин улс]], Богд хаант улсын үед Түшээт хан аймгийн Түшээт засгийн хошуу, Мэргэн засгийн хошуу, Дайчин засгийн хошуу, Ёст засгийн  хошуу, Цогтой засгийн хошуу болж хуваагдсан нь одоогийн [[Дорноговь аймаг]], [[Дундговь аймаг]], [[Өмнөговь аймаг|Өмнөговь аймгийн]] ихэнх нутаг болно. 
# '''Сэцэн ханы хошуу''': Сэцэн хан аймгийн нутаг бүхлээрээ 1 хошуу байсан нь Манжийн үед 22 хошууг нутаг таслан байгуулсан. 

1634 оноос өвөрмонгол [[Манж Чин улс|Манж Чин улсад]] дагаар орсноос эхлэн, Халхын долоон хошууны ноёд Чин улстай шууд хиллэх болсноор Мин улстай хийж байсан худалдаа тасалдаж, Чин улсаас төр, эдийн засаг, худалдааны хувьд хараат болж, халхын зарим ноёнд цол өгөх, нутаг хошуу байгуулах мэтээр халхын дотоод асуудалд оролцож эхэлсэн. 1655 онд манжийн [[Эеэр засагч хаан|Эеэр засагч хааны]] зарлигаар халхын зүүн гарын [[Абтай сайн хан|Автай сайн ханы]] дүү [[Түмэнхэн сайн ноён|Түмэнхэн сайн ноёны]] удам [[Данзан лам|Данзан ламыг]] засаг ноён цол өргөмжлөн Түшээт ханы хошуунаас таслан өгч байгуулснаар Халхад найман хошуутай болсон. 1688-1689 онд [[Халх-Зүүнгарын дайнууд|Халх-Зүүнгарын дайнд]] Халхын [[Түшээт хан Чахундорж|Түшээт хан Чахундоржоор]] удирдуулсан ноёд хүн ардын хамт [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошигт хаантай]] хийсэн дайнд ялагдаж, манжид дагаар орсноор Халх монгол нь [[Чин улс|Чин гүрний]] нэг хэсэг болсон. Долоннуурын чуулганаар Халхыг 36 засаг ноёны мэдлийн хошуу болгосон нь цаашид өргөжсөөр 1691-1911 он хүртэл Чин гүрний харьяанд байхдаа 4 чуулган аймаг, 86 хошуу, 12 тамгатай хутагтын шавь отог нэгжид хуваагдан задарч, [[Улиастайн жанжны газар|Улиастай]], [[Их Хүрээ|Их Хүрээний]] манж амбанд захирагдаж байсан. 1911 оны 12-р сарын 29 нд Их Хүрээнд [[Богд хаан|8-р Богдыг]] эзэн хааны сэнтийд залснаар Халх төвтэй "[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Олноо өргөгдсөн Монгол Улс"ыг]] байгуулсан нь улмаар одоогийн [[Монгол Улс|Монгол Улсын]] суурь болсон. 

==Алдартай хүмүүс==
*[[Гэрсэнз]]
*[[Сайн ноён хан Намнансүрэн]]
{{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}}

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Халх| ]]
[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]
[[Ангилал:Ази дахь угсаатан]]

<references responsive="" />