संस्कृती/धर्म
आठ
धर्म
‘ऊर्ध्वबाहुविरौम्येष न च कश्चिच्छृणोति माम् ।'
'बाहू उभे हाकारितो । कोणी ऐकेनाचि मज ||'
"व्यासांचे तुम्ही घेतलेले वचन उत्कृष्ट आहे; पण..."
- तुमच्या मनात आलेली शंका मलापण आली होती. खरे म्हणजे मी लबाडी करायला पाहत होते. संस्कृतमध्ये अशा वचनांना तोटा नाही. ऐकिले म्हणजे पहिल्याप्रथम वाटते की, 'वावा, काय छान तत्त्व सांगितले आहे!' पण विचार करायला लागले की, लक्षात येते की, ज्या एका शब्दावर सर्व विचाराची इमारत, त्याच शब्दाचा अर्थ स्पष्ट व संशयातीत नसतो. 'धर्मात् अर्थः च कामः च केवढे मोठे तत्त्व गोविले आहे, असे वाटते. पण मग ध्यानात येते की, ज्या धर्मावर सर्व व्यवहार आधारावयाचा,
तो 'धर्म' म्हणजे काय, हे सांगितलेलेच नाही. मला वाटले होते, मी व्यासांचा श्लोक देईन, तुम्ही खूष व्हाल ! अपेक्षेप्रमाणे झालातही खूष; पण तात्पुरत्याच तुमच्याही मनात आले की, धर्म म्हणजे काय हे जोवर स्पष्ट झाले नाही. तोपर्यंत ह्या ओळीचा वाटेल तो अर्थ करिता येईल. निदान लेखिकेला तरी 'धर्म' ह्या शब्दाने काय म्हणायचे आहे, हे स्पष्ट झाले पाहिजे.
'जोडोनियां धन उत्तम वेव्हारें । उदास विचारें वेंच करी ।।"
'धर्म' म्हटला की, 'अधर्म' शब्द मनात येतोच. 'धर्म' ह्या शब्दाने काहीतरी चांगले, आचरणास योग्य असा बोध होतो, तर अधर्म म्हणजे काहीतरी वाईट, जे वर्ज्य करावे, टाळावे असे, असा बोध होतो. चांगले- वाईट, आचरणीय अनाचरणीय, उत्तम अधम ह्या जोड्या जी मूल्ये दाखवितात, त्यांच्या बाहेरचे, ज्याला ही विशेषणे लागू पडणार नाहीत, असे काही आहे काय?
।। संस्कृती ।।
- थोड्या वेळात कळेल. जरा दम धरा !
आपल्या वेदान्त तत्त्वज्ञानात ज्याला काहीही विशेषण लागत नाही, जे सर्वमूल्यातीत आहे, असे एक सर्वव्यापी तत्त्व कल्पिलेले आहे. ह्या तत्त्वाला 'ब्रह्म' असे नाव दिलेले आहे. ह्या तत्त्वालाच शंकराचार्य 'पारमार्थिक सत्य' असे नाव देतात. ह्याशिवाय इतर जे काही आहे, त्याला ‘व्यावहारिक सत्य' असे नाव त्यांनी दिलेले आहे. पारमार्थिक सत्य हे अविनाशी आहे. त्रिकालाबाधित आहे, क्रियापदांनी व विशेषणांनी वर्णन न करता येण्यासारखे आहे. सर्व विश्व त्यात सामावलेले आहे; पण ते विश्वात सामावलेले नाही. सर्वात मौज म्हणजे ते 'ब्रह्म' म्हणून जे काय म्हणतात ते मी आहे, ते तुम्ही आहा, जे सर्व काही दिसते आहे, ते सर्व ब्रह्मच आहे.
धर्म म्हणजे काय, ह्याचा ऊहापोह करण्याचा माझा काय अधिकार, हे आता तुमच्या ध्यानात आले असेलच. काही लोकांना वाटते की, 'रामकृष्णांसारख्या दैवतांच्या लौकिक आयुष्याबद्दल बोलणे क्षुद्र मानवांचे काम नाही; पूर्वकालीन मोठे राजे, योद्धे, ऋषी, द्रष्टे ह्यांच्या चरित्रावर साधकबाधक लिहीणे म्हणजे अविनयाची पराकोटी आहे. 'माझ्या ह्या क्षुद्र खटाटोपाला प्रत्यक्ष शंकर जरी मजल्यामजल्यांनी हसला व त्याने जरी आपल्या हास्यांचे प्रचंड हिमालय रचिले, तरी त्या उमामहेश्वरांच्या पायांवर डोके ठेवीन व म्हणेन की, 'मायबापांनो, मीपण ब्रह्म आहे. '
दुसरे म्हणजे फक्त ब्रह्म जर त्रिकालातीत असेल, व तेच फक्त अविनाशी व नित्य असेल, तर 'धर्म', 'धर्म' म्हणून जे म्हणतात, ते पारमार्थिक, अविनाशी व नित्य अशा स्वरूपाचे सत्य नसून एक व्यावहारिक, सदा अपूर्ण व दिक्कालसापेक्ष असे काहीतरी आहे. ह्या धर्माचे स्वरूप समजावून घेण्यासाठी सध्या तात्पुरती एक व्याख्या करणे जरूर आहे. धर्म म्हणजे काय, ह्याचा विचार जसा पक्का होईल, तशी ती व्याख्या बदलून घेता येईल.
६१
मनूप्रमाणे इतर विचारवंतांनीही धर्मशास्त्रे लिहिली; व त्यांनाच आपण स्मृती म्हणतो. बौद्ध व जैन ग्रंथांतही आचार कसा असावा, ह्याबद्दल विवेचन आहे. मुख्यतः भिक्षू व जैन या दीक्षा घेतलेल्यांचे आचार कसे असावे, ह्यावर जरी मुख्य भर असला, तरी त्याच्या अनुषंगाने समाजातील इतर व्यक्तींचे
।। संस्कृती ।।
वेद व ब्राह्मण यांतील काही भागाला श्रुती म्हणण्याचा प्रघात आहे. श्रुती म्हणजे दैवताकडून ऐकिलेले किंवा पाहिलेले काहीतरी. मंत्र रचणाऱ्या ऋषीला 'द्रष्टा' म्हणतात. त्याचप्रमाणे यज्ञक्रिया व तीबरोबर म्हणावयाचे मंत्र हेही काही व्यक्तींना दृष्टीगोचर झाले, अशा कथा आहेत. उदा. महिदास ऐतरेयाला अग्निष्टोमयज्ञाची सर्व क्रिया (मंत्रांसकट) दिसली, असे ऐतरेयब्राह्मणात लिहिलेले आढळते. अशा तऱ्हेचे अनुभव बायबल, कुराण वगैरे सांप्रदायिक ग्रंथांत तर आढळतातच; पण ज्यांच्या भाषेत लिपीचा संस्कारही झाला नाही, अशा वन्य समाजांतही आढळतात. लोवीने एका ग्रंथात अमेरिकेतील संयुक्त संस्थानांच्या वायव्य प्रदेशात राहणाऱ्या काही वन्य जाती, दैवतविषयक चालीरिती व अनुभव दिले आहेत. तेथील एका माणसाला एक विशिष्ट विधी (तंबाखूची सांप्रदायिक पेरणी) व तो करीत असतानाची सर्व कृत्ये व गाणी (मंत्र) ह्यांचा दृष्टांत कसा झाला, ह्याची माहिती दिली आहे. ती वाचीत असता महिदास ऐतरेयाच्या कथेची आठवण होते. श्रौत वाङ्मयात निरनिराळे विधी, ते करावयाचा क्रम व त्यावेळी म्हणावयाचे मंत्र ह्यांचाच समावेश विशेष करून असतो. अशा तऱ्हेचे वाङ्मय वन्य व सुसंस्कृत अशा दोन्ही समाजांत फार प्राचीन काळापासून
६३
मानवधर्मशास्त्र व त्यासारखी इतर धर्मशास्त्रे ह्यांना 'स्मृती' असे नाव दिलेले आहे. 'स्मृती' म्हणजे स्मरलेले. मागच्या पिढ्यांनी पुढच्या पिढ्यांना सांगून जे परंपरागत नियम समाजात रूढ झाले, त्या 'स्मृती'. मनू, याज्ञवल्क्य वगैरेंना आपण स्मृतिकार असे म्हणतो. स्मृतिकारांनी आपापल्या पिढीत जे काही नियम रुढ होते त्यांचे संकलन केले, ते नियम एकत्र केले. क्वचित दोन-तीन निरनिराळ्या रूढी दिसून आल्या, तर काही निषिद्ध मानून काहींचा पुरस्कार केला. तर काही वेळा अमक्या प्रदेशात अमकी रूढी आहे. तर अमक्या प्रदेशात अशी आहे.' अशीही नोंद केलेली आढळते. जशा श्रुती सर्व समाजांत आढळतात, तशा 'स्मृती' ही सर्व मानवसमाजांत आढळतात.
हजारो वर्षांपूर्वी बावेरू (बाबिलॉन) देशात हामुराबी म्हणून एक प्रख्यात राजा होऊन गेला. तो त्या देशाचा पहिला स्मृतिकार अशी बरीच वर्षे अर्वाचीन इतिहासकारांची समजूत होती. प्रत्यक्ष सूर्यदेव कायद्याचे पुस्तक हामुराबीला देत आहे, असे एक चित्र दगडावर कोरलेले आहे. त्यावरून हामुराबीने देवाच्या प्रेरणेने वागणुकीचे नियम केले. अशी कल्पना झाली. आता नवीन नवीन पुरावा हाती मिळाला आहे; व त्यावरून असे सिद्ध झाले आहे की, हामुराबीच्या आधी कित्येक शतके असे नियम अस्तित्वात होते; ते सर्व एकत्र करून हामुराबीने त्यांचे संकलन केले. मनू आपल्याकडील सर्वात पूज्य स्मृतिकार. हासुद्धा आपला पहिला राजा होता, अशी कल्पना आहे. अशाच तऱ्हेचे नियम जुन्या काळच्या ग्रीक लोकांना सोलोन नावाच्या
।। संस्कृती ।।
श्रुती आणि स्मृती ह्यांच्या द्वारे संकलित केलेल्या नियमांखेरीज इतर हजारो बारीकसारीक नियम असतात. ते लिहिलेले नसतात. त्यांचा कर्ता कोण असतो, ते कोणाला माहीत नसते. पण माणसांनी त्याप्रमाणे वागावे, अशी माणसांची अपेक्षा असते.
असे वागावे, असे वागू नये, असे नियम बनण्याच्या क्रियेत दोन गोष्टी ठळकपणे लक्षात येतात. पहिली म्हणजे व्यक्तीच्या वर्तनाचे सामाजिक मूल्यमापन व दुसरी म्हणजे जे चांगले ते करायला लावण्याचे सामाजिक सामर्थ्य. ही असल्याशिवाय धर्माचा उगम व विकास होणार नाही व धर्म टिकून राहणार नाही.
चांगल्या वाईटाचा विवेक किंवा मूल्यांची कल्पना ही एक सामाजिक पसंती किंवा नाराजी व्यक्त करितात. त्या पसंतीचा किंवा नाराजीचा ठसा व्यक्तीच्या मनावर उमटतो व त्यातूनच मूल्यांची कल्पना व्यक्तींच्या मनात पहिल्याने उगवते. 'जे करू नये ते केले,' ही भावना माणसालाच असते असे नव्हे, तर जनावरालासुद्धा असते. कुत्र्यासारख्या हुशार प्राण्याच्या बाबतीत तर ही प्रकिया उत्तम दिसते. अमक्या खुर्चीवर बसलेले धन्याला आवडत नाही, हे कुत्र्याला पक्के माहीत असते. धनी आलाच तर ते झटकन उठते व पळून जाते किंवा अपराधी चेहरा करून, शेपूट हलवून आपला अपराध लपवू पाहते. मुलांच्यावर केलेल्या काही प्रयोगात ही गोष्ट फार उत्तम तऱ्हेने सिद्ध झाली आहे. तीनचार मुली ह्या प्रयोगासाठी निवडल्या होत्या. प्रत्येकीला खेळणी दिली होती. खेळण्यांचे जोड होते. पैकी 'एक जोड आपल्या मैत्रिणीसाठी बाजूला काढून ठेव व दुसऱ्याने खेळ,' असे प्रत्येकीला सांगितले होते; व मुली काय करतात, ते गुप्तपणे पाहण्याची व्यवस्था केली
६५
होते; ती सामाजिक मूल्यांना तोंडदेखले चांगले म्हणत होती.
हा प्रयोग विस्ताराने देण्याचे कारण सामाजिक मूल्ये व्यक्तिगत कशी होतात, ते ह्यावरून कळावे हे. आपल्या भोवतालच्या व्यक्तींच्या मतांचा व वर्तनाचा ठसा लहान मुलांच्या मनावर जन्मल्या क्षणापासून उमटत असतो. शब्दांचे अर्थ कळायच्या आतच त्या शब्दांमागील भावना लहान मूल समजू भावना विधीनिषेध दर्शवितात; व त्यांचे पडसाद मुलांच्या अंतःकरणात शकते; व त्याचे कोवळे संस्कारक्षम मन त्या भावनांना साद देत असते. ह्या उमटत असतात. व्याकरणाचे कसलेही नियम माहीत नसून मूल बोलायला शिकते. विशिष्ट ध्वनिसमूह व त्याला चिकटलेला अर्थ हे दोन्ही सर्वस्वी सामाजिक संकेत आहेत. त्यांमागे वर्षसहस्त्रकांची सामाजिक परंपरा असते.
।। संस्कृती ।।
समाजाच्या मूल्यांचे ज्ञान व स्वीकार व्यक्तीकडून कसा होतो, हे आपण थोडक्यात पाहिले. सामाजिक मूल्यांची उत्पत्ती होते कशी, ह्याचे उत्तर संपूर्णतया देण्याचे हे स्थान नव्हे; पण त्याचा विचार करताना काही गोष्टी लक्षात ठेवल्या पाहिजेत. 'सामाजिक मूल्ये ही एकदा बनली: कशी कोण - जाणे!' असे म्हणण्याचे कारण नाही. ती सदैव नवनवी बनत असतात. जुनी नष्ट होतात, किंवा बदलत जात असतात. आजच्या समाजात ज्या क्रिया चाललेल्या आहेत, तशाच पूर्वीही चालत असल्या पाहिजेत, हे तर सर्व शास्त्रीय ज्ञानाचे व संशोधनाचे सूत्र आहे. आज जशी मूल्ये बनताना आपण पाहतो, तशीच क्रिया अव्याहत चालत असली पाहिजे. मूल्ये फक्त समाजजीवनातच उत्पन्न होऊ शकतात. मनुष्याचे लहान मूल एकाकी वाढणे शक्य नाही. पण कोणी जनावराने एखादे मूल वाढविले, किंवा एखाद्या मुलाला जनसंपर्कापासून दूर एखाद्या खोलीत कोंडून घालून वाढविले, अशा गोष्टी झालेल्या आहेत. अशा तऱ्हेने वाढलेला मानव मनुष्याचे म्हणून म्हटले जाणारे कोणतेच व्यवहार करू शकत नाही. त्याला दोन पायांवर चालता येत नाही, की शब्दोच्चार करता येत नाही. व्यक्ती व तिचे व्यक्तित्व ही फक्त समाजजीवनात उत्पन्न होऊ शकतात. 'मी'चा उगम 'आम्ही'तून होतो.
