آرتساخ
آرتْساخ (ارمنی جه: Արցախ) ارمنستون پادشائی ِدهمین اوستان ِنوم بیئه.[۱][۲][۳].[۴]
نومداری تاریخنگارون و جوغرافیدانون «پلینیوس» (تاریخ طبیعی کتاب دله)، «کلودیوس پتقومیوس» (جوغرافیا کتاب دله)، «پلوتارک» (بیوگرافی تطبیقی کتاب دله) و«دیون کاسیوس» (قدیمِ یونان و لاتین نویسندگون دانستهئون سکوتیا و قفقاز خَوریِ کتاب دله) همه شه آثار دله تاکید داشتنه که کورای روخنه ارمنست.ن و قفقاز آلبانیای سامون (آران یعنی سرزمینی که اسا جمهوری آذربایجان هسه) بیئه و آرتساخ (قره باغ) سمتی از اینتا روخنه قرار داشته که جزیی از ارمنستون بیئه. ارمنستون دله سالهای میونه آرتساخ ره «کچیک سیونیک» و تْساودِک هم گتنه.[۵]. آرتساخ شامل ناحیهای بیئه که اسا کوهستونی قرهباغ منطقه ره جمهوری آذربایجان دله تشکیل دنه.[۶][۷].
نوم
[دچیین]آرتساخ نوم سنگ نبشتهئون اورارتو دله (آراراتِ پادشائی دوران جه) به صورتای آرداخونی یا اوردخینی و اوردخه قید بئیه که آرتساخ نوم ونجه بئیته بیییه و سرزمینی به اینتا نوم هزارهی اول پیش از میلاد جزو آرارات پادشاهی (اورارتو) و اَیی یرواندیان (اروندی سلسله) قرار داشته. سنگ، مس، مفرغ و آهن ِدوران چیزونی، مسکونی مناطق و قَورها واری (خوجالو – آرانزا و غیره) به جا بمونسه. استرابو، یونانی مورخ و جغرافیدون (قرن اول پیش از میلاد)، شه «کتاب جغرافیای» دله قسمت سمت راست روخنه «کور» (کورا) (که اسا قره باغ هسته) ره نوم «ارخیستینا» (Orkhistene) نوم جه به عونوان اتا اوستان «گتِ هایک بزرگ» (ارمنستون = هایاستان) دونسته که به خاطر ونه سوارکارون شهرت داشته.
اینتا منطقه قرن سیزدهوم میلادی جه «خاچن» (انگلیسی جه: en:khachen) نوم جه شهرت داشته و قرن هیجدهوم گادِر هم ونه نوم «کچیک ارمنستون» و «اوتیک» ِاوستان همراهی ونه نوم «ارمنی سرزمین دور» بییه. «قره باغ» نوم اولین بار وسّه قرن چاردهوم میلادی بر اساس اتا فارسی نوم اینتا منطقه وسّه به کار بورده. در واقع دشتهای اینتا منطقه با نوم «اسپه باغ» و بخش کوهستانی «سیو باغ» نوم بیئه که اَی بعداً ترک زبونون وه ره بائوتنه «قره باغ» (سیو باغ).
باستونی تاریخ و سیاست
[دچیین]
اقوام «پروتو آرمن» (ارمنیون اولیه) قرن هفتوم پیش از میلاد آرتساخ دله بمونه. اینتا منطقه ارمنستون پادشاهی پونزهتا اوستان جه بییه که سال ۱۸۹ پیش از میلاد تشکیل بئی بیئه و تا قرن چاروم میلادی، ارمنستون دله دیّه. باقیبموندست ِاتا از چار شهری که زمون «گتِ تیگران بزرگ»، ارمنستون شا، قرن اول قبل از میلاد، به نوم «تیگرانگرد» تشکیل بیه، منطقه «آغدام» (آکنا) کنونی آرتساخ ِحوزه دله کشف بیه، مرمری نقشهی مربوط به زمون نرون، روم امپراتور، دله آرتساخ به عونوان منطقهای از ارمنستون ثبت بیه.
ارمنستوِن اشکانی خاندان سقوط هاکردن په و «گتِ هایک» ِتقسیم بیّن، ایران و روم میون، اینتا منطقه به «آغوانک» (آلبانیای قفقاز) که ایران دَست دیّه بِن بورده. با قدرت بَییتن شا «واچاگان باره پاشت (با تقوا)»، سال ۴۸۷ میلادی دله، اولین ارمنی مدرسه ره، ابداع کننده ارمنی الفبا «مسروپ ماشتوتس مقدس»، «آماراس» (کلیسایی قره باغ کنونی دله) دله بساته و کلیسائون مختلفی بنا بئییه.
