मराठी चलचित्रपट

१९३२ सालचा अयोध्येचा राजा हा मराठीतील पहिला बोलपट आहे.

मराठी सिनेमा म्हणजे भारतातील मराठी भाषेतील सिनेमा. मराठी महाराष्ट्र राज्याची मातृभाषा आहे. मुंबईवर आधारित हा सिनेमा उद्योग भारतातील सर्वात जुना आणि अग्रगण्य चित्रपट उद्योगांपैकी एक आहे. १९ मे १९१२ रोजी दादासाहेब तोरणे यांनी मुंबईतील कोरोनेशन सिनेमॅटोग्राफ येथे "श्री पुंडलिक" हा पहिला मराठी चित्रपट प्रदर्शित केला. त्या काळात मराठी आणि संस्कृत संगीत नाटकं सादर करणाऱ्या मराठी कामगारांनी मराठीत नाटक सादर करण्याचा उपक्रम हाती घेतला.

पहिला हिंदी बोलपट "आलम आरा" ह्याच्या एक वर्षानंतर, १९३२ साली "अयोध्येचा राजा" हा पहिला मराठी बोलपट प्रदर्शित झाला. जरी मराठी सिनेमा उद्योग मुंबईतील हिंदी चित्रपटांच्या मोठ्या बाजारपेठेपेक्षा खूपच लहान असला, तरी मराठी सिनेमा करमुक्त आहे आणि अलीकडच्या वर्षांत ती प्रगती करीत आहे.

दादासाहेब फाळके यांनी दिग्दर्शित केलेला "राजा हरिश्चंद्र," १९१३ साली प्रसिद्ध झालेला पहिला मराठी चित्रपट म्हणून ओळखला जातो. दादासाहेब फाळके पुरस्कार हा भारत सरकारचा दरवर्षी भारतीय चित्रपटसृष्टीत जीवनगौरव भरण्यासाठी दिला जाणारा प्रतिष्ठित पुरस्कार आहे.

इतिहास

मराठी सिनेमा भारतीय चित्रपटातील सर्वात जुना प्रकार आहे. १९ मे १९१२ रोजी दादासाहेब तोरणे यांनी मुंबईत कोरोनेशन सिनेमॅटोग्राफ येथे श्री पुंडलिकचा पहिला मराठी चित्रपट प्रदर्शित केला.

दादासाहेब फाळके यांना स्वातंत्र्यपूर्व काळात भारतातील पहिल्या पायनियर आणि सिनेमाचे संस्थापक म्हणून ओळखले जाते. त्यांनी १९१३ मध्ये आपल्या पहिल्या स्वदेशी बनलेल्या फिल्म 'राजा हरिश्चंद्र' या चित्रपटाद्वारे भारतीय चित्रपटाची क्रांती आणली. या चित्रपटाला इफ्फी आणि एनआयएफडीने मराठी चित्रपटाचा एक भाग म्हणून मानले आहे कारण मराठी आणि हिंदी चित्रपटाची निर्मिती पूर्णता मराठी कामगारांची निर्मिती होते.पश्चिम महाराष्ट्रातील कोल्हापूर हे विसाव्या शतकातील सक्रिय चित्रपट निर्मितीचे एक केंद्र होते. १९१९ साली बाबुराव पेंटर यांनी लोकप्रिय म्हणून ओळखले आणि कोल्हापूरच्या महाराजांच्या आशीर्वादाने महाराष्ट्रीय चित्रपट कंपनीची स्थापना केली आणि बालाशेद पवार, कमला देवी आणि झुनझाराराव पवार यांच्यात पहिली ऐतिहासिक ऐतिहासिक सेरंधारी (१९२०) प्रसिद्ध भूमिका साकारली. सेट, वेशभूषा, डिझाइन आणि पेंटिंग या विषयातील त्यांची विशेष आवड असल्यामुळे त्यांनी नवीन माध्यमांतून आणि ऐतिहासिक शैलीत विशेष करण्यासाठी मराठा इतिहासातील भाग निवडले. १९३० पर्यंत बाबुराव पेंटरने अनेक मूकपट तयार केले. तथापि, काही मूकपटांच्या नंतर, महाराष्ट्र चित्रपट कंपनीने आवाज येण्याच्या आशेने बंद केले. बाबूराव विशेषतः टॉकीजबाबत उत्सुक नव्हते कारण त्यांनी विश्वास ठेवला होता की ते गेल्या काही वर्षांत इतक्या वेदनादायक उत्क्रांतीचा नाश करतील.दासाहेब फाळके यांना मराठी चित्रपटाचा जनक म्हणतात. त्यानि खुप जुन्य कलात् ही नविन् नविन् प्रयोग करत् सिनेमचि निर्मिति केली