६७
।। संस्कृती ।।
निरनिराळ्या लोकांचे रीतिरिवाज निरनिराळे असण्याची कारणे काय असावीत, ह्याबद्दल आपण थोडक्यात वर विवेचन केले. प्रत्येक समाज निरनिराळ्या भौतिक परिस्थितीत वाढलेला असतो. प्रत्येकापुढे जीवनाच्या झगड्यात निरनिराळे प्रसंग आलेले असतात. त्या प्रसंगांना तोंड देता देता काही रिवाज निर्माण होतात. त्यांच्याच जोडीला काही विशिष्ट आधिदैविक कल्पनांमुळेही व्यवहाराला वळण लागते. सौंदर्यकल्पना, नव्याची आवड, जेत्यांचे वा पुढाऱ्यांचे अनुकरण वगैरेंमुळे काही नियम आलेले असतात. समाजात रूढ असलेले आचार जो आचरतो तो चांगला, आचरीत नाही तो वाईट, हे ओघानेच आले; त्याचबरोबर आचारांनाही चांगले-वाईटपणा आला. लहान मूल सारखे भोवतालच्या माणसांचे अनुकरण करीत असते; त्याचप्रमाणे
६९
।। संस्कृती ।।
एखाद्या समाजाच्या आचाराचे नियम म्हणजे धर्म, अशी व्याख्या केली. धर्म बहुतांशी आचारप्रधान असतो. पण स्वतःच्या आचारासंबंधी विचार करणे ही मनुष्याची एक स्वाभाविक प्रवृत्ती आहे. 'अमके निषिद्ध, तमके वैध, असे का?' असा प्रश्न मानवजातीतील सर्व विचारवंत हजारो वर्षे विचारीत आले आहेत. जे करणीय ते 'सत्', जे निषिद्ध ते 'असत्' हे समीकरण नेहमीच पटत नाही. त्याचप्रमाणे आचरणामागे मन असते. 'सत्' व 'असत् हे गुण आचरणाचे की विचाराचे, हाही प्रश्न सर्व विचारवंतांनी चर्चिलेला आहे. जर क्रिया. मग ती सक्रिया का असेना, यंत्राप्रमाणे होत राहिली, तर तिला काही मूल्य आहे का? ज्यांनी उच्चतम धर्माचे विवेचन केले आहे. त्यांना धर्म मनोमय वाटतो.
'मनोपुब्बंगमा धम्मा मनोसेट्ठा मनोमया ।
मनसा चे पदुद्वेन भासते वा करोति वा ।
ततो नं दुक्खमन्वेति चक्कं व वहतो पदं ।।
कृती व विचार ह्यांपैकी प्रथम काय, असा विचार केला तर पहिल्याने कृती, मग विचार, असेच म्हणावे लागेल. काही मानसशास्त्रज्ञ तर असे म्हणतात की, जोपर्यंत कृती काही अंतराय न येता फलापर्यंत जाऊन पोहोचते, तोपर्यंत विचार उद्भवतच नाही. कृतीत अडथळे आले की, प्राणी थांबून विचार करतो. पण ही झाली सर्वसामान्य कृतीची गोष्ट. ज्याला आपण धार्मिक आचार म्हणतो, तो विचारपूर्वक, बुद्धिपुरःसर (मनः पूर्वंगम)
७१
सांप्रदायिक व्यवहारात शब्द व कृती ह्यांना विशेष महत्त्व चढते; त्यामागचा 'अर्थ म्हणजेच विचार नाहीसा होऊ लागतो. मंत्रातील एक शब्द जरी चुकला, तरी सर्व क्रिया फुकट जाते; व क्रिया करिताना एक जरी गोष्ट सांगितल्यापेक्षा निराळी झाली, तरी क्रियेचे मोल जाते. असा हा आचारधर्म कालमानाप्रमाणे बदलणे कठीण होते; व कधीकाळी अर्थ असलेल्या सर्व क्रिया अर्थहीन किंवा त्यापेक्षाही भयंकर म्हणजे अनर्थकारक होऊन बसतात. सांप्रदायिकांचे कर्मकांड म्हणजे एके काळी आत्मा असलेली जिवंत संस्कृती; पण आता ती मरून केवळ खटपटींचा व क्रियांचा सांगाडा तेवढा उरलेल्या
।। संस्कृती ।।
पण ह्या प्रश्नाला असलेली दुसरी बाजू महत्त्वाची आहे. धर्माच्याद्वारे सामाजिक व्यवहाराचे नियंत्रण होते. व्यवहारावर नियंत्रण ठेवणे शक्य आहे, पण विचारांवर नियंत्रण ठेवणे मोठे कठीण आहे. समाजजीवन हे बव्हंशी कृतीमय असते. व्यक्तीचे परस्परसंबंध, व्यक्तींचे समूहांशी संबंध व समूहांचे परस्परसंबंध ह्यांचे स्वरूप कृतीतच दिसून येते; आणि ते कसे असावे. ह्याबद्दल काही नियम बांधिलेले असतात. नवरा-बायको, आई-बाप व मुले, शिष्य आणि गुरु, मालक आणि नोकर वगैरे असंख्य व्यक्तीव्यक्तींचे संबंध असतात. निरनिराळ्या नात्यांनी जोडलेली कुटुंबे, घरमालक व नगरपालिका, कर देणारे व कर घेणारे यांतील संबंध सामूहिक स्वरूपाचे असतात व त्या बाबतीत परस्पर वर्तणूक कशी असावी, ह्याबद्दल काही ढोबळ नियम असतात. मनुष्य आपल्या आयुष्यात एक प्रकारे निरनिराळ्या भूमिका करीत असतो. ह्या भूमिका कशा पार पाडावयाच्या, ह्याचे जे परंपरागत आदेश, ते सर्व मिळून समाजातील परस्पर-व्यवहाराची एक चौकट बनते. हे नियम सर्वांना माहीत असतात; व त्यांचे ज्ञान एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीला सारखे होत असते. त्यामुळे कोणतीही विशिष्ट भूमिका वठवावयाला दर वेळेला विचार करावा लागत नाही. ह्या नियमाप्रमाणे भूमिका वठविणे हे मनुष्य जवळजवळ नकळत करीत असतो. प्रत्येक व्यवहार करताना 'आता काय बरे करावे?' असा प्रथम विचार करून मग तो करायचा असे म्हटले, तर सामाजिक जीवन अशक्यच होऊन जाईल. शारीरिक व्यवहारांच्या बाबतीत सवयीने व अति अभ्यासाने आत्मसात केलेल्या हालचालींना जे स्थान, तेच स्थान ह्या सामाजिक व्यवहाराबद्दलच्या नियमांना आहे. उदा. मनुष्याचे मूल जर मनुष्यापासून दूर काढले, तर
७३
निरनिराळ्या मानवसमाजांचा इतिहास पाहिला, तर आपल्याला प्रचंड उलाढालींचे काही काळ आढळून येतात. वागणुकीच्या सर्व जुन्या नियमांविषयी लोक साशंक होतात; व ते झुगारून देऊ पाहतात; नवे नियम अस्तित्वात आलेले नसतात किंवा सर्वमान्य झालेले नसतात. अशा तऱ्हेच्या अवस्थेला प्रमाणशून्यता (Anomie) म्हणतात. नॉर्म म्हणजे प्रमाण सर्व तऱ्हेच्या व्यवहाराचे नियम हे त्या-त्या वागणुकीचे प्रमाण ही प्रमाणे नाहीतशी झाली, म्हणजे प्रमाणशून्यता उद्भवते. ही प्रमाणशून्यता सर्वसाधारण मनुष्य समाजात काही व्यक्तींच्या बाबतीत काही वागणूकींच्या बाबतीत आढळते;
।। संस्कृती ।।
सर्वमान्य वागणुकीला काही मोल आहे; व ते मोल निरनिराळ्या तऱ्हांनी प्रत्ययास येते. सर्वमान्यत्व ही गोष्ट इतकी मोलाची आहे की, तीसाठी माणूस वाटेल ते करावयास तयार होतो. 'सासवेचे बोल ऐकल्याने काय जाते । माहेराचे नाव होते ।' ह्या अगदी घरगुती भावनेपासून तो 'कीर्तिरूपे उरण्या' च्या इच्छेपर्यंत सर्व काही त्यात येते. नुसते नावच होते असे नव्हे, तर अशा वर्तणुकीसाठी समाज काही काल्पनिक अदृश्य, तर काही लौकिक दृश्य अशी बक्षिसेही देऊ शकतो. स्वर्ग, मोक्ष, व्यवहारात प्रतिष्ठा व त्याबरोबरच संपत्ती अशी ती असतात. ह्या उलट भोवतालच्या समाजाला नावडणारी कृत्ये केली, तर नाक मुरडणे, छी-थू होणे, त्यांखेरीज काही काल्पनिक व काही इंद्रियगोचर दृश्य अशा शिक्षाही समाज करू शकतो. सर्व समाजात
७५
मनुष्य नेहमी समूहात राहिलेला आहे. एकाच वेळी निरनिराळ्या समूहांत त्याला निरनिराळे स्थान असते. ते स्थान असणाऱ्याकडून समाजाच्या काही अपेक्षा असतात. वयःपरत्वे व्यक्तीला जास्त जास्त समूहांतून स्थान मिळत जाते, आणि निरनिराळ्या भूमिका वठवाव्या लागतात. ह्या भूमिका वठवितानाच
।। संस्कृती ।।
७७
प्रत्येक लहान-लहान संघातसुद्धा व्यक्तीव्यक्तीचा व व्यक्ती आणि संघ ह्यांचा संघर्ष चाललेला असतो. या संघर्षामुळे घडण हळूहळू बदलत असते. पण हा संघर्ष उघड नसतो. संघर्ष चालू असताही संघाबद्दलची आत्मीयता बऱ्याच वेळा कायम असते. त्या आत्मीयतेला जेव्हा बाधा येईल असे वर्तन घडते, तेव्हा व्यक्तीला कडक शिक्षा होते. ह्या संघाबाहेर पण संघाशेजारी दुसरे संघ व सनाज असतात. आपल्या संघाबद्दल 'आम्ही'. 'आमचे' असे शब्दप्रयोग होतात, तर दुसऱ्या संघाबद्दल 'तुम्ही', 'तुमचे' 'ते', 'त्यांचे' असे शब्दप्रयोग होतात. 'तू', 'तुम्ही' जास्त जवळचे तर 'ते', 'त्यांचे' जरा दूरचे. ह्या बाहेरच्या. संघांशी वागताना स्वकीय संघातील नियम बरेचसे सैल होतात, तर काही प्रसंगी अजिबात नष्ट होतात. स्वतःच्या संघातला माणूस मारला, तर त्याबद्दल देहान्त शिक्षा होते. परकीय मारला, तर 'उलट सूड तर नाही ना घेणार?' ह्या चिंतेखेरीज 'हातून अकृत्य घडले', असेही स्वजन म्हणत नाहीत. आपल्या संघातल्या दुसऱ्या कोणाच्या बायकोवर डोळा
।। संस्कृती ।।
सुमारे पन्नास-साठ हजार वर्षांपूर्वी मानवाचे संघ लहान-लहान होते. प्रत्येक संघ दुसऱ्यापासून बराच लांब असे. अशावेळी संघधर्म संघापुरताच असावा. हल्ली केवळ शिकारीवर उपजीविका करणाऱ्या किंवा लहान-लहान दऱ्याखोऱ्यांतून थोडी शेती करणाऱ्या वन्य जमाती लहान-लहान संघ कित्येकदा व्यापारानिमित्त किंवा काही उत्सवासाठी बरेच संघ एकत्र येतात. अशा वेळी संघासंघातील शत्रुत्व तात्पुरते सुप्त असते. कोणी कोणाची कागाळी करावयाची नाही, असा दंडक असतो. तात्पुरता का होईना, पण काही बाबतीत थोडा व्यापक संघधर्म उत्पन्न होतो. शिकाऱ्याचे जीवन संपून जेव्हा शेतीचे जीवन सुरू झाले, व हळूहळू पशुपालन करणाऱ्या जमाती त्यांत मिसळल्या, तेव्हा लहानशा भूप्रदेशावर पुष्कळ लोक राहून त्यांची उपजीविका होण्याची शक्यता उत्पन्न झाली. संघातल्या संघात एकजिनसी जीवन नाहीसे होऊन भेद वाढत गेले. शिकारीवर जगणाऱ्या वन्य जमातीत समानता असते. वन्य जमातींना दुसऱ्यांना जिंकून गुलाम करण्याची व राबविण्याची शक्यता नसते. संघाच्या म्होरक्यापासून ते सामान्य जनांपर्यंत सर्वांना सारखेच काम करावे लागते. शेतीच्या व्यवसायात नोकर ठेवायची शक्यता उत्पन्न होते, व संघामध्ये वर्गभेद उत्पन्न होतो. पहिल्याने लहानलहान खेडी व नंतर राज्ये निर्माण झाली. मोठमोठे मानवसंघ एकत्र
७९
संस्कृतीच्या प्रथमावस्थेतील मानवी संघ व सध्याच्या बऱ्याचशा वन्यजमाती ह्यांच्या समाजाची घडण काही बाबतीत बरीच साधी असते. समाजातल्या उच्चनीचपणाचा जवळजवळ अभाव असल्यामुळे व समाज लहान व एकसंध असल्यामुळे बरेचसे नियम सर्वांना लागू पडतील असे होते. बहुधा स्त्रियांसाठी निराळे नियम बऱ्याच वन्य समाजांतही आढळतात. पण निरनिराळे संघ एकत्र येऊन जे मोठमोठे समाज बनले, त्यांची घडण मात्र फारच गुंतागुंतींची झाली. त्यातही निरनिराळे वर्ग, जाती, मानववंश एकत्र आल्यावर जे नियम झाले, त्यांतील फारच थोडे सर्व समाजाला लागू पडतील असे झाले. मनुस्मृती वाचीत असताना हे ध्यानात येते की, त्यातील बहुतेक नियम त्रैवर्णिकांचे आहेत. चौथ्या वर्णात ज्या असंख्य जाती-जमाती होत्या, त्यांच्याबद्दल जे नियम आहेत, ते फक्त त्या सर्वांनी त्रैवर्णिकांशी कसे नमून वागावे, ह्याबद्दलचे आहेत, त्यामुळे प्रत्येक जातीच्या अंतर्गत व्यवहाराबद्दल काही वाद झालाच, तर त्या जातीच्या वृद्धांना बोलावून परंपरागत आचार काय आहेत, हे समजावून घेऊन नंतर तो वाद राजदरबारी निकालात निघे. भारतात एक समज होता असे गृहीत केले, तर निरनिराळ्या प्रदेशांत व निरनिराळ्या जमातींच्या रीतिरिवाजांत जी विविधता आढळते, ती इतर कोठेही सापडणे अशक्य आहे. सामाजिक मूल्ये चिरंतन तर नाहीतच, पण सांप्रत काळीसुद्धा प्रत्येक जमातीत ती निरनिराळी आहेत, असे दिसून येईल. ह्याची उदाहरणे देण्याचीसुद्धा आवश्यकता नाही, इतकी ती सर्वांच्या माहितीची आहेत. उत्तरेकडे नात्यातल्या नात्यात लग्न करणे गैर समजतात. तर दक्षिणेकडे आतेमामेभावंडाचे व मामा भाचीचे लग्न होणे ही नित्याचीच गोष्ट आहे. ओरिसात व बंगालात ब्राह्मण मासे खातात, तर दक्षिणेत ब्राह्मणशाकाहारी असतात. केरळातील स्त्रिया पूर्वी उरोभाग झाकीत नसतः तरी त्या भारतातील इतर स्त्रियांइतक्याच विनयवती होत्या.