سالهای هشتوم میلادی اعراب هجوم جه برابری کانده. آرتساخ اهالی بارها علیه مهاجمون قیام هکردنه. اوایل قرن نوهوم میلادی، یسایی ابو مسن و ساهل سمباتیان، که امرای خاندان آرانشاهیک جه بینه، اینتا قیامها ره رهبری کردنه. اوایل قرن دهوم میلادی دله منطقهی حکومت دست امیر «خاچِن» دَیّه. اعراب سلطهی په، قرون هفتوم تا نوهوم میلادی چنتا ارمنی خاندان شه حکومت ره آرتساخ دله بساتنه که وشون سَر «خاچن» بییه. قرون بعدی آرتساخ مغولها هجوم جه و قره قویونلو و آق قویونلوهای حکومت جه وَربخارده و قرن شونزهوم میلادی صفویون سامون بِن در بیئموئه. با این وجود اکثریت سکنه آرتساخ ره همچنان ارامنه تشکیل دانه و اونا بتونسنه تا حدود زیادی شه حاکمیت ره حفظ هکنن اتتی که تا قرن هیژدهوم میلادی پنجتا محلی حکومت که وشون ره «ملوک» (ملیکهای) «خمسه» (پنجگانه) گاتنه قره باغ (شامل «گلستان»، «جرابرت»، «واراندا»، «خاچن» و «دیزاک») آرتساخ سر حکومت کردنه.
جمعیتی ترکیب، ریشههای فرهنگی و مشاهیر آرتساخ
[دچیین]- اتا از انسان شناسون معروف به نوم «بوناک» بنوشته: «آرتساخ بومی ساکنون نژاد «ارمنیگون» هند و اروپایی بینه»
- اتا خاورشناس معروف به نوم «ویرخوف» بنوشته: «منطقه «گوگارک» جه تا دشت «تارتار» (که آرتساخ ونه دلوئه) اتا فرهنگ حوزه (فرهنگ ارمنی) بیئه»
- عباس باکیخانوف، تاریخنگار آذری گانه: «روخنه کور تا ارس میون (که آرتساخ و قره باغ ره دربر گیرنه) در طول تاریخ جزیی از ارمنستون بیئه»
- جهون قدیمیترین ارمنی چلیپاسنگ، مربوط به سال ۸۵۳ میلادی، کلیسای «هاکوپاوانک» منطقه «مارتاکرت» (مردگرد) دله آرتساخ دله پیدا بئیه.
- قدیمیترین ارمنی ِدستباف فرش مربوط به سال ۱۲۰۲ میلادی آرتساخ جه هسه که وین ِموزهئون دله کَته.
- ارمنی فیلسوف، اسارهشناس و ریاضیدون اهل آرتساخ به نوم «هوانس ایماستاسر» en:hovhannes imastaser (منطقه «پاریسوس» آرتساخ جه) قرن ۱۱ میلادی دله دانشگاه شهر «آنی» en:ani ره پایهگوزاری هکرده.
- «موسی کاغانکاتواتی» en:movses kaghankatvatsi و «داویت گاندزاکتسی» en:kirakos ofgandzak (قرن ۱۲ میلادی) آرتساخ اندیشمندون قرون وسطی دله بینه.
- «مخیتارگوش» en:mkhitargosh آرتساخ اندیشمند و مولف کتاب «داتاستاناگیرک» بیئه که اینتا کتاب قرنها به عونوان اتا متن حقوقی مرجع ارمنستان دله و بیرون از اون استفاده بیئه.
- تا سالهای نخستین قرنای میونی تمومی عناصر غیر ارمنی (آلبانیایی تبار) بخش کوهستونی قره باغ در اکثریت سکنه ارمنی اینتا منطقه ادغام بئینه.
آرتساخ کلیساها و تاریخی آثار
[دچیین]
- صومعه "آماراس" در قرن چهارم میلادی بنا بئیه.
- صومعه "دادی وانک" در قرون نهوم تا سیزدهوم میلادی بنا بئیه.
- صومعه "گاندزاسار" (صومعه گنجسر) در قرن سیزدهوم میلادی بنا بئیه.
- صومعه "دزیدزرناوانک" قرن چهارم میلادی بنا بئیه.
- کلیسای جامع "قازانچتسوتس" (کلیسای جامع شوشی) اتا از گترین کلیساهایی هسه که تاکنون ارمنستان دله بساته بئیه. بنای کنونی اون در سالهای ۸۷-۱۸۶۸ تاسیس بئیه.
- صومعه "گتیچا وانک" در سالهای ۴۶-۱۲۴۱ میلادی بنا بئیه.
- صومعه "یریتس مانکانتس" در سال ۱۶۹۱ میلادی بنا بئیه.
- قلعه "مایرابرت" (قرون ۱۰ تا ۱۸ میلادی).
وابسته جستارون
[دچیین]منابع
[دچیین]- ↑ Strabo, Geography, 11.14
- ↑ شابلون:Ru icon History of the Ancient World. vol. iii. Moscow, 1989, p. 286.
- ↑ شابلون:Hy icon Ulubabyan, Bagrat. «Արցախ» (Artsakh). Soviet Armenian Encyclopedia. vol. ii. Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1976, pp. 150-151.
- ↑ شابلون:Ru icon Anania Shirakatsi. Geography Guide (VII c). СПб. ,1877
- ↑ Nicholas Adontz. Armenia in the Period of Justinian: the Political Conditions Based on the Nakharar System, transl. by N. Garsonian, Lisbon, 1970,، pp. 160-167, 191-195, 230-233. 253, 326, 282.
- ↑ Harvard international Review
- ↑ Encyclopedia Columbia
- فارسی ویکیپدیا، بدییه بَئی 9 دی 1392.
- [۱]
- [۲]
- [۳]
- [۴]
- [۵]
- of ARTSAKH.pdf
- profile/history.shtmll
- [۶]