चित्रपट निर्मितीस आरंभ

हे सुद्धा पहा: मराठी चित्रपटांचा इतिहास

मराठी चित्रपटसृष्टीतील सर्वात पहिला बोलपट अयोध्येचा राजा (चित्रपट) हा प्रभात निर्मित आहे. प्रभातचा संत तुकाराम हा १९३७ साली व्हेनिस चित्रपट महोत्सवात सर्वोत्कृष्ट चित्रपट हा बहुमान मिळवणारा पहिला भारतीय चित्रपट आहे. १९५४ साली पहिल्या राष्ट्रीय पुरस्कारामध्ये श्यामची आई या आचार्य अत्रे दिग्दर्शित चित्रपटाने राष्ट्रपती पदक मिळवले होते.

गाजलेले मराठी चित्रपट(दिग्दर्शक)

सिंहासन(जब्बार पटेल): कलावंत : श्रीराम लागू, निळू फुले, अरुण सरनाईक, रीमा लागू, दत्ता भट.

अशी ही बनवाबनवी(सचिन): कलावंत : लक्ष्मीकांत बेर्डे, सचिन, सुप्रिया, अशोक सराफ, प्रिया अरुण, निवेदिता जोशी, सुधीर जोशी.

एक डाव भुताचा(रवि नेमाडे): कलावंत : दिलीप प्रभावळ्कर, अशोक सराफ, रंजना.

माहेरची साडी(विजय कोंडके): कलावंत : अलका कुबल, रमेश भाटकर, अजिंक्य देव, विक्रम गोखले, किशोरी शहाणे, आशालता वाबगांवकर.

नवरी मिळे नवऱ्याला(सचिन): कलावंत : अशोक सराफ, सचिन पिळगांवकर, निवेदिता जोशी, सुप्रिया पिळगांवकर.

जैत रे जैत(जब्बार पटेल): कलावंत : स्मिता पाटील, मोहन आगाशे, निळू फुले.

माझा पती करोडपती(सचिन पिळगावकर): कलावंत : अशोक सराफ, सचिन पिळगांवकर, सुप्रिया पिळगांवकर, किशोरी शहाणे.

पिंजरा(व्ही. शांताराम): कलावंत : संध्या, श्रीराम लागू, निळू फुले.

झपाटलेला(महेश कोठारे): कलावंत : लक्ष्मीकांत बेर्डे, महेश कोठारे, मधू कांबीकर, विजय चव्हाण, दिलीप प्रभावळकर.

आम्ही जातो आमुच्या गावा(कमलाकर तोरणे): कलावंत : धुमाळ, उमा भेंडे, सूर्यकांत, श्रीकांत मोघे.

जगाच्या पाठीवर(राजा परांजपे): कलावंत : सीमा देव, रमेश देव, राजा परांजपे.

मधुचंद्र(राजदत्त): कलावंत : उमा, काशीनाथ घाणेकर, नाना पळशीकर, श्रीकांत मोघे.

पाठलाग (राजा परांजपे): कलावंत : भावना, काशीनाथ घाणेकर.

सामना(जब्बार पटेल): कलावंत : निळू फुले, श्रीराम लागू.

आत्मविश्वास(सचिन): कलावंत : नीलकांती पाटेकर, दया डोंगरे, अशोक सराफ, सचिन पिळगांवकर.

हा खेळ सावल्यांचा(?) कलावंत: काशीनाथ घाणेकर, आशा काळे, लालन सारंग, राजा गोसावी.