।। संस्कृती ।।
माझ्या मनात आता हाच मुद्दा घ्यावयाचा होता. पण आचारधर्मावर मी जो एवढा भर दिला, त्याचे कारण म्हणजे निरनिराळ्या आचारधर्मांमुळे परस्परांविषयी घृणा व द्वेष वाढतो हे, व परकीयांबद्दल शत्रुत्व वाटू लागते. त्याचप्रमाणे वर्तमानपत्रातील वाद वाचले, तर ते तुम्ही वर सांगितलेल्या महान तत्त्वांबद्दल नसून बदलत्या आचारधर्माबद्दलच असतात. संस्कृतिसंगमाच्या काळात दृश्य धर्म झपाट्याने बदलत असतात, धर्मावरचा विश्वास उडालेला असतो, जेत्यांचे अनुकरण होत असते, नवनवे प्रयोग करू पाहण्याची धडपड चालू असते. अशा काळातील प्रमाणशून्यता डोळ्यांना दिसेल इतकी मोठी असते. नव्या जुन्यांचा तीव्र झगडा चालू असतो. आरोप प्रत्यारोप होत स्कर्ट किंवा विजार घालणाऱ्या, पाचवारी लुगडे नेसून पदर अर्ध्या पाठीवर सोडणाऱ्या, कुंकू लावले-न-लावलेले पण पावडर मात्र भरपूर फासणाऱ्या मुली निरागस असणे शक्यच नाही, असे कित्येकांचे ठाम मत असते. तर दुसऱ्या बाजूने जुन्या पिढीचे सर्वच विचार आंबलेले, विटलेले व विकृत मनोवृत्तीचे निदर्शक आहेत अशी खात्री असते. मर्यादा म्हणून काही शब्द असतो; रुचिवैचित्र्य व उच्छृंखलपणा, सौंदर्याची मर्यादशील जोपासना व सौंदर्याचे उघडे प्रदर्शन ह्यांत फरक असतो, हे बऱ्याच वेळा नवी पिढी विचारात घेत नाही. विशेषतः संक्रमणकाळात जेव्हा आचारधर्माच्या बाबतीत कमालीची प्रमाणशून्यता उत्पन्न होते अशा वेळी टिकाऊ सामाजिक मूल्यांबद्दल विचार होणे अत्यावश्यक आहे. तो विचार नव्याजुन्यांनी बसून करावा लागेल, एकमेकांवर चिखलफेक न करता तत्त्व शोधण्याच्या दृष्टीने करावा लागेल.
"तुम्ही तर म्हणाला होता की, धर्म हा दिक्कालनिरपेक्ष असणे शक्य नाही. मग शाश्वत मूल्ये येणार कुठून?"
८१
त्याही आधी एक गोष्ट लक्षात येते ती म्हणजे खरे बोलणे, परस्त्रीव परद्रव्य हरण न करणे वगैरे ज्या गोष्टी आहेत, त्या 'आपल्या' म्हणून समजल्या जाणाऱ्या संघापुरत्या मर्यादित असतात. येथे 'पर' म्हणजे स्वतःचे नाही ते, पण संघांतर्गत असलेला, असा अर्थ आहे. जोपर्यंत संघ लहान व आपुलिकीची भावना मर्यादित, तोपर्यंत नीतिकल्पनाही पराकाष्ठेच्या संकुचित राहतात. संघ मोठमोठे होऊ लागतात, तसतसा 'आपण'चा विस्तार होत जातो. उदा. एका देशातील मुसलमानांना इतर देशांतील जवळचे मुसलमान वाटतात. तीच गोष्ट ख्रिस्तीधर्मियांची. पण संघाचा विस्तार झाला, तरी पर', 'दुसरे', इतर असे काहीतरी राहते, व त्या उर्वरित दुसऱ्याबद्दल इतकी तुच्छता व द्वेष वाटतो की, तीही माणसेच आहेत, हाही विवेक राहत नाही. त्यांनी आमच्या समाजाची मूल्ये तरी स्वीकारावी किंवा नष्ट तरी व्हावे, अशी असल्या संघांची विचारसरणी असते. ह्या प्राचीन विचारसरणीतूनच उत्पन्न झालेली राजकीय मतप्रणाली कित्येक मानवसंघांत आजही दिसते. आजच्या काळात एका दृष्टीने शाश्वत मूल्यांविषयी बोलणे सोपे आहे. ख्रिस्त, महंमद व मार्क्स ह्यांच्या अनुयायांना ती ठाम माहीत आहेत.. पहिल्या दोन सांप्रदायिकांना वाटते की, परमेश्वराने खास दूत पाठवून मानवतेची अंतिम मूल्ये आपल्या प्रेषिताकडून लोकांना ऐकविली. तिसऱ्या सांप्रदायिकांच्या मते मार्क्स हा आधुनिक युगातील एक द्रष्टा पुरूष होऊन गेला; त्याने इतिहासाचे अवलोकन करून, मानवसमाजांच्या घडणीची नीट चिकित्सा करून श्रेष्ठतम घटना कोणती, हे ठरविले आहे. अशा तऱ्हेने श्रेष्ठतम मूल्ये हाती आली, म्हणजे ती ज्या समाजांना माहीत नाहीत त्यांना त्यांची माहिती करून द्यावयाची, व त्याचे ग्रहण करावयाचे एवढेच इतिकर्तव्य शिल्लक राहते. एका दृष्टीने मुसलमानधर्म व मार्क्सधर्म हे खिस्ती धर्माचाच परिपाक होते. प्राचीन काळी मध्यआशियात इतर प्रदेशांप्रमाणेच अनेक दैवते असत. ख्रिस्तपूर्व १४००-१५०० च्या दरम्यान इख्न आटोन नावाचा
।। संस्कृती ।।
निरनिराळ्या मनुष्यसमाजांत निरनिराळ्या काळी भिन्नभिन्न धर्म असतात. हे धर्म म्हणजे एक प्रकारे समाजाच्या बांधणीचे नियम असतात; व ह्या नियमांप्रमाणे समाजातील व्यक्तींनी वागावे, ही समाजाची अपेक्षा असते. तसे व्यक्तींनी का वागावे? त्यामुळे काय साधते? - व्यास म्हणतात. 'अर्थ व काम साधतात. इतर लोक म्हणतात, व्यक्तीचे व समाजाचे 'हित'
८३
।। संस्कृती ।।
८५
यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति ।
तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विद्ध्याम्यहम् ।।
मानवाच्या इच्छा ज्या संस्कृतिधर्माने बांधिल्या जातात, त्याच धर्माने त्या मानवाच्या देवतामूर्ती व पूजेचे प्रकार ठरविले जातात. मनुष्य जे खातो, तेच त्याचा देवही खातो. पण संस्कृतीचे पाश इतके बळकट असतात की, एखादे विशिष्ट प्रकारचे खाणे समाजाने त्याज्य ठरविले, तरीही त्या समाजाची दैवते मात्र पुष्कळदा जुनेच खाद्य मागताना दिसतात. सर्व जुनी-नवी दैवते माणसांच्या कृत्याबद्दल बक्षीस देण्यास वा शिक्षा करण्यास तयार असतात. समाज बदलत असतो; पण बक्षिसास वा शिक्षेस काय पात्र आहे. हे मात्र
।। संस्कृती ।।
ज्यावेळी अमकी कृत्ये वाईट व त्याज्य व अमकी चांगली व करणीय असे समाज ठरवितो व चांगली कृत्ये केली की 'हित' वा 'कल्याण' होते व वाईट केल्यास ‘अकल्याण' होते, असे आपण म्हणतो, त्या वेळी त्या संदर्भात 'अकल्याण' वा 'कल्याण' कोणाचे होते, हे पाहणे आवश्यक आहे. 'समाजाचे हित' व 'व्यक्तीचे हित' असे दोन शब्दप्रयोग नेहमी ऐकण्यात येतात. पुष्कळदा व्यक्ती व समाज ह्यांचे हितसंबंध परस्परपूरक नसून परस्परमारक असतात. बऱ्याच जणांचे श्रम घेऊन, त्यांना अर्धपोटी ठेवून एखादा मनुष्य श्रीमंत होऊन सर्व उपभोग्य वस्तू मिळवितो, त्या वेळी एका मनुष्याचे 'हित’ अनेकांना मारक ठरते. ह्याउलट पुष्कळ लोकांचे कल्याण होण्यासाठी काही व्यक्ती नाहक अपराध नसताना बळी पडल्या, तर बहुजनांचे हित काहींना मारक ठरते. तेव्हा कोणाच्या हिताकडे दृष्टी ठेवावी, असा एक अत्यंत महत्त्वाचा प्रश्न मनापुढे उभा राहतो. व्यक्ती म्हणजे काय हे समजणे सोपे आहे. पण 'समाज' हा शब्द ( कर्तरि प्रयोगात) कर्त्याच्या ठिकाणी योजून जी वाक्यरचना सापडते, ती ब-याच वेळा फसवी व अनर्थकारक असते. 'समाज' शिक्षण करितो, 'समाजा'ची हानी, 'समाज' सुखी किंवा दुःखी असणे किंवा होणे ह्या व असल्या शब्दप्रयोगांमुळे समाज अशी काही विराट व्यक्ती असून तिला मन-बुद्धी वगैरे इंत, अशी कल्पना उत्पन्न होते. त्यांतूनही पाश्चात्य भाषांच्या धर्तीवर रचिलेले 'हिंदू मन, मराठी मन अशांसारखे शब्दप्रयोग नेहमी वाचले, म्हणजे समाज म्हणून विशिष्ट मनोमय, व्यक्तीमत्त्वमय
८७
।। संस्कृती ।।
धर्म म्हणजे समाजाची जी रचना झालेली असते, ती टिकण्यासाठी आलले परंपरागत नियम. हे नियम समाजरचनेशी इतके निगडित असतात की, त्यांचे आकलन झाले की. समाजाच्या घडणीचेही आकलन होतेच. ह्या नियमांना काही मोल असते. त्याप्रमाणे वागणे योग्य ठरते, त्याप्रमाणे न वागणे अयोग्य ठरते. हे नियम बऱ्याच अंशी परंपरागत असतात व ते संस्कृतिसंक्रमणाच्या नियमांनी माणूस इतके आत्मसात करतो की, ते नैसर्गिक आहेत व अतिमूल्यवान आहेत, अशी भावना होते; व सर्व धर्माभोवती भावनांचे घट्ट वलय बसते. आपले म्हणजे स्वसंघाचे आचारविचार तेवढे योग्य व इतरांचे वाईट, अशी समजूत होते. सामाजिक मूल्यांचे मापन तीन तऱ्हांनी होतेः (१) सांप्रदायिक, (२) केवळ सामाजिक - कायदेविषयक, व (३) नीतितत्त्वाच्या दृष्टीने सांप्रदायिक व सामाजिक नियम आचारमय असतात, तर नीतितत्त्वे आचाराच्या बुडाशी असलेल्या विचाराला - मनःप्रवृत्तीला जास्त मानितात. पण नीतितत्त्वेही विशिष्ट समाजात उदयाला आलेली अशीच असतात; व केवळ विचारावर भर देऊन आचारशून्यतेत परिणत होणारी नीतितत्त्वेही निरूपयोगीच ठरतात. संस्कृतिसंगमाच्या व संस्कृतिसंक्रमणाच्या कालात जुन्या आचारविचारांचा पगडा कमी होतो. नवे आचारविचार निर्माण होऊन रुजण्यास वेळ लागतो व एक प्रकारची प्रमाणशिथिलता वा प्रमाणशून्यता समाजात शिरते. ह्याच कालात धर्म कोणता व अधर्म कोणता, ह्याचाही समग्र ऊहापोह करणे शक्य होते. समाजात निरनिराळ्या नियंत्रक शक्ती असतात. त्या चांगल्या आचरणाला
८९
सामाजिक नियमानुसार वागण्याने काय मिळते ? मनुष्याच्या शारीरिक गरजा विशिष्ट नियमांप्रमाणे वागून भागतात, व दुसऱ्या सांस्कृतिक स्वरूपाच्या गरजा उत्पन्न झालेल्या असतात, त्याही भागतात, ही धर्माप्रमाणे वागण्याची फलनिष्पत्ती. अशा तऱ्हेने वागून कोणाचे हित होते? समाजाचे? व्यक्तीचे ? व्यक्तीचे हित डावलून समाजाचे हित करिता येणे शक्य नाही. समाज म्हणजे कोणी सजीव, व्यक्तीच्या पलीकडे असलेली, विराट व्यक्ती नव्हे; तर सर्व लहानलहान व्यक्ती मिळून बनलेली एक ऐतिहासिक घटना आहे. समाजाच्या नावाने व्यक्तींना पिढ्यानपिढ्या दुःखात व दारिद्र्यात ठेवणे हे शास्त्रशुद्ध नाही, येथपर्यंत आपण येऊन ठेपलो. धर्माचे स्वरूप काय? तो अंतिम श्रेष्ठतम असे एकच मूल्य असू शकते का? सारख्या मोलाची अनेक शाश्वत म्हणजे सार्वजनिक व सार्वकालिक व सार्वदेशिक असू शकतो का ? मूल्ये एकत्र नांदू शकतात का? हे प्रश्न अजून आपल्या पुढे आहेतच. धर्म म्हणजे आचारविचाराचे समाजाने ठरवून दिलेले नियम. ह्या नियमांवरच सामाजिक मूल्ये आधारलेली असतात. प्रत्येक समाज हा एक लहान किंवा मोठा संघ असतो; व सामाजिक नियम संघांतर्गत व्यक्तीसाठी जे असतात, ते संघाबाहेरच्या व्यक्तींना लागू पडत नाहीत.
"हे तुम्ही रानटी अवस्थेतील लोकांबद्दल सांगत आहा ना?"
नाही. हा प्रकार अगदी प्राचीन काळापासून आजतागायत चालू आहे.
।। संस्कृती ।।
संघांतर्गत विधीनिषेधही सर्वसामान्य नसतात. निरनिराळ्या व्यक्तींना निरनिराळे नियम लागू असतात. आपल्या हिंदुसमाजात उत्तरेकडे फार पूर्वीपासून पुरुषाला पितृ-(माता + पिता) - भक्ती हा परम धर्म सांगितला आहे; पण स्त्रीचा मात्र पतिभक्ती हा अंतिम धर्म मानिला आहे. लग्न होईपर्यंत पितृभक्ती व नंतर पतिभक्ती असा नियम जर स्त्रीच्या बाबतीत, तर लग्न होईपर्यंत पितृभक्ती व नंतर पत्नीभक्ती हा नियम पुरुषांना का नसावा? पितृप्रधान एकत्र कुटुंबपद्धती हा हिंदूंच्या समाजरचनेचा गाभा होता. अशा कुटुंबातील पुरूष एकमेकांबरोबर जन्मभर राहिलेले असतात. कुटुंबात जन्मलेल्या स्त्रिया परघरी जाणाऱ्या असतात. कुटुंबात वधू म्हणून येणाऱ्या, पुढे माता होणाऱ्या स्त्रिया परघरून आलेल्या असतात. अशा स्त्रियांनी जर आपापल्या पितृकुलाशी इमान राखले, तर घरात जितक्या स्त्रिया तितकी निरनिराळी राजकारणे उत्पन्न व्हावयाची व कुटुंबाला विस्कळीतपणा यायचा. ह्यासाठी बालविवाह करणे म्हणजे परघरातील स्त्रियांना शक्य तितक्या लहानपणी आपल्या घरी आणून रुळविणे व पतिभक्ती हे
९१
।। संस्कृती ।।
स्त्रीच्या अपत्यप्रेमापायी सबंध समाज मरण्याची शक्यता असेल, तर स्त्रीने अपत्याची उपेक्षा करावी, अशी समाजाची अपेक्षा असते; व स्त्रीही त्या अपेक्षेप्रमाणे वर्तन करते.
परदारा व परद्रव्य यांचा अपहार करू नये, हेही नियम बहुतेक समाजांत सांगितलेले असतात; पण त्याही बाबतीत काही समाजांचे धर्म अपवादात्मक दिसतात. काही समाजांत पाहुण्याला एकदोन रात्रींसाठी स्वस्त्री देण्याची रीत आहे. परद्रव्याच्या अपहाराची पद्धत तर फारच मजेदार असते. सर्व मानवसमाजांची कमीत कमी देऊन जास्तीत जास्त मिळविण्याची धडपड चाललेली असते. चारही दिशांना सैन्य पाठवून, सर्व राजांचा पराभव करून, त्यांच्याकडून लुटून आणलेल्या द्रव्याने राजसूय यज्ञ करुन, सर्व द्रव्य दान - देऊन मोठेपणा मिळवायचा प्रघात सर्वांना ठाऊकच आहे. तोच प्रकार थोड्याबहुत प्रमाणात सर्व मानवसमाजांत चाललेला दिसून येतो. जबर व्याजाने पैसे लावून व्याज न मिळाल्यास घरजमिनींवर जप्ती आणून द्रव्यसंचय करावयाचा, मग सहस्त्रभोजन घालावयाचे, कुरुक्षेत्रावर घाट बांधावयाचा, किंवा एखाद्या अनाथालयाला पैसे देऊन स्वतःचे नाव करावयाचे, हा प्रकार सर्वत्र चालतोच. परद्रव्याचे हरण करावयाचे काही मार्ग समाजसंमत असतात, काही नसतात, एवढेच. परदारेबद्दलही हाच प्रकार दिसतो. स्त्रियांबद्दलही जे-जे नियम आहेत, त्यांत एक गोष्ट लक्षात ठेवावयास पाहिजे: स्त्री ही एक मालकीची वस्तू आहे; तिला मिळवणे हा एक पुरुषार्थ
९३
।। संस्कृती ।।
"म्हणजे, सर्वत्र लागू पडतील, असे नीतिनियम किंवा असा धर्म नाहीच का?"
- बघू या आहेत का. पण आपण त्याचा विचार करण्याआधी, ते सापडले आहेत, असा ज्यांचा दावा आहे, त्यांचे काय म्हणणे आहे, ते पाहू.
ह्यांपैकी दोन सांप्रदायिक आहेत: एक ख्रिस्तानुयायी व दुसरे महंमदानुयायी. ह्यांचे म्हणणे असे की, खुद्द देवाचा प्रतिनिधी येऊन त्याने आम्हाला सद्धर्म सांगितला, व त्याचा प्रसार करावयाची आज्ञा दिली. प्रत्यक्ष देवाने धर्म दिला, असा दावा जगातील पुष्कळच समाजांचा आहे. हामुराबीला सूर्यदेवाने कायदे दिले, अशी कथा आहे. अर्जुनाला प्रत्यक्ष देवाने गीता सांगितली, असा हिंदूंचा समज आहे. ह्यांतले खरे कोण ? अंतिम उच्चतम धर्म कोणता? 'माझ्याकडे या, मी तुम्हांला तारून नेईन,' अशा अर्थाची वाक्ये बायबलमध्ये. कुराणात व गीतेत आहेत, त्यांचा अर्थ लाविताना ख्रिस्ती व महंमदी लोकांनी 'सांगणारा मी' जो एक विशिष्ट देव त्याच्याकडे या, दुसऱ्या देवांकडे जाऊ नका, असा अर्थ केला; तर गीतेमध्ये जेथे जेथे 'माझ्यावर विश्वास ठेव ( श्रद्धावान्), माझे स्मरण कर (मय्यर्पितमनोबुद्धिः), माझ्या मागून ये ( मम वर्त्मानुर्तन्ते)', अशी वाक्ये आहेत, तेथील 'मी' विशिष्ट देवतेबद्दल नसून सर्वसामान्यपणे दैवी शक्तीला लाविलेले आहेत, असा अर्थ सर्व टीकाकारांनी व जनतेने केला. कृष्ण सांगताना 'कृष्णाचीच पूजा कर, इतरांचा तिरस्कार कर', असे कोठेही सांगत नाही; इतकेच नाही, तर देवाचे रूप भक्ताच्या आर्तीवर अवलंबून आहे, असेही सांगतो. तेव्हा देवाने फक्त जगातील एका जमातीलाच अंतिम धर्म दाखविला, हा दावा टिकून राहत नाही. प्रत्येक जमातीने आपली दैवते निर्माण केली. काहींनी आपले तेच दैवत, इतर नव्हेतच, असा हट्ट धरिला; तर बहुतेकांनी इतरांच्या दैवतांचे
९५
बुद्धानेही आचाराचे अंतिम नियम सांगितले, पण ते जन्मोजन्मी पारखून, विचार करून, असा बौद्धधर्मीयांचा समज आहे. जगातले दुःख कमी करण्यासाठी बुद्धाने धर्म सांगितला. ह्या धर्माचा मुख्य पाया अतीव कारुण्य हा आहे. व्याधी, जरा व मृत्यू ही मानवदेहाबरोबरच जन्माला आली आहेत. ती नाहीतशी होणे शक्य नाही. पण त्यांमुळे उत्पन्न होणारे दुःख कमी करणे किंवा अजिबात नाहीसे करणे शक्य आहे. तो मार्ग म्हणजे जगावरील आसक्ती सोडून जगात वावरणे व अंती संसारचक्रापासून पूर्ण मोक्ष मिळविणे. सर्व भूतमात्रांबद्दल कारूण्य व दया ही ह्या संप्रदायाचा गाभा आहेत. पण आसक्ती असणारे प्रेम वा भक्ती मग ती कितीही निःसीम असो, - ह्या संप्रदायाला मान्य नाही. ह्याबद्दल एक सुंदर गोष्ट बौद्धवाङ्मयात सांगितली आहे. पुष्कळ शिष्य होते; त्यांपैकी पुष्कळ (मोग्ग्लायनासारखे) बुद्धादेखतच कैवल्यपदापर्यंत पोहोचले. बुद्धाला न विसरणारा साधाभोळा असा आनंद नावाचा त्याचा शिष्य होता. तो नेहमी म्हणे, "भगवन, आपण कित्येकांना कैवल्यपदापर्यंत पोहोचविले मी मात्र रात्रंदिवस आपल्याजवळ राहून आहे तिथेच. असे का?" बुद्ध म्हणाले, "वेळ आली म्हणजे सांगेन." पुढे भगवान मृत्युशय्येवर पडले, तेव्हा आनंद शेजारीच ओक्साबोक्शी रडत होता. भगवानांनी त्याला जवळ बोलाविले व विचारले, "आनंदा, का मी रडतोस?" तो म्हणाला, "हे काय विचारणे? आपणांशिवाय ह्या जगात राहणार कसा?" भगवान म्हणाले, "ह्यामुळेच बरे आनंदा, तु कैवल्यपदाचा अधिकारी झाला नाहीस." बुद्धाचे तत्त्वज्ञान व हिंदूंचे तत्त्वज्ञान ह्यात फरक
।। संस्कृती ।।
हल्लीच्या काळात युरोपात कम्युनिस्ट मतप्रणालीचा उगम झाला. हा उगमही कारूण्यात व दयेत झाला; पण त्याच्याच जोडीला अन्यायाची चीड व त्याचा प्रतिकार करण्याची तीव्र इच्छा होती. बुद्ध ज्यांना दुःख म्हणे. ती मानवाच्या मानवपणामुळे उत्पन्न झालेली व त्यावर इलाज नसलेली अशी होती. पण मार्क्स व एंगेल्स ह्यांना जी दुःखे दिसली, ती समाजातील विषमतेमुळे उत्पन्न झालेली होती. समाजाची रचना पालटली, म्हणजे ती दुःखे संपून सुखाची पहाट होईल, अशी ह्या द्रष्ट्यांची कल्पना होती. अशाच तऱ्हेची कल्पना फ्रेंच क्रांतिकारकांचीही होती. मनुष्याच्या दुःखाचे मूळ नैसर्गिक किंवा दैवी नसून मानवी आहे. समाजाची रचना अशी झाली आहे की, काहींच्या हातात अर्थ व सत्ता केंद्रित झाली आहे, त्यामुळे ते इतरांना राबवितात, श्रमाचा मोबदला पुरा देत नाहीत, व जीवन दुःसह अथवा सर्वस्वी असह्य करून टाकितात. श्रमजीवी लोकांच्या हातांत सत्ता गेली, म्हणजे अर्थकामांची विषमता जाईल व मानवाचे कल्याण होईल, हा ह्या लोकांचा दावा. बुद्ध आणि कम्युनिस्ट ह्यांच्या ध्येयांत जमीन-अस्मानाचे अंतर आहे. बुद्धाचे डोळे अस्मानात लागलेले होते. तो ह्या जीवनाची असारता शिकवीत होता; तर कम्युनिस्ट फक्त ह्या पृथ्वीवरील जीवनाचाच विचार करतात. दोन्ही शिकवणींचा उगम दयेच्या पोटी असला, तरी साधने मात्र सर्वस्वी भिन्न आहेत. कम्युनिस्ट द्रष्ट्यांच्या विचाराला चालना दयेने प्रेरित होऊन मिळाली असली, तरी ते दयेशीच थांबले नाहीत. दुःखाची सामाजिक बीजे काय, ह्याचे संशोधन करून गरिबांच्या हाती सत्ता आली, तर दुःखे नाहीतशी होतील, असा सिद्धांत बांधून, त्या तत्त्वांवर समाजरचना करण्याच्या मार्गाला ते लागले. ही रचना करताना त्यांनी अति क्रूर व निष्ठुर मार्गांचा अवलंब केला. नुसत्या श्रीमंतांनाच नाही, तर
९७
।। संस्कृती ।।
९९
।। संस्कृती ।।
त्र्यानंतर नुकताच स्वतंत्र झाला आहे. तो सर्व दृष्टीने मागास आहे. eKा वस्तू लागली की, परदेशातून आणावी लागते. कापड गिरण्यांखेरीज "नक उत्पादनाची साधने आपल्याकडे नव्हती. सर्व यंत्रसामग्री परदेशातूनच "वा लागते. अशा वेळी जे धंदे आहेत त्यांची घडी नीट बसवून हळ हळ " सामर्थ्य वाढवीत जाणे हा एक मार्ग होता. पण तो गौण म्हणून "३" सर्व धंद्यांचा पाया म्हणजे यंत्रे तयार करणे व त्यांसाठी भरपूर लोखंड व तयार करणे हा मार्ग आपण अंगिकारिला आहे. हा मार्ग इतक्या " आहे की, त्यामुळे पुढील २५ वर्षे भारताला फार कष्टाची जाणार ": ह्या कष्टांच्या वर्षात श्रमिक व्यक्तींचे जीवनमान सुधारण्याचा | प्रयत्न करणार की समाजहितासाठी त्याच्याकडे डोळेझाक करणार, " आहे. सत्ताधीशांचे श्रीमंती जीवन व त्यांच्या तोंडचा त्यागाचा उपदेश ऐकिला म्हणजे आपणही रशियाचे पूर्ण अनुकरण करात " त. स्वराष्ट्रासाठी किंवा स्वसमाजासाठी मोठी ध्येये डोळ्यांपुढे १ ती तडीस नेण्यास जो त्याग लागतो, तो 'त्याग' असावयास लला असला पाहिजे; पुढा-यांनी इतरांना करावयाला भाग पाडले , असा तो अस नये. त्याप्रमाणे 'समाज' किंवा राष्ट्र हे त्यातील तापक्षा काही निराळे आहे, ही समजूत चुकीची आहे. | कम्युनिस्ट विचारसरणीतील आणखी एक मोठा दोष म्हणजे नियमबाह्य 1 करणा-यांविषयीचा त्यांचा दृष्टिकोण, समाजाने प्रमाण म्हणून मानिलेले खर्चाचा 3 हे पाहणे आहे. सत्त वाटू ल ठेवण्यास स्वेच आहे, असा तो असू नये. त्य वर्तन करणा-या १०१ । संस्कृती ।। विचार व आचार ह्यांच्या विरूद्ध नकळत वा कळत ज्याचे वर्तन होईल, त्याला अत्यंत कडक शिक्षा देण्यात येते. प्रमाण म्हणजे काय, प्रमाणशून्यता