कळत नकळत(कांचन नायक): कलावंत : विक्रम गोखले, सविता प्रभुणे, अश्विनी भावे, अशोक सराफ.

उंबरठा(जब्बार पटेल): कलावंत : स्मिता पाटील, गिरिश कर्नाड.

फिल्मफेअर पारितोषिक

निर्मितीचा काळ	चित्रपट	निर्माते	नायक	नायिका	संगीत
१९६३	माझा होशिल का	एल्. बी. ठाकूर
१९६४	संत निवृत्ती ज्ञानदेव	विनायक सरस्वते व बाळ चव्हाण
१९६५	लक्ष्मी आली घरा	माधव शिंदे
१९६६	गुरुकिल्ली	राजा परांजपे
१९६७	पवनाकाठचा धोंडी	विनायक ठाकूर
१९६८	एकटी	जी. चौगुले
१९६९	जिव्हाळा	आत्माराम
१९७०	अपराध	शरद पिळगांवकर
१९७१	शांतता! कोर्ट चालू आहे	सत्यदेव दुबे आणि गोविंद निहलानी
१९७२	कुंकू माझे भाग्याचे	शामराव माने
१९७३	आंधळा मारतो डोळा	दादा कोंडके
१९७४	सुगंधी कट्टा	पारितोषिक दिले गेले नाही.	श्रीराम लागू (सुगंधी कट्टा)	सरला येवलेकर (सुगंधी कट्टा)
१९७५	सामना	जब्बार पटेल	श्रीराम लागू (सामना)	संध्या (चंदनाची चोळी अंग अंग जाळी)
१९७६	आराम हराम आहे	वसंत जोगळेकर (हा खेळ सावल्यांचा)	रविंद्र महाजनी (झुंज)	आशा काळे (हा खेळ सावल्यांचा)
१९७७	नांव मोठं लक्षण खोटं	मुरलीधर कापडी ( नांव मोठं लक्षण खोटं)	श्रीराम लागू (भिंगरी)	उषा चव्हाण(नांव मोठं लक्षण खोटं)
१९७८	देवकी नंदन गोपाला	जब्बार पटेल (जैत रे जैत)	यशवंत दत्त (भैरू पहिलवान की जय)	स्मिता पाटील (जैत रे जैत)
१९७९	सिंहासन	जब्बार पटेल (सिंहासन)	सचिन पिळगांवकर (अष्टविनायक)	रंजना (सुशीला)
१९८०	२२ जून १८९७	जयू आणि नचिकेत पटवर्धन (२२ जून् १८९७)	निळू फुले (सहकार सम्राट)	उषा चव्हाण (रान पाखरे)
१९८१	उंबरठा	जब्बार पटेल (उंबरठा)	गिरिश कर्नाड (आक्रीत)	स्मिता पाटील (उंबरठा)
१९८२	शापित	राजदत्त व अरविंद देशपांडे (शापित)	अशोक सराफ (गोंधळात गोंधळ)	मधू कांबीकर (शापित)
१९८३	गुपचूप गुपचूप	व्ही. के. नाईक (गुपचूप गुपचूप)	अशोक सराफ (गोष्ट धमाल नाम्याची)	रंजना (सावित्री)
१९८४	लेक चालली सासरला	एन्. एस्. वैद्य (लेक चालली सासरला)	अशोक सराफ (सगेसोयरे)	सुप्रिया सबनीस (नवरी मिळे नवऱ्याला)
१९८७	धूम धडाका	महेश कोठारे (धूम धडाका)	लक्ष्मीकांत बेर्डे	??
१९९४	वझीर	संजय रावळ (वझीर)	विक्रम गोखले (वझीर)	सुकन्या कुलकर्णी (वारसा लक्ष्मीचा)	श्रीधर फडके (वारसा लक्ष्मीचा)
१९९५	आई	महेश मांजरेकर (आई)	सयाजी शिंदे (अबोली)	रेणुका शहाणे (अबोली)	आनंद मोडक (मुक्ता)
१९९६	पुत्रवती	नचिकेत व जयू पटवर्धन (लिमिटेड माणुसकी)	अशोक सराफ (सुना येती घरा)	सोनाली कुलकर्णी (दोघी)	श्रीधर फडके (पुत्रवती)
१९९७	बनगरवाडी	अमोल पालेकर (बनगरवाडी)	मोहन जोशी (रावसाहेब)	सुकन्या कुलकर्णी (सरकारनामा)	आनंद मोडक (सरकारनामा)
१९९८	तू तिथे मी	संजय सूरकर (तू तिथे मी)	मोहन जोशी (तू तिथे मी)	सुहास जोशी (तू तिथे मी)	आनंद मोडक (तू तिथे मी)
१९९९	बिनधास्त	चंद्रकांत कुलकर्णी (बिनधास्त)	दिलीप प्रभावळकर (रात्र आरंभ)	शर्वरी जमेनीस (बिनधास्त)	श्रीधर फडके (लेकरू)

महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार

निर्मिती वर्ष	सर्वोत्तम चित्रपट १	सर्वोत्तम चित्रपट २	सर्वोत्तम चित्रपट ३
१९६२	प्रपंच (मधुकर पाठक)	सुवासिनी (राजा परांजपे)	शाहीर परशुराम (अनंत माने)
१९६३	रंगल्या रात्री अशा (Raja Thakur राजा ठाकूर)	हा माझा मार्ग एकला (Raja Paranjpe राजा परांजपे)	फकीरा (Chandrashekar चंद्रशेखर)
१९६४	छोटा जवान, Paathlag पाठलाग (Raja Gabale राजा गबाळे, Raja Paranjpye राजा परांजपे)	पाहू रे किती वाट (Raja Thakur राजा ठाकूर)	थोरातांची कमला (Madhu शिंदे मधु शिंदे)
१९६५	वावटळ (Shantaram Aathavale शांताराम आठवले)	सवाल माझा ऐका (Anant Mane अनंत माने)	तिसरा पुरस्कार दिला गेला नाही
१९६६	साधी माणसे (Bhalji Pendharkar भालजी पेंढारकर)	केला इशारा जाता जाता (Anant Mane अनंत माने)	शेवटचा मालुसरा (Vasant Joglekar वसंत जोगळेकर)
१९६७	संथ वाहते कृष्णामाई (Madhukar Pathak मधुकर पाठक)	काका मला वाचवा (Raja Paranjpe राजा परांजपे)	स्वप्न तेच लोचनी (Chandrawadan चंद्रवदन)
१९६८	घरची राणी (Rajdutt राजदत्त)	आम्ही जातो आमुच्या गावा (Kamalakar Torne कमलाकर तोरणे)	एकटी (Raja Thakur राजा ठाकूर)
१९६९	अपराध (Rajdutt राजदत्त)	मुक्काम पोस्ट ढेबेवाडी (Madhukar Pathak मधुकर पाठक)	धर्मकन्या (Madhav शिंदे माधव शिंदे)
१९७०	मुंबईचा जावई (Raja Thakur राजा ठाकूर)	वारणेचा वाघ (Vasant Painter वसंत पेंटर)	लक्ष्मणरेषा (Manshav शिंदे)
१९७१	घरकुल (Raja Thakur राजा ठाकूर)	शांतता! कोर्ट चालू आहे (सत्यदेव दुबे)	दोन्ही घरचा पाहुणा, Songadya सोंगाड्या (Garjanan Jagirdar गर्जनन जागीरदार, Govind Kulkarni गोविंद कुलकर्णी)
१९७२	जावई विकत घेणे आहे (Raja Thakur राजा ठाकूर)	भोळीभाबडी (Rajdutt राजदत्त)	आंधळा मारतो डोळा (Dinesh दिनेश)
१९७३	सुगंधी कथा (Vasant Painter वसंत पेंटर)	कार्तिकी (Datta Mane दत्ता माने)	Ashi Hi Sataryadi (Murlidhar Kapadi मुरलीधर कापाडी)
१९७४	पांडू हवालदार (दादा कोंडके)	सामना (डॉ. जब्बार पटेल)	बायांनो नव्हरे सांभाळा (Dattatry Kulkarni दत्तात्रै कुलकर्णी)
१९७५	चोरीचा मामला (Babsaheb Phattelal बाबासाहेब फत्तेलाल)	तुमचं आमचं जमलं (दादा कोंडके)	पाहुणी (Anant Mane अनंत माने)
१९७६	फरारी (V. Ravindra व्ही. रविंद्र)	बाळा गाऊ कशी अंगाई (Kamlakar Torne कमलाकर तोरणे)	नांव मोठं लक्षण खोटं (Murlidhar Kapadi मुरलीधर कापाडी)
१९७७	देवकीनंदन गोपाळा (Rajdutt राजदत्त)	भैरू पहेलवान की जय (Kamlakar Torne कमलाकर तोरणे)	जैत रे जैत (डॉ. जब्बार पटेल)