म्हणजे काय, ह्यांबद्दल थोडेसे विवेचन मागे आलेच आहे. प्रमाण हे केव्हाही सर्वतया सुस्पष्ट असत नाही. समाजात प्रत्येक क्षणी बदल होत असतो. प्रत्येक व्यक्तीचा आचार व विचार हा दुस-या व्यक्तीच्यापेक्षा थोडा निराळ असतो, आणि हे सर्व थोडे-थोडे अंशमात्र बदलणारे जे आचारविचार असतात, त्यांची गोळाबेरीज म्हणजे प्रमाण होते. ज्या शास्त्रांना बिनचूक मोजमापा (Exact) शास्त्रे म्हणतात अशा भौतिकी (Physics),रसायन, इ. शास्त्रात प्रमाणाचे स्वरूप असेच असते. कोठच्याही वस्तूची लांबी, रुंदी, वेग मूलभूत प्रमाणेही तंतोतंत ठरविणे शक्य नाही, अशी विचारसरणी प्रस्थापित झाली आहे. हायड्रोजन अणूचे वजन अमुक-एक अस म्हणतात, तेव्हा अनेक हायड्रोजन अणूंच्या वजनांची सरासरी का असते. हीच गोष्ट जीवशास्त्रातही प्रत्ययास येते. मनुष्याच्या शो घडणीचे एक तत्त्व म्हणजे डावी व उजवी बाजू सारख्या असतात, ह्या नियमाला अपवाद म्हणून काही एकांगी असलेले अवयव (हृदय, सोडले तरी कोणत्याही शरिरात डावी बाजू सर्वस्वी उजव्यासारखा म्हणजे दोन्ही अंगाचा तंतोतंत सारखेपणा मुळी अस्तित्वातच नसून " 'कामचलाऊ' सारखेपणा असतो, असे म्हणावे लागते. दोन्ही 'सारखेपणा' हे सत्य नसून शास्त्रीय विचार व संशोधन सोपे जाव' उभी केलेली एक तात्त्विक पायरी आहे. जहाज समुद्र ओला बंदरातून दुस-या बंदरात जावे, म्हणून होकायंत्राच्या साहाय्याने मार्ग आखतात, व सुकाणू त्याप्रमाणे धरितात. लाटा, वारा गोष्टींनी जहाज आखलेल्या रेषेच्या उजवीकडे वा डावीकडे जा मार्गावर आणण्यासाठी नियंत्रक यंत्रे असतात. उजवीकडे चाललेल परत सरळ रेषेत न येता थोडे डावीकडे जाते. मग ते परत थोडे उ आणावे लागते. म्हणजे जहाजाच्या समुद्र प्रवासाचा आलेख काढ अ१२:३६, २४ मे २०१८ (IST)ब असा नागमोडी येईल. अ- ब ही सरळ रेषा हा प्रन १०२ मनुष्याच्या शरिराच्या ख्या असतात, हे होय. अवयव (हृदय, आतडी) व्यासारखी नसते. त्वातच नसून गोळाबेरीज, जागते. दोन्ही अंगांचा थन सोपे जावे, म्हणून 3 ओलांडून एका हाय्याने एक सरळ 7, वारा वगैरे नाना किडे जाते. ते परत डे चाललेले जहाज रत थोडे उजवीकडे ख काढला तर तो 7 हा प्रमाण मार्ग ।। संस्कृती ।। काही गाड्या जरा जास्त वा धारला, तर जहाज प्रमाणमार्गावर फार थोडा वेळ होतेसे दिसेल. कोठच्याही सामाजिक मूल्यांचा विचार केला, तर अगदी हीच परिस्थिती दिसून येईल. Sदा ही गोष्ट ध्यानात आली, म्हणजे असे लक्षात येईल की, प्रमाणबाह्य चार व विचार हे काहीतरी अघटीत आश्चर्यकारक नसून एक नैसर्गिक व अटळ प्रक्रिया आहे. प्रमाणाची लक्ष्मणरेषा ही अंश-अंश एकदा इकडे, एकदा तिकडे अशा हलणा-या रेषेतूनच उत्पन्न झालेली आहे. प्रत्येक व्यक्ती " | हलणारा बिंदू असते; व त्या हलण्यातच सामाजिक बदलाची बीजे असतात. सामाजिक स्थैर्य हे निश्चल नसून सारख्या बदलणा-या गतिमान पून उत्पन्न होणारे स्थैर्य आहे. गाड्या जाऊन जाऊन रस्त्याला या पडतात. त्या आपण मळलेल्या, आखलेल्या मार्गाचे निदर्शक . पण अशा चाको-या कधीच गाडीच्या धावेच्या रुंदीच्या नसून नदान तिपटी-चौपटीने तरी रूंद असतात. ही रुंदी साधारणपणे प्रत्येक थोडे इकडे - तिकडे होण्याची स्वतंत्रता ठेवितेच, व त्याशिवाय ज्या जरा जास्त बाजूला जाऊन पुन्हा नव्या चाको-या पाडतात. "जातील प्रमाण-आचारविचारांचे व्यक्तिगत प्रमाणापासून अंशतः "प आचारविचारांशी हे नित्य स्वरुपाचे मूलभूत व अटळ नाते °ज आखून दिलेल्या मार्गाबाहेर वर्तन करणा-या लोकांना समाजाने सन करावे, कसे शासन करावे, हा एक मोठा विचार करण्यासारखा पन्न होतो. याखेरीज व्यक्ती जेव्हा नियमबाह्य वर्तन करते, तेव्हा पास व्यक्तीची घडण व जीवनातील परिस्थिती कारण होते. प्यक्तीचे काही शारीरिक व मानसिक गुण वंशपरंपरा आ परिस्थितीवर अवलंबन नसलेले असे असले, तरी तला, तर माणसे खितपत पडतात किंवा गुन्हेगारी करतात. 'उहगार म्हणजे जण काय समाजातील व्यक्तीच नव्हे, समाजाचा 7 समजून त्याला कडक शिक्षा करून, सुटकेचा एक निःश्वास अग झटकणे योग्य नाही. नियमबाह्य वर्तन करणा-यांना हद्दपार तःची जबाबदारी टाळणे *ण, वाळीत टाकणे व मारून टाकणे म्हणजे स्वतःची जबा १०३ पाहिले, म्हणजे आखून दिलेल्य कोणते शा मुद्दा उत्पन्न होतो. याखेरीज व्यक्त तसे करण्यास व्यक्तीची रिक व मानसिक गुण वंशपरंपरा आलेले व सामाजिक लिंबून नसलेले असे असले, तरी त्या गुणांचे चीज होण्याची परिस्थिती नसली, तर अशा वेळी गुन्हेगार म्हण नागच नव्हे, असे समजून त्यात टाकून अंग झटकणे योग्य ।। संस्कृती ।। च सत्य, व्यक्ती सर्वथा क्तिीच्या hळे व्हावयाचे, ट ज्या त-हेने चालली आहे. आणि सत्तासंक्रमणाच्या व समाजक्रांतीच्या काळांत असे करणे म्हणजे अधिकारलालसेने दुस-याचे हक्क व जीवित पायदळी तुडविणे आहे. अगदी हेच कृत्य गेली चाळीस वर्षे कम्युनिस्ट रशिया करीत आहे, कोणी नव विचार मांडला किंवा कोणाचा जुना विचार पटेनासा झाला की, त्या ‘पुंजीपतींचा हस्तक', 'साम्राज्यवाद्यांचा हेर' 'स्वधर्मद्रोहक' अशी शरा विशेषणे देऊन त्याचा जीव घेणे हे नित्याचेच होऊन बसले आहे. हा मा आपली आहेत, ह्यांचा पिंड आम्ही बनविला आहे, अशी थोडीशी भावना असती, तरी रशियात ज्या प्रमाणात कम्युनिस्ट विचारवंताया। झाली, तशी होती ना. एका बाजूने समाज हेच सत्य, व्यक्ती समाजाने बनविलेली असे मानावयाचे, व दुस-या बाजूने व्य आचारविचारांची सर्वच जबाबदारी तिच्यावर टाकून आपण मोकळे 6 हे सर्वस्वी विसंगत आहे. आजतरी कम्युनिस्ट राजवट ज्या त-हन आहे, त्यातून काही चिरंतन मूल्यांची प्रतीती येते, असे म्हणवत " | समाजाचे जीवन थोड्याबहुत प्रमाणात नेहमीच प्रवाही असत व असते. हे एकदा समजले, म्हणजे विशिष्ट आचारधर्म हे कधीही वि किंवा सार्वलौकिक असणे शक्य नाही, हे आपोआपच प्रतीत हा प्रत्यक्ष व्यवहार किंवा आचारधर्म चिरकालिक नसले, तरी समाज अशी काही तत्त्वे असतील की, ती दीर्घ काळ टिकू शकतील. ह्या तत्व गोम अशी आहे की, प्रत्येक तत्त्वाचा अर्थ समाज निरनिराळ्या निरनिराळा करीत असतो. म्हणून तत्त्वे ही चिरकालिक म्हणता ये समाजाची रचना कशी आहे, ती कशी असावी, व्यक्ती व समाज " कसे आहेत, कसे असावे, ह्यांचा परिश्रमपूर्वक अभ्यास जसज" तसतसे सामाजिक मूल्यांचे स्वरूप समजण्यास मदत होईल. ९ जाणा-या वाहनांमुळे, इकडची बातमी काही तासा पोहोचविणा-या यत्रांमुळे, भयंकर संहारक अस्त्रांमुळे, कम्युनिस्ट व ह्यांच्या जगड्ड्याळ कारवायांमुळे कुठचाच समाज इतरांपासून आ शक्य नाही. सामाजिक मूल्यांचा विचार करताना सर्व मान १०४ ही असते व बदलते हे कधीही चिरकालिक • तरी समाजरचनेविषयी 1. ह्या तत्त्वांबद्दलही निराळ्या काळी लक म्हणता येत नाहीत. व समाज ह्यांचे संबंध स जसजसा होईल, होईल. हल्ली जलद तासातच तिकडे 7स्ट व भांडवलशाही पासून अलिप्त राहणे सर्व मानवजातीचा ।। संस्कृती ।। विचार करावा लागेल; व समाज व व्यक्ती एवढ्यावरच न थांबता निरनिराळ्या समाजांचे व संघांचे परस्परसंबंध कसे असावे, ह्याचाही विचार करावा लागेल. । पूर्वी जगाचा आजच्या इतका संकोच जरी झाला नव्हता, सर्व मानवसमाजाबद्दल आज आहे तेवढी माहिती जरी नसली, तरी सर्व मानवजातीला लागू पडतील, अशा तत्त्वांचा उच्चार झालेला आहे. 'वसुधैव टुम्बकम्' असा आचार ठेवावा, हे वचन विचार करण्यासारखे आहे. डुबपद्धती, विशेषतः पितृप्रधान कुटुंबपद्धती ही सर्वच व्यक्तींना सुखकारक असत असे नाही. ह्या कुटुंबात पुरुष वर्ग बराचसा स्वतंत्र असतो. नीतीची वन त्यांच्या बाबतीत शिथिल असतात. स्त्रियांचे स्थान गौण, परतंत्र असून त्यांच्यावरची नीतिबंधने अतिशय कडक व काही बाबतीत (उदा. सती जाणे) अमानुष क्रौर्याची होती. मुले-मुली व बायको ह्यांच्यावर पुरुषांची । सत्ता होती. तरीही साधारणपणे कुटुंबामध्ये सुख व शांती असे. काही उषांनी आपल्या बायका टाकून दिल्या, पणाला लावल्या, मारिल्या; आपल्या उच पैशाच्या मोबदल्यात म्हाता-याशी, रोग्याशी, अंधळ्याशी लग्न लाविले; आपल्या मुलग्यांचा राज्यावरील हक्क बाजूला ठेविला; काही स्त्रियांनी याला मारिले; मुलांनी पितरांना म्हातारपणी हाकून लाविले, राज्यलोभाने या खून केला; सख्ख्या सावत्रपणाच्या भांडणात खून व मारामा-या "; तरी कुटुंबात साधारणपणे भयंकर अन्याय होत नसत, कुटुंबाचे " समान नसूनही प्रत्येकाचे काही हक्क व कर्तव्ये होती. बापाकडून "G कटकटी न होता शांतपणे सत्तासंक्रमण व्हावे, म्हणून आश्रमधर्म गतला होता. कुटुंबातील बहुतेक घटकांना आज ना उद्या गौण स्थानापासून सत्तेच्या । स्थानापर्यंत जाण्याची शक्यता होती. आजचे पोर उद्याचा कर्ता असतो, आजची सून उद्याची सास असते. त्याचप्रमाणे घरातले मूल अनुभव खासच दुःखाचा नव्हता. कुटुंब मातृप्रधान असले, तरी Vतची स्थाने, लहानथोरपणा असतोच; पण कुटुंबातील रचना शी असते की, सर्वसाधारणपणे एकमेकांची नाती स्पर्धेपेक्षा प्रेमाची असतात. पित्या सांगितला असणे हा अनुभव खासच दुःखाचा त्यातही सत्तेची स्थाने, लहा १०५ || संस्कृती ।। सत्तासंक्रमण झाले, तरी त्यांत दुःखाबरोबर आनंदही असतो. असमानतेचे शल्य राहील,अशी कायमची असमानता नसते. काही परिस्थितीत हक्क नसलेल्यांना (मुले व स्त्रिया) इतकी सवलत मिळते की, कर्त्या पुरुषांची हाडे झिजतात व इतर चैनीत राहतात. कुटुंब हा संघ फार लहान, एकमेकांचे संबंध रोज येणारा, सर्व माणसे पुष्कळ काळ एकत्र राहिलेली, असा असतो. त्याची उपमा मोठ्या संघांना, किंबहुना सर्व मानवजातीला कशी लागू पडणार? तरीही रचनात्मक दृष्टीने मानवी समाजाच्या मूल्यांचा विचार करिताना कुटुंब ह्या संस्थेचा आपल्याला उपयोग होण्यासारखा आहे. नुसते कम्युनिस्टच नव्हेत, तर इतरही बरीच राष्ट्रे आज लोकराज्य में सामाजिक समता ह्यांवर भर देताना आढळतात. विषमता ही अन्याय द्योतक आहे. जास्तीत जास्त समता कशी प्रस्थापित करावयाची, ह्याचे मा" भिन्न आहेत. । 'समता' ह्या शब्दाबरोबरच 'स्वातंत्र्य व बंधुभाव' असे दोन शब्द वा. उच्चारिले जातात. पैकी 'स्वातंत्र्य' ह्या शब्दाचा उच्चार पाश्चात्य लाप विशेष करितात. कम्युनिस्ट रशियात ह्या शब्दाचा वापर फारसा ‘बंधुभाव' हा शब्द निरनिराळ्या अर्थांनी निरनिराळ्या समाजांत वापर दिसतो. आपण जसा श्रीयुत किंवा श्रीमती शब्द वापरतो, अगदी 'कॉमरेड' हा शब्द कम्युनिस्ट रशियात वापरतात. त्याचेच भाषांतर आप 'भाई' ह्या शब्दाने केलेले आहे; पण 'साथी', 'सौंगडी' ह्या ना नसलेल्या शब्दाने अर्थ जास्त चांगला साधतो. पूर्वी 'कॉमरेड काही विशिष्ट भावना असेल; आज तो केवळ उपचाराचा शब्द झा ज्याप्रमाणे श्रीयुत किंवा श्रीमती संपूर्णतया श्रीहीन असू शकतात, ‘कॉमरेड' म्हणून संबोधल्या जाणा-या माणसाबद्दल काडीचा नसून वैर असण्याचाही संभव आहे. सध्या आपणांला ह्या उपच न देता समता, बंधुभाव व स्वातंत्र्य ही समाजरचनेची व म्हणून धर्माची तत्त्वे म्हणून स्वीकारिता येतील का, हे पाहणे आहे. १०६ पाश्चात्य लोकराज्ये ता, अगदी तसाच तर आपल्याकडे |' ह्या नातेवाचक कामरेड’ शब्दामागे ' शब्द झाला आहे, शकतात, त्याप्रमाणे ल काडीचाही बंधुभाव या उपचाराकडे लक्ष व म्हणूनच उच्चतम ।। संस्कृती ।। | पण ते करण्याआधी आणखी एकदोन तत्त्वांचा विचार केला पाहिजे. ती म्हणजे 'सत्य' व 'न्याय'. समता, बंधुता, स्वातंत्र्य ही तत्त्वे ज्याप्रमाणे समाजरचनेची तत्त्वे होऊ शकतात, त्याप्रमाणे सत्य होऊ शकेल का? सत्य म्हणजे जे आहे ते. खरोखर पाहता त्याला चांगला किंवा वाईट असा काहीच गुण नाही. इतर तत्त्वांत 'आहे-ते' बरोबरच, किंबहुना आहे-ते' पेक्षा थोडा जास्त जोर 'असावे-ते' ह्यावर आहे. अप्रमाण आचारविचारांबद्दल पचार करताना मी प्रतिपादन केले होते की, आचारविचारांची प्रमाणे उरावण्यास सर्वच आचार कारणीभूत ठरतात. पण एक लक्षात ठेवले पाहिजे. या वेळी आपण ध्येयाकडे जावयाचा मार्ग कसा वेडावाकडा असतो, ते खविले. खुद्द ध्येयाची रूपरेषा सुस्पष्ट असते, की गोळाबेरीज कामचलाऊ असत? ध्येय हे 'अस्ति'-आहे, अशा स्वरूपाचे नसून 'सन्तु' -असोत, होवोत | अशा प्रकारचे असते. सूक्ष्म विचार केला, तर काही सांप्रदायिक सोडता याचे स्वरूप फारसे सुस्पष्ट असत नाही. ध्येयवाचक शब्द एकच असतो: निरनिराळे लोक व संघ तोच शब्द अर्थांच्या थोड्या थोड्या फरकाने उपयोगात आणतात. ध्येय ठरविण्यास सत्याचा उपयोग होतो म्हणावे, तर "° पटत नाही; कारण एका काळची स्वप्ने किंवा निव्वळ कल्पनाविलास उपन्या काळचे सत्य होऊन जाते. अंतरिक्षात भ्रमण करणे, दुस-या | जाणे, उत्तरध्रुवाच्या बर्फाखालून सर्व सुखसोयींनी युक्त अशा पाणबुडातून " ह्या गोष्टी पन्नास वर्षांपूर्वी कोणास शक्य तरी वाटल्या असत्या का? काही नवे शोध तर क्रांतीच्या दष्टीने ह्याहीपेक्षा महत्त्वाचे आहेत. नराचे वीर्य त ब-याच काळपर्यंत जिवंत अवस्थेत ठेवून ते मादीच्या गर्भाशयात " हा शोध नुसता आश्चर्यकारक नव्हे, तर विलक्षण क्रांतिकारक " आहे. शेतीत व पशुपालनात या शोधाचा सर्रास उपयोग होतोच. | पाच स्त्रिया नव-याकडन संतती होणे शक्य नसल्यास ह्या मागनि करून घेतात. पण नुकतेच एक असे उदाहरण घडले आहे की, S) प्रौढ कुमारिकेने या मार्गे प्रजोत्पादन करून घेतले. ही बाई एका या प्रमुख होती. एक उत्तम शिक्षिका, संचालिका व कर्तव्यदक्ष नागरिक १०७ ।। संस्कृती ।। म्हणून आपल्या गावात मान्यता पावलेली होती. तिचे म्हणणे असे की, पुरूषाच्या संगतीचा तिला कंटाळा होता, पण मातृत्व हवे होते. शाळेच्या नियामक मंडळाकडे तिने हे सर्व लिहून प्रसूतीची रजा मागितली व ती मंजूर झाली. कुटुंबसंस्था ही समाजाचा पाया समजली जाते, ती मूलतः बदलण्याचेच हे पूर्वचिन्ह आहे. ती नक्की कोणत्या दिशेने बदलेल, हे मात्र आत्ताच सांगता येत नाही. सत्य दोन त-हेने बदलत असतेः एक, नवनव्या शक्ती प्राप्त झाल्यामुळे जे नव्हते ते साध्य झाल्याने; व दुरारे, पूर्वीच्या सत्याचे नव्याने एक निराळेच दर्शन झाल्याने. अनुभुती जसजशी व्या होते, तसतसे सत्याचेही स्वरूप बदलत जाते. ही गोष्ट काही नवी नाe ब्राह्मी स्थितीत संसाररूपी सत्याचा अविष्कार काही निराळ्याचे स्वरूप होतो, हे आपण सर्वांनी ऐकिलेच आहे. गुरूत्वाकर्षणाच्या सत्याचा न्यू"" झालेला अविष्कार व आइन्ष्टाइनला झालेला अविष्कार ह्यात फ र व आइन्ष्टाइनला झालेला अविष्कार ह्यांत फरक आहे; पण त्यामुळे पूर्वीचा अविष्कार मिथ्या होत नाही. पूर्वी गुन्हेगार म्हटला त्याला शिक्षा करून समाजातून नष्ट करून टाकिले की प्रश्न संपला, वाटे. आता गुन्हेगार ही व्यक्ती व तिची कृती ह्या दोहोंलाही जबाबदार आहे, हे सत्य समाजाला नव्याने दिसून येऊ लागले आहे: हे समाजरचनेचे एक तत्त्व होऊ शकत नाही; पण सत्यशोधनाचा व स्वातंत्र्य हा समाजाचा एक आवश्यक हक्क समजला पाहिजे. स्वातंत्र्य हिरावून घेऊन तिला निरनिराळ्या बंधनांत टाकणारे लोक वारंवार उच्चार करितात, समाजहितचिंतकाची वस्त्रे लेतात. अ सत्य काय आहे, हे शोधून काढण्याची धडपड केली पाहिजे, या बदलत्या समाजातील बदलती सत्ये आकलन करण्याची व ती " शक्ती अंगात पाहिजे. भावनेमुळे मनुष्य सत्य शोधण्यास असम भावना प्रेमाची असो वा द्वेषाची असो, ती सत्याच्या शोधाच्या येते; व सूर्यप्रकाशाइतकी लख्ख सत्ये दिसेनाशी होतात. पाच साम्राज्यवादी आहेत म्हणावे, तर कम्युनिस्ट रशिया व चीन ह्याच नाहीत काय? केवळ भूमध्यसमुद्र मध्ये आहे म्हणून अल्प १०८ आहे. 'सत्य' सत्यशोधनाची तळमळ 'ला पाहिजे. व्यक्तीचे कणारे लोक ध्येयांचा तात. अशा वेळी । ती राबविण्याची पास असमर्थ होतो. शोधाच्या आड येतेच त. पाश्चात्य राष्ट्र चीन ह्यांची साम्राज्ये अल्जीअर्स फ्रान्सचे ।। संस्कृती ।। फ्रान्सचे नाही म्हणावयाचे, तर उरालपर्वताच्या पूर्वेकडील मंगोल टोळ्यांचे प्रदेश रशियाचे कसे होतात? फ्रान्स, इंग्लंड व बेल्जियम यांनी आफ्रिकनांवर अत्याचार केले, ते जाहीर होतात; काझाक, काल्मुक वगैरे लोकांवर रशियाने काय जुलूम केले ते बाहेर फारसे फुटू शकत नाहीत. राजसत्ताक, प्रजासत्ताक वा कम्युनिस्ट प्रजासत्ताक - कोणतीही राज्यव्यवस्था असली, तरी ती संपूर्णतया साम्राज्यवादी असू शकते, ही सत्यस्थिती आहे; व साम्राज्य आले म्हणजे समता अशक्य, हेही तितकेच खरे. हे सत्य विचार करण्यासारखे आहे. अधिकार गाजविण्याची सवय झालेल्या लोकांचा अधिकार गेला, किंवा काहींना अधिकार मिळालाच नाही, असे लोक तो मिळविण्यासाठी ध्येयवादाचे कसे पांघरूण घेतात, ह्याचे उत्तम उदाहरण म्हणून केरळराज्यातील शिक्षणविषयक विधेयकाकडे बोट दाखविता येईल. हे विधेयक पहिल्याने प्रसिद्ध झाले, तेव्हा त्यात व्यक्तिस्वातंत्र्याला बाधा येईल, अशी काही कलमे होता; पण लोकमताला मान देऊन ती दूर केली आहेत. आताच्या विधेयकाने 'दशकाचा व शिक्षणाचा दर्जा सुधारेल व त्या धंद्यात शिरलेले दुष्ट प्रघात नाहीतसे होतील, असे वाटते. असे असूनही त्या विधेयकाचे निमित्त पुढे 07 बेकायदा चळवळ करण्याचा विचार काही राजकीय व सांप्रदायिक पुढा-यांनी चालविला. कम्यनिस्ट करितील तेवढे चांगले हे जसे सत्य नव्हे, जस ते करितील तेवढे वाईट, हेही सत्य नव्हे. आजचा समतावाद जो काही असा काही राज्यांत दिसतो. तो संपूर्णतया स्वसंघाइतकाच व्यापक आहे. बध मानवसमाजाला ते तत्त्व निष्ठेने लावण्याचा अजून प्रयत्नच झालेला नाही, असे खेदाने म्हणावे लागते. वर्तमानपत्रे, रेडियो, पुस्तके ह्यांद्वारे "Yoया ध्येयवादांचे पांघरुण घेणारी राष्टे व व्यक्ती इतक्या जोराचा | करीत आहेत की, सत्यान्वेषण करणे जवळ जवळ अशक्य होऊन ल आहे. ज्या धर्माचा आपण शोध करीत आहो, त्याचे काहीसे आकलन यासाठी सत्यान्वेषणाची तयारी पाहिजे. नुसत्या कृतीला ज्ञानाची 7 नाही; पण ध्येय ठरवून साधनांची निवड करण्यासाठी ज्ञानाची म्हणजे जे आहे ते’ (सत्य) समजून घेण्याचे आहे ते’ (सत्य) समजून घेण्याची आवश्यकता आहे; आणि 'जे त' एका दृष्टीने नित्य पण एका दृष्टीने सदैव बदलते असल्यामुळे आवश्यकता नाही; पण आहे ते'। १०९ || संस्कृती || कुणालातरी जगात कायमचे सत्य सापडले आहे, अशा विश्वासावर न बसता ते अनवरत शोधीत राहिले पाहिजे. आज ज्या त-हेने 'सत्य व अहिंसा' हे। शब्द उच्चारिले जातात त्या दृष्टीने नव्हे; पण कधीही उसंत न घेता सत्यशोधन करणे हे एक ध्येय किंवा अंतिम ध्येयाचा एक भाग होऊ शकेल. | सामाजिक न्याय-अन्यायांवर जुन्या व नव्या वाङ्मयातून, विशेषतः नव्या वाङ्मयातून, पुष्कळ विचार झाला आहे. विस्तृत व खोल अथान 'समता' हा शब्द वापरला, तर त्यात 'न्याय' ह्या कल्पनेचा अंतर्भाव होता. निरनिराळे समाजसुधारक क्रांतिकारक अन्यायाविरुद्धच झगडत असता: अगदी शांतपणे विचार केला, तर असे दिसून येते की, अशा त-हेच्या झगड्यातून नवे अन्याय निर्माण झालेले आहेत. असे का व्हावे, ते सर्व समजत नाही. काही वेळा अन्यायाविरुद्धचा झगडा खरोखरच अन्यायावि होत असतो; पण ब-याच वेळा सत्ता काबीज करण्यासाठी, लोकाय, वेधण्यासाठी अन्यायाचे बुजगावणे पूढे करण्यात येते. काही धार्मिक लावा अशी ठाम श्रद्धा असते की, त्यांच्या धार्मिकपणाचे माप होण्यासाठी त्या सद्वृत्तींना वाव मिळण्यासाठी ईश्वराने जगात गरिबांना व दीनांना जना घातले आहे. तशीच श्रद्धा पुढा-यांची आहेसे वाटते. वर सांगितलेल में लोक निदान कोणीतरी भीक मागायची तरी वाट पाहतात. पण शासन वर्गातील लोक अमके लोक, अमका वर्ग मदत करण्यालायक ९ ठरवितात, त्याला मदत कशा त-हेने करावयाची ते मार्ग फक्त। लोकांना माहीत आहेत, असे समजून मदत करणा-या निरनिराळ्या निर्माण करितात; त्यांवर पाण्यासारखा पैसा खर्च करितात. त्यामुळे अ" दारिद्रयाचे निवारण तर होतच नाही, पण पूर्वी असलेल्या शा जोडीला नवे शासक येऊन बसतात. कोटकल्याण कुणाचे होत अ ह्या मदतीच्या योजनेमध्ये कामावर नेमलेल्या शेकडो लहानमोठ्या का सत्यशोधनाची आवश्यकता असते ती अशा वेळी, लोककल्याणास कायदे करून भागत नाही, त्यांची न्याय्य अंमलबजावणी होत । पहावे लागते. कुळकायदा जितका चांगला आहे. तितकीच त्याची अस वाईट आहे. पूर्वीच्या जमीनमालकांना कायद्याने जे मिळावयास पा ११०