१९७८	जानकी (Vasant Joglekar वसंत जोगळेकर)	अष्टविनायक (Rajdutt राजदत्त)	बोट लावीन तिथे गुदगुल्या (दादा कोंडके)
१९७९	२२ जून १८९७ (Nechiket and Jayu Patwardhan नचिकेत आणि जयू पटवर्धन)	सिंहासन (डॉ. जब्बार पटेल)	पैज (बाबासाहेब फत्तेलाल)
१९८०	उंबरठा (डॉ. जब्बार पटेल)	गोंधळात गोंधळ (V.K. Naik व्ही. के. नाईक)	आक्रित (अमोल पालेकर)
१९८१	शापित (Rajdutt and Arvind Deshpande राजदत्त आणि अरविंद देशपांडे)	एक डाव भुताचा (Ravi Namade)	आली अंगावर (दादा कोंडके)
१९८२	राघू-मैना (Rajdutt राजदत्त)	गुपचूप गुपचूप (V.K. Naik व्ही. के. नाईक)	थोरली जाऊ (Kamlakar Torne कमलाकर तोरणे)
१९८३	हेच माझे माहेर (Rajdutt राजदत्त)	ठकास महाठक (Raja Bargir), Mumbaicha Phoujdar मुंबईचा फौजदार (Rajdutt राजदत्त) (Divided)	बहुरूपी (Satish Randive सतीश रणदीवे)
१९८४	अर्धांगी (Rajadutt राजदत्त)	देवा शपथ खरं सांगेन (Bhaskar Jadhav भास्कर जाधव)	स्त्रीधन (Babasaheb Phattelal बाबासाहेब फत्तेलाल)
१९८५	पुढचं पाऊल (Rajdutt राजदत्त)	तुझ्यावाचून करमेना (Damu Kenkare दामू केंकरे)	आज झाले मुक्त मी (Rajdutt राजदत्त)
१९८६	प्रेम करू या खुल्लं खुल्ला (Girish Ghanekar गिरीश घाणेकर)	गंमत जंमत (सचिन पिळगांवकर)	खट्याळ सासू नाठाळ सून (N.S. Vaidya)
१९८७	अशी ही बनवा बनवी (सचिन पिळगांवकर)	नशीबवान (N.S. Vaidya)	रंगत संगत (Girish Ghanekar गिरीश घाणेकर)
१९८८	कळत नकळत (Kanchan Nayak कांचन नायक)	आत्मविश्वास (सचिन पिळगांवकर)	हमाल दे धमाल (पुरुषोत्तम बेर्डे)
१९८९	आघात (Ramakant Kavthekar रमाकांत कवठेकर)	एकापेक्षा एक (सचिन पिळगांवकर)	कुलदीपक (N.S. Vaidya)
१९९०	चौकट राजा (Sanjay Surkar संजय सूरकर)	वेध (Pradip Berlekar प्रदीप बेर्लेकर)	अनपेक्षित (Sanjiv Naik संजीव नाईक)
१९९१	एक होता विदूषक (डॉ. जब्बार पटेल)	आपली माणसं (Sanjay Surkar संजय सूरकर)	वाजवा रे वाजवा (Girish Ghanekar गिरीश घाणेकर)
१९९२	वजीर (Sanjay Rawal संजय रावल)	सवत माझी लाडकी (Smita Talwalkar स्मिता तळवलकर)	लपंडाव (Shravani Devdhar श्रवणी देवधर)
१९९३	मुक्ता (डॉ. जब्बार पटेल)	वारसा लक्ष्मीचा (Madhukar Pathak मधुकर पाठक)	माझा छकुला (महेश कोठारे)
१९९४	दोघी (Sumitra Bhave सुमित्रा भावे)	बनगरवाडी (अमोल पालेकर)	अबोली (Amol Shedge अमोल शेडगे)
१९९५	रावसाहेब (Sanjay Surkar संजय सूरकर)	पुत्रवती (Bhaskar Jadhav भास्कर जाधव)	सुना येती घरा (A. Radhaswani)
१९९९	गाभारा (N.F.D)	घराबाहेर (Suyog Chitra सुयोग चित्र)	बिनधास्त (Devyani Movies देवयानी मुव्हीज)

राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार

निर्मिती वर्ष	चित्रपटाचे नाव	दिग्दर्शक
१९५४	श्यामची आई	आचार्य अत्रे
१९५५	महात्मा फुले	आचार्य अत्रे
१९५६	मी तुळस तुझ्या अंगणी	राजा ठाकूर
१९५७	शिर्डीचे साईबाबा	कुमारसेन समर्थ
१९५८	गृहदेवता	महादेव शिंदे
१९५९	धाकटी जाऊ	अनंत माने
१९६१	कन्यादान	दीपक
१९६२	प्रपंच	मधुकर पाठक
१९६२	मानिनी	अनंत माने
१९६२	वैजयंता	गजानन जहागीरदार
१९६३	रंगल्या रात्री अशा	राजा ठाकूर
१९६३	गरिबा घरची लेक	कमळकर तोरणे
१९६३	जावई माझा भला	नीलकंठ मगदुम
१९६४	हा माझा मार्ग एकला	राजा परांजपे
१९६४	ते माझे घर	गणेश भट्ट
१९६५	पाठलाग	राजा परांजपे
१९६६	साधी माणसं	भालजी पांढारकर
१९६७	पवना काठचा धोंडी	अनंत ठाकूर
१९६८	संथ वाहते कृष्णमाई	मधुकर पाठक
१९६९	एकटी	राजा ठाकुर
१९७०	तांबडी माती	भालजी पेंढारकर
१९७१	मुंबईचा जावई	राजा ठाकुर
१९७२	शांतता! कोर्ट चालू आहे	सत्यदेव दुबे
१९७२	अजब तुझे सरकार	राजा ठाकुर
१९७३	पिंजरा	व्ही. शांताराम
१९७६	सामना	Dr.जब्बार पटेल
१९७८	जैत रे जैत	Dr. जब्बार पटेल
१९७९	सिंहासन	डॉ. जब्बार पटेल
१९८०	२२ जून १८९७	नचिकेत आणि जयू पटवर्धन
१९८२	उंबरठा	डॉ. जब्बार पटेल.
१९८३	शापित	अरविंद देशपांडे -राजदत्त
१९८४	स्मृतिचित्रे	विजया मेहता
१९८५	महानंदा	K.G.कोरगावकर
१९८६	पुढचे पाऊल	राजदत्त
१९८७	सर्जा	राजदत्त
१९८९	कळत नकळत	कांचन नायक
१९९२	एक होता विदूषक	डॉ. जब्बार पटेल
१९९३	लपंडाव	श्रावणी देवधर
१९९४	मुक्ता	डॉ. जब्बार पटेल
१९९५	बनगरवाडी	अमोल पालेकर
१९९६	दोघी	सुमित्रा भावे
२०००	घराबाहेर	संजय सूरकर
२००१	अस्तित्त्व	महेश मांजरेकर
२००३	वास्तुपुरुष	सुमित्रा भावे /सुनील सुखठणकर
२००४	नॉट ओन्ली मिसेस राऊत	गजेंद्रर अहिरे
२००५	उत्तरायण	बिपिन नाडकर्णी
२००६	डोंबिवली फास्ट	निशिकांत कामत
२००६-२००७	शेवरी	गजेंद्र अहिरे
२००८	निरोप	सचिन कुंडलकर
२००९	हरिश्चंद्राची फॅक्टरी	परेश मोकाशी