- सांगितलेले धार्मिक
पण शासनकर्त्या या निरनिराळ्या संघटना *तात. त्यामुळे अन्यायाचे, असलेल्या शासकांच्या गाचे होत असेल, तर या कार्यकत्र्यांचे ककल्याणासाठी नुसते में होते की नाही, हे ची अंमलबजावणी वयास पाहिजे, ते । संस्कृती ।। क्वचितच मिळते. जे जमीनमालक शक्तिमान आहेत ते तो कायदा खुशाल धाब्यावर बसवतात, व कुळांच्या पदरात काहीच पडत नाही. लाच खावयाला एक नवीन कुरण मोकळे झाले. तालुकावार ह्या कायद्याची नीट अंमलबजावणी करणे काही कठीण काम नाही; पण ते करण्यास लागणारा त्रास व विलंब कोणी सोसावा? एक कायदा केला की फुकट मोठेपणा मिळतो, अन्यायाचे परिमार्जन केल्याचे श्रेय मिळते. तीच त-हा आदिवासी यांच्या बाबतीत. त्याना आदिवासी' म्हणून निराळे ठेवण्यात इतक्या लोकांचे हात गुंतलेले आहत की, न्यायाच्या नावाने त्यांच्यावर व इतरांवर काही अन्याय तर होत असल ना, अशी शंकाही कोणाच्या मनात येत नाही. निरनिराळ्या शब्दांना 'नशनराळ्या काळी काही विशेष धार्मिक महत्त्व आलेले असते व त्यामुळेही उळ लोकांवर अन्याय होण्याचा संभव आहे. 'को-ऑपरेटिव्ह शेती' हा एक व शब्द आहे. शेतीचे उत्पन्न खावयाला पुरत नाही, तेव्हा ते वाढवावयाचे, 8 ध्येय. रशिया व चीन ह्या देशांत 'को-ऑपरेटिव्ह शेती' चालू आहे, तेव्हा "हा ती करावी, असे एका पुढा-याच्या मनात आले. सुदैवाने देशात ' सक्ती कायद्याने झाली नाही; पण होण्याचा संभव आहे. कोणाच्या पात काही विचार आला की, तो सबंध समाजावर लादणे हा एक घोर १ आहे. ज्यांच्याविषयी ही नवी सधारणा आहे किंवा ज्यांच्या आयुष्याला यामुळे मुख्यतः निराळे वळण लागणार आहे, त्यांचा विचार घेण्याला काय त असावी? पण अशा त-हेच्या वर्तणुकीच्या बुडाशी एक गृहीत असते. ण सुधारणेचा विचार ज्याच्या मनात आला, तो मनुष्य शहाणा, शकलेला, विचारवंत व लोकहितदक्षक असा असतो; व ज्यांच्यासबधा सुधार " करावयाच्या ते अज्ञ, अशिक्षित, मागासलेले असतात. त्यांना " हित कळत नाही, तर देशाचे किंवा समाजाचे काय कळणार? • मग ते राजपुरुष असोत किंवा इतर कोठल्याही वर्गाचे असोत, ला सर्वज्ञ समजतात व सत्तेच्या जोरावर आपले विचार इतरावर त असतात. ह्याच संदर्भात 'स्वातंत्र्य' ह्या तत्त्वाचा विचार करावा ते म्ह शिकलेला, विचारवंत शासक, मग ते राजपुर लागेल. । संस्कृती ।।। १११ जिच्याबद्दल नेहमी विचार येतो, ती गोष्ट म्हणजे एक पिढी अन्याय करून जाते, दुसरीला त्या अन्यायाची फळे भोगावी लागतात. अन्यायाचे परिमार्जन करताना नवे अन्याय होण्याशिवाय गत्यंतर नाही का, असे | मनात येते. तसे झाले, तर अन्यायांची साखळी कितीही क्रांत्या झाल्या, तरी तुटणे शक्य नाही. त्याचप्रमाणे किती मागच्या अन्यायांचे उट्टे फेडिता येते, किती पिढ्यांच्या मागच्या अन्यायांचे परिमार्जन करिता येते, हेही ठरविण कठीण आहे. कित्येक हजार वर्षे मानवसंघ पृथ्वीवरून इकडून तिकडे भटकत आहेत, एकमेकांशी युद्धे करीत आहेत. एक दुस-याला जिंकतो व अंकित करतो; एक दुस-याची जमीन हिरावून घेतो, दुस-यावर जुलून करितो; जित-जेते एकत्र मिसळतात, एकजीव होतात; नवीन संघ ज म्हणून येतात; प्रत्येक नव्या आक्रमणाची किंवा संक्रमणाची आठवण या-ना त्या रूपाने राहते. अशा परिस्थितीत किती जुन्या गोष्टींची आठवण ०" न्याय मागावयाचा? जुन्या ऐतिहासिक घटनेमुळे जर आजच्या सभा अन्यायकारक गोष्टी टिकून राहिल्या असतील, तर न्याय मागण आहे, व हा न्याय मागताना जुन्या ऐतिहासिक घटना विसरता आल्या, उत्तमच. आपल्याकडील जातिसंस्था व त्यातल्या त्यात अस्पृश्य" दोन्ही संस्था अन्यायकारक आहेत. त्या नाहीतशा झाल्या पाहिज तसे होताना जुन्या ऐतिहासिक घटना - की ज्यांचे मूळही हल्ला माहीत नाही, -उकरून काढणे योग्य नाही. आजकाल विश्वनाथमा चाललेला जो सत्याग्रह आहे, त्याबद्दल दोन शब्द लिहिणे वाव" नाही. काशी येथील जुने विश्वनाथमंदिर उध्वस्त करून और मशीद बांधिली. पुढे अहिल्यादेवी होळकर यांनी नवे विश्वनाथ मंदिर व गेली जवळजवळ १००-१५० वर्षे हिंदू भाविक त्या नव्या मंदिरा दर्शनासाठी जातात. औरंगजेबाने हिंदू मंदिर भ्रष्ट करुन तेथे मशि ह्या अन्यायाचे परिमार्जन झाले पाहिजे व मुसलमानांची मशीन जागा हिंदूच्या ताब्यात आली पाहिजे, ह्या बुद्धीने आज काही ! सत्याग्रह करीत आहेत. औरंगजेब मरून इंग्रजी राज्य स्थान ११२ न्याय मागणे योग्य त्यात अस्पृश्यता ह्या या पाहिजेत. पण भूळही हल्ली नीट ल विश्वनाथमंदिराबद्दल लहिणे वावगे होणार न औरंगजेबाने तेथे नाथ मंदिर बांधिले, प्या मंदिरात लाखोंनी तेथे मशिद बांधली 7ची मशीद बनलेली आज काही हिंदू मंडळी न्य स्थापन होण्याआधी ।। संस्कृती ।। शिदे-होळकर व पेशवे सामर्थ्यवान होते. त्यांना भ्रष्ट मंदिर मुसलमानांच्या हातून हिसकावून घेऊन परत मूर्ती स्थापन करणे सर्वस्वी शक्य होते. त्यांनी | तसे केले नाही. पण त्यांनी कमकुवतपणा केला म्हणून, जी पिढी जागृत झाली, तिने अन्यायाचे परिमार्जन करून घेण्याचा प्रयत्न करू नये का, असा सवाल वरील सत्याग्रही करितात. ज्या वेळी मंदिर उध्वस्त झाले, तेव्हा | आणि नंतर शंभर वर्षे भारतात निरनिराळी राज्ये होती. एका राजाने दुस-याचा मुलूख व वित्त घेण्याची शक्यता होती व प्रथाही होती. आता सर्व जमाती एका राज्यात आल्यावर ज्या हक्कावर हिंदूंनी १५० वर्षे पाणी | ताडले, तो दमदाटी करुन मिळणे शक्य नाही. हिंदू राज्यकर्त्यांनी मंदिर | परत घेतले नाही, ह्याची कारणे हिंदू धर्मात खोलवर रुजलेली, आजही | १७मूल झालेली अशी आहेत. हिंदू धर्मात विटाळाचे बंड फार मोठ्या |अनाणावर होते. हिंदू माणसे, चीजवस्तु, घरेदारे ह्यांना फार चटकन विटाळ होत असे. ती भ्रष्ट होत, बाटत, ती ताबडतोब हिंदुत्वाला मुकत. 'विटाळ' ५ जुन्या बायका ज्या त-हेने वापरीत, त्यावरून ती कल्पना नसून एखादी °/तात धरता येईल अशी वस्तू आहे, असे वाटावे. 'विटाळ घरभर कालविणे | शब्दप्रयोग पूर्वी फार प्रचारात असे; आजही कधीमधी ऐकू येतो. जे "Clsoल, ते ब-याचदा कायमचे विटाळायचे. तसेच हिंदू मंदिरांच्या बाबतीत . राज्यसत्ता व सामर्थ्य असूनही एकदा बाटलेले मंदिर परत पवित्र होणे " नव्हते. ह्या विचित्र धर्मात देवसुद्धा कायम बाटावयाचे. अशामुळे मंदिर 7 घणे कोणाच्या स्वप्नातही आले नसेल. नवे मंदिर झाले, श्रद्धेची गरज नागली. आजही मंदिर मिळाले. तरी सर्व हिंदू तेथेच जातील, असे शक्य | "S: स्वामी करपात्रीजी सध्याच्या विश्वनाथ मंदिरात हरिजन हिदेना 46 येऊ देत नाहीत. तेव्हा सर्वसाधारण हिंद मशिद बनलेल्या मंदिरात शातील, असे दिसत नाही. विठोबाला अस्पृश्यांमुळे विटाळ झाला, असे " पठ्ठलाचे दर्शन न घेणारी कित्येक घरे आज पंढरपुरात आहेत. हे सर्व हेले, म्हणजे हा सत्याग्रह योग्य वाटत नाही. दोन जमातीत नवी कुरबूर उत्पन्न करण्याशिवाय काही फलनिष्पत्ती होईल असे वाटत नाही. हिंदूंच्या ११३ | ।। संस्कृती ।। अन्यायमूलक कल्पना दूर करण्याचा प्रयत्न करून, जुन्या वेडगळ कल्पना काढून त्याला सार्वलौकीक धर्माचे स्वरूप देण्यानेच विश्वनाथमंदिराच्या अन्यायाचे परिमार्जन होईल; जुन्या जखमांच्या खपल्या काढून त्या वाहत ठेवण्याने नव्हे. पंढरपुरातील विठ्ठलाची मूर्ती विष्णूची नसून जैनांच्या नग्न तीर्थंकरांपैकी एकाची आहे असा पुरावा मिळाला, वारक-याचे परम दैवत व परम मंदिर जैनांच्या ताब्यात देणे योग्य ठरेल का? आपण न्याय मागताना तो इतरांनाही देण्याची तयारी ठेवावयास हवी. लोकांकडून आपण काही अपेक्षा ठेविल्या, तर लोकांनी आपल्याकडून तसल्या अपेक्षा कराव्या, हा मूलभूत न्याय आहे. म्हणजे न्यायाची मीमांसा करताना आपण एक मूलभूत तत्त्वाशी येऊन ठेपलो. हेच तत्त्व समता, बंधुता व स्वातंत्र्य ह्या बुडाशी आहे. | सांघिक आयुष्यात पहिल्याने कसला संकोच होत असेल, तर तो स्वातंत्र्यान सांघिक जीवन जेवढे गुंतागुंतीचे, एकमेकांवर अवलंबून असलेले, तव स्वातंत्र्याचा संकोच जास्त. वाटा नसलेल्या निर्जन डोंगरावर किंवा जग मन मानेल तसे हिंडता येईल; पण शहरात आखलेल्या रस्त्यानेच लागेल. खाणे, निजणे, लग्न करणे, कोणाशी करणे वगैरे सर्वच बाब जीवन आखले जाते. सर्व बाजूंनी जीवनाला मर्यादा पडतात. ह्या न सर्वांना सारख्या प्रमाणात पडाव्या, शक्य तितक्या कमी पडाव्या समाजरचना करण्याची जी धडपड, ती समतेसाठी धडपड. जाव' जबाबदा-या व कष्ट आणि जीवनातील उपभोग्य गोष्टी सवाना। तंतोतंत सारख्या प्रमाणात वाटल्या जाव्या, अशा त-हेची समाज अगदी लहानलहान व अगदी दरिद्री समाजात ब-याच अंशाने दि" बायका, मुले, पुरुष ह्यांनी अविरत कष्ट केले की, जेमतेम पोटाला । असे ज्यांचे जीवन, तेथे समता दृष्टीस पडते. ती समता कष्टाची, दी। व उपासाची असते. संपत्तिमान समाजात विषमता दिसते. त नाहीशी होणे शक्य नाही; कारण अशा समाजात कष्ट व उपम पुष्कळ प्रकार असतात व सर्व त-हांच्या कष्टांना जसे माप लावण ११४ बितीत पड. जीवनातल्या |ष्टिी सर्वांना अगदी 7 समाजव्यवस्था अशाने दिसून येते. मि पोटाला मिळेल कष्टाची, दारिद्र्याची दिसते. ती सर्वस्वी व उपभोग ह्यांचे प लावणे कठीण, । संस्कृती ।। तसे उपभोगांनाही माप लावणे कठीण. त्याचप्रमाणे जबाबदा-याही निरनिराळ्या त-हांच्या असतात, मानसन्मानही निरनिराळ्या त-हांचे असतात. सर्वस्वी शरीरकष्टांवर जगणा-या लहान समाजात शासनसंस्था जवळजवळ नसतात, व ज्या असतात त्या अगदी प्राथमिक स्वरूपाच्या असतात. खूपशा लोकांचे पित्त व जीवित ह्यांवर नियंत्रण ठेवण्याचे मार्ग ज्या त-हेने मोठमोठ्या समाजात आढळतात, तसे लहानलहान समाजांत दिसून येत नाहीत. त्यामुळेच समता म्हणजे काय व ती कशी प्रस्थापित करावी, हे ठरविणे अवघड जाते. समता प्रस्थापित करण्याची धडपड जेथे-जेथे चालते, तेथेतेथे विशेषतः तीन चार गोष्टींवर भर दिला जातो. लोकराज्यात दर काही ना सार्वत्रिक निवडणुका घेतात व आपले शासनकर्ते कोण असावेत, हे * ठरवितात. २१ वर्षांवरील प्रत्येक इसमाला एक मत असले, म्हणजे श्रीमंत गरिबांत समता झाली. पण गरीब हे अशिक्षित व दरिद्री असतील, " त्यांची मते पूर्वाधिकाराच्या किंवा पैशाच्या जोरावर मिळविता येतातं. मान वरील समता खरीखुरी होण्यास शिक्षण सार्वत्रिक झाले पाहिजे व वा वाटणी विषम होता कामा नये. शिक्षण ब-याच वरच्या पायरीपर्यंत । मोफत व सक्तीचे करण्याने एक प्रश्न सुटायला मदत होते. ह्याच • सार्वत्रिक परीक्षा घेऊन त्यांत वर येणा-यांना विद्यापीठात शिक्षण स मदत करणे हा दुसरा उपाय आहे. हा उपाय इंग्लडमध्ये फारच " उरला आहे. ५० वर्षापर्वी ऑक्सफर्ड व केंब्रिज ह्या युनिव्हर्सिट्या "हणजे श्रीमंत जमीनदारांची राखीव मिरास होती. आता सरकारी परीक्षा व री शिष्यवृत्या ह्यामळे ह्या विद्यापीठातील शेकडा ७५ विद्यार्थी मध्यम ।' चा वर्गातून येऊ लागले आहेत. शिक्षण सार्वत्रिक करताना ते मुली या दोघांनाही मिळेल, अशी दक्षता घेतली पाहिजे. लोकशाही गर्न समता प्रस्थापित करावयाची असल्यास अधा। | नाही. मजुरवर्गाच्या मार्गदर्शनाने पगाराचे मान असे वाढले आहे "पगारात माणूस सुखाने राहू शकतो व कमाल पगार किमानाच्या करा पटींपेक्षा जास्त असत नाही. उत्पन्नावरील कर व मृताच्या ११५ सार्वत्रिक सरकारी व मुलगे ह्या दोघांनाही मि थापित करावयाची असल्यास अर्धा समाज निरक्षर ठेवून चालणार नाही. मजूरव की, किमान पगारात माणूस ।। संस्कृती || संपत्तीवरील कर ह्यांमुळेही संपत्तीच्या समान वाटणीला मदत होते. फुकट किंवा कमी पैशांत वैद्यकीय मदत, मजूर व इतर लोकांना काम देणा-या संस्थांकडून कमी भाड्याची घरे बांधून घेणे वगैरे गोष्टींमुळे समानता प्रस्थापित झाली नाही, तरी व्यक्ती-स्वातंत्र्य राखण्यास खास मदत होत. ह्याशिवाय आणखी एक अतिशय महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे सामायिक सार्वजनिक संपत्तीची निर्मिती करणे. करांच्या रूपाने व्यक्तीने मिळविलेला बराचसा पैसा सरकार, नगरपालिका वगैरेंकडे आला, म्हणजे त्यांतील बराचसा सार्वजनिक सुखसोयींसाठी खर्च करण्यानेही समता निर्माण होण्यास म होते. प्रत्येकाला, विशेषतः शहरातील चाळीवजा मोठमोठ्या घरा' राहणा-यांना बाग करिता येणे शक्य नसते; पण शहरात शक्य तित ठिकाणी लहानमोठ्या सार्वजनिक बागा करणे शक्य असते. लंडन शह" मोठमोठ्या बागा तर आहेतच. पण पाचसहा मोठी झाडे, हिरवळीचा त गालिचा व झाडाखाली बसण्यासाठी सहासात बाके अशा चिमुकल्या काही फर्लागाफर्लागांवर आहेत. सर्वांना खुली असलेली खेळाचा न पोहण्याचे तलाव वगैरेही बांधण्यात येतात. सांस्कृतिक दृष्ट्या अतिमहत्व गोष्टी म्हणजे सार्वजनिक वाचनालये, कला, शास्त्र, इतिहास १ प्रदर्शने सार्वजनिक नाट्यमंदिरे वगैरे होत. पॅरिसमधील म्युझे द लाम, व इतर ठिकाणची प्रदर्शने ह्यांकडे उत्कृष्ट प्रदर्शन म्हणून बोट दा येईल. बर्लिनमधील प्राणिसंग्रहालयात विद्यापीठाची बरीचशी या होत. सबंध जर्मनीभर लहानलहान गावी नगरपालिकेने बांधिलेली ना आहेत नाममात्र भाड्याने ती मिळत असल्यामुळे नाटके स्वस्तात " परवडते. काही मोठ्या शहरांतून बर्लिनसारख्या नगरपालिकेने देऊन नट ठेविलेले असतात व त्यांनी बसविलेल्या नाटकांचा दजा समजला जातो. कला, सौंदर्य ह्यांचा उपभोग घेणे, ज्ञान मिळविण चांगली ठेवणे हे सर्वांना साध्य करणे हे ही समतेचेच निदर्शक आहे: संपन्नतेत असावी, दारिद्र्यात नसावी. दारिद्र्य हा व्यक्तीचा किया गुण नाही. ते एक व्यंग आहे व ते नाहीसे झाले पाहिजे. ११६ ली खेळांची मैदाने, वगैरेंची हर चिशी व्याख्याने धलेली नाट्यमंदिरे यस्तात दाखविणे रपालिकेने तर पगार नाटकांचा दर्जा चांगला ज्ञान मिळविणे, प्रकृती नदर्शक आहे. समता वा समाजाचाही ।। संस्कृती ।। | पण संपत्तीच्या विषम वाटणीपेक्षा बोचक गोष्ट म्हणजे अधिकाराची व मानाची वाटणी. अगदी लहान अधिकारापासून ते मोठ्या अधिकारापर्यंतच्या सर्व जागी अधिकार एकसारखाच फिरत राहिला, तर समाजाचे स्थैर्य बिघडते. तो कायम किंवा ब-याच काळापर्यंत एकाच व्यक्तीच्या किंवा गटाच्या हातात राहिला, तर समाज कुजल्यासारखा होतो व असंतोषाची बाज धुमसत राहून त्याचा भडका होण्याचा संभव असतो. कुटुंबात बाप किवा आई आपल्या अधिकाराचा त्याग करण्यास तयार होत नाही. संस्थांतूनही सर्वत्र हीच स्थिती आढळते. कोणी पैसे दिले, म्हणून अधिकार गाजवू पाहतात. कोणी गट करून वर्षानुवर्षे एका लहानशा वर्तुळातच सर्व अधिकार द्रित करतात. कोणाला अधिकाराची जागा मिळाली की, ती काही वर्षे अनुभवून दुस-या कोणास संधी द्यावी, असा कधी विचारच कोणी मनात जात नाही. दुसरे काही नाही, तर एखादी सही किंवा एखादे मत पढातरी हक्क रहावा, म्हणून सतत धडपड चालते. अधिकार संक्रमण अतिपणे व्हावे म्हणून नियमित कालांतराने निवडणुका, विशिष्ट वयानंतर निवृत्ती वगैरे अनेक युक्त्या निरनिराळ्या समाजांत योजिलेल्या दिसतात. समता निर्माण करण्यासाठी ज्या उपाययोजना आहेत, त्या सर्वच "या आहेत. पण सामायिक संपत्तीची निर्मिती जोपासना व संवर्धन ह्या " त्यात कठीण आहेत. सपाट, खाचखळगे नसलेले रस्ते सर्वांना असतात; पण त्यावर विटीदांडू खेळावयाला, गली करावयाला किंवा प्या मांडवांच्या खांबांसाठी खड़े करावयाला किंवा होळी पेटवावयाला " काही वाटत नाही. नगरपालिका रस्त्यावर झाडे लावते, त्यांना " चालत; पण लोकांच्या उघड लुटीपुढे ती टिकणे शक्य वाटत नाही. ती झाडे फुलांची असली, तर फुलांसाठी संबंध नाची असली, तर फुलांसाठी सबंध झाड ओरबाडून काढणे, पाला काढणे, दस-याला सोने लुटण्यासाठी कोवळ्या झाडांच्या 1 मोडून हिसकून काढणे, एखादे झाड औषधी म्हणून त्याची । काढणे व कोणी पाहत नाही असे साधुन झाडच तोडून नेणे हे प्रकार व मुता-या सरोस चालतात. धर्मशाळांतून घाण करणे, सार्वजनिक ११७ फांद्या हातांनी । संस्कृती ।। शक्य तितक्या वाईट रितीने वापरणे, वाचनालयांतील पुस्तकांची पाने फाडणे व शक्यतर पुस्तकेच लांबविणे, बसेस व आगगाड्या ह्यांतील सामानाची शक्य तितकी नासधूस करणे, शाळा, कॉलेज व वसतिगृहे यांतील बाके मोडणे, देवळाच्या आवारात गायी, शेळ्या, गाढवे, कुत्री मोकाट सोडून त्याचा उकिरडा बनविणे, ह्या गोष्टी पाहिल्या म्हणजे सार्वजनिक संपत्ती निर्माण झाली, तरी तिचा उपभोग घ्यावयाला लागणारी संस्कृती आपल्यात आधी निर्माण केली पाहिजे, हे ध्यानात येते. शिक्षण म्हणजे केवळ ज्ञानार्जन नसून संस्कृतीची जोपासना, उपभोगाची पात्रता आणण्याची अभिरुची व सामाजिक मूल्यांचे परिशीलन ह्या गोष्टी शिकविण्याची संधी आहे, हे लक्षात येईल. संस्कृतिसंपन्न जीवनात व्यक्तीच्या स्वातंत्र्याला मर्यादा पडतात. सामायिक संपत्ती निर्माण करणे हे प्रत्येकाचे कर्तव्य ठरते. बंधुता म्हणजे दुस-याबद्दल सौजन्य, करुणा व आत्मीयतेची भावना. ती असल्याशिवाय खरी समेत प्रस्थापित होणेच शक्य नाही. ह्या सौजन्याचा आविष्कार रोजच्या जीवना झाला पाहिजे; फक्त संकटकाळी किंवा विपत्काळी नाही. देवाणघेवाण, यांनी मला केलेले जे आवडणार नाही ते मी दुस-याला करणार नाc" स्वतःवर अन्याय सहन करणार नाही, दुस-यांवर होऊ देणार नाही, अ" भावना असल्याशिवाय समता नांदणार नाही. ज्या समाजात नागराज आहे, यंत्रांच्या द्वारे उत्पादन होते, सार्वजनिक मालमत्ता निर्माण होत, अ" समाजात समता टिकवावयाची, तर वरील तत्त्वाला पोषक अशा आचार" कसोशीने पालन करावे लागते. नुसती समाजकल्याणकारी तत्त्व " असून चालत नाही. त्याबरहुकूम आचार बहसंख्य लोकांनी ठेविला " धर्म हे 'मनोपुब्बंगम' असले, तरी आचारप्रधान आहेत, हे विसरून जा नाही. हे विसरून चालणार | समानता हे तत्त्व जरी एक महत्त्वाचे मूलगामी तत्त्व मानिल, सार्वकालिक होईलच, असे सांगता येत नाही, अशा काही विपत्ती समाज त्व मानिले, तरी ते ही विपत्ती समाजावर ११८ ।। संस्कृती ।। येण्याची शक्यता आहे की, थोडा वेळ समानता बाजूला सारून सत्ता केंद्रित करावी लागेल. पण असे प्रसंग जितके थोडे येतील तितके चांगले; कारण सत्तेचा लोभ हा संपत्तीच्या लोभापेक्षा समानतेचा मारेकरी ठरतो. क्रांतीच्या मार्गे समानता प्रस्थापित करण्याविरुद्ध हाच मोठा आक्षेप आहे. क्रांतीच्या काळात लहान महत्वाकांक्षी गटाच्या हातात सत्ता केंद्रित होते व विषमतेचे नवे पाश समाजाभोवती घट्ट बसतात. | सध्या कोठच्याही मानवसमाजांत वरील तीन तत्त्वे पूर्णतया किंवा ब-याच प्रमाणात दिसून येत नाहीत. सर्व मानवसमाजात ही तत्त्वे कधीकाळी अस्थापित होतील, की त्याआधीच मानवसंस्कृती व समाज ही दोन्ही नष्ट ताल, हेही आज सांगता येत नाही. पण ही तीन तत्त्वे त्यांतल्या त्यांत ल्याणकारी धर्माची तत्त्वे म्हणून समजायला हरकत नाही. ह्या धर्माचे आचारकांड मधूनमधून दिग्दर्शित झाले आहे. त्यापेक्षा जास्त तपशिलात शिरणे म्हणजे धर्मतत्त्वाचे व्यापकत्व घालविणे होईल. आपल्या तत्त्वज्ञानाच्या भाषेत त्याचा उच्चार करावयाचा म्हणजे 'अहं " स तत्व व्यक्ती हे साधन नाही, असे सांगते; 'तत् त्वम्' म्हणजे 'मी " { हे सांगते. 'सर्व खलु इदं ब्रह्म' ह्यात दोन गोष्टी अनस्यूत आहेतः मानतेच्या लायकीचे आहेत ही एक गोष्ट, व समाजात जे-जे काही |" आहे त्याची संपूर्ण जबाबदारी समाजावर म्हणजेच सर्व व्यक्तीवर हा दुसरी गोष्ट. खिस्ती व मुसलमानी धर्मात सर्व सृष्टी देवाची व ""या अशी द्विधा विभागली आहे, व सैतानाच्या सृष्टीचा मुक्तीचा मार्ग तला आहे. समता, बंधुभाव व स्वातंत्र्य ह्यांचे पोषण सर्वग्राही ब्रह्मतत्त्वावरच " पाहिजे. इतके व्यापक आत्मौपम्य असेल, तरच समानतेच्या परम धर्माचे ग्रहण होईल, एरव्ही नाही. ११९ | || संस्कृती ।।