Diferencia entre revisiones de «Mēxihco»
Contenido eliminado Contenido añadido
Actualización de datos 2021 Etiquetas: Edición visual Edición desde móvil Edición vía web móvil |
p corrección de redirección doble a Mexico Etiquetas: Destino de redirección modificado Reversión manual |
||
| (No se muestran 31 ediciones intermedias de 4 usuarios) | |||
| Pantli 1: | Pantli 1: | ||
#REDIRECCIÓN [[Mexico]] |
|||
{{Cenca cualtzin tlahcuilolli}} |
|||
{{Ahcopa}} |
|||
{{P1|[[Mexihco|NHN]]}} |
|||
{{P2|[[Mexiko (nch)|NCH]]}} |
|||
{{P2|[[:Incubator:Wp/ppl/Meshijku|PPL]]}} |
|||
{{Tlani}} |
|||
{{Tlācatiyān |
|||
| āchcāuhtōcāitl_nativo = Estados Unidos Mexicanos |
|||
| āchcāuhtōcāitl = Mēxihcatl Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl |
|||
| cemāxcātōcāitl = Mēxihco |
|||
| pāmitl = Flag of Mexico.png |
|||
| chīmalli = Coat of arms of Mexico.svg |
|||
| chīmalli_tamaño = 110px |
|||
| símbolos = |
|||
| mapa = MEX orthographic.svg |
|||
| mapa_tamaño = 290px |
|||
| tlācatiyāncuīcatiliztli = ''[[Mēxihcatlācatiyāncuīcaliztli]]'' |
|||
| tlācatiyāncuīcatiliztli_tlahcuilōlli = Himno Nacional Mexicano instrumental.ogg |
|||
| tēcuacān = [[Āltepētl Mēxihco]] [[File:Coat of arms of Mexico City, Mexico.svg|derecha|20px]] |
|||
| tēcuacān_chānehqueh = 8 918 653 hab. ([[2012]]) |
|||
| tēcuacān_cemonocāyōtl_fmt = |
|||
| tēcuacān_cemonoc = 19_26_N_99_08_W 19°26′M 99°08′C |
|||
| huēyi_āltepētl = [[Āltepētl Mēxihco]] |
|||
| āchcāuhtlahtōlli = [[Caxtillāntlahtōlli]] īhuān [[Tlahtōlli īpan Mēxihco|67 tlācatiyāntlahtōlli]]<sup>1</sup> |
|||
| tēpacholiztli = [[Tlahtohcātēīxiptlahtini]] [[Nenāhuatīliztli|Nenāhuatīliztlācatlahtohcāyōtl]] |
|||
| tēpachohqueh = [[Mēxihco Tlahtohcātēīxiptla|Tlahtohcātēīxiptla]] |
|||
| tēpachohqueh_tōcāitl = [[Andrés Manuel López Obrador]] |
|||
| tzintiliztli = [[Mēxihcatl Tlācaxoxouhcāyōtl|Tlācaxoxouhcāyōtl]] |
|||
| fundación_hitos = • [[Tētzahtzilīliztli īpan Dolores|Tlatēnquīxtīliztli]]<br/> • [[Mēxihcatl Emperadoryōtl tlācaxoxōuhcātiliztli īāyilizāma|Tlamiliztli]]<br/> • Nemachililiztli |
|||
| fundación_fechas = īhuīcpa [[Caxtillān]]<br/>[[16 ic chiucnāhui]], [[1810]]<br/>[[27 ic chiucnāhui]], [[1821]]<br/>[[28 ic mahtlāctli omōme]], [[1836]] |
|||
| tlaīxpayōtl = 1 964 375<ref>{{Cita web |url=http://www.oratlas.com/libro-mundial/mexico/geografia |título=México - Geografía - Libro Mundial de Hechos |autor=[[CIA]] |fechaacceso=30 de enero de 2017}}</ref><sup>2</sup> |
|||
| tlaīxpayōtl_tlatēctli = 13 |
|||
| tlaīxpayōtl_ātl = 2.5% |
|||
| cuāxōchtli = 4 389 km mochi<ref>{{Cita web |url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/Productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/AEGEUM_2017/702825097912.pdf|título=Anuario estadístico y geográfico de los Estados Unidos Mexicanos 2017|fechaacceso=15 de septiembre de 2018|autor=INEGI}}</ref><br/>• 3 155 km īca [[Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl]]<ref>{{Cita web |url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/Productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/AEGEUM_2017/702825097912.pdf|título=Anuario estadístico y geográfico de los Estados Unidos Mexicanos 2017|fechaacceso=15 de septiembre de 2018|autor=INEGI}}</ref><br />• 958 km īca [[Cuauhtēmallān]]<ref>{{Cita web |url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/Productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/AEGEUM_2017/702825097912.pdf|título=Anuario estadístico y geográfico de los Estados Unidos Mexicanos 2017|fechaacceso=15 de septiembre de 2018|autor=INEGI}}</ref><br />• 276 km īca [[Belice]]<ref>{{Cita web |url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/Productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/AEGEUM_2017/702825097912.pdf|título=Anuario estadístico y geográfico de los Estados Unidos Mexicanos 2017|fechaacceso=15 de septiembre de 2018|autor=INEGI}}</ref> |
|||
| huēyi_ātēntli = 9 330 km <ref>{{Cita web |url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/Productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/AEGEUM_2017/702825097912.pdf|título=Anuario estadístico y geográfico de los Estados Unidos Mexicanos 2017|fechaacceso=15 de septiembre de 2018|autor=INEGI}}</ref> |
|||
| chānehqueh = 112 336 538 ([[INEGI]] tēpōhualiztli [[2010]]<ref>{{Cita web |autor=INEGI |título=México en cifras |url=http://www3.inegi.org.mx/sistemas/mexicocifras/ |fechaacceso=8 de mayo de 2015 |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20101220214302/http://www.inegi.org.mx/sistemas/mexicocifras/ |fechaarchivo=20 de diciembre de 2010 }}</ref>)<ref name="población">{{Cita web |título=Principales resultados de la Encuesta Intercensal 2018 Estados Unidos Mexicanos |url=http://www3.inegi.org.mx/sistemas/temas/default.aspx?s=est&c=25433&t=1 |editorial=[[INEGI]] |fechaacceso=9 de marzo de 2018 |formato=pdf |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20151210212235/http://www.inegi.org.mx/est/contenidos/proyectos/encuestas/hogares/especiales/ei2015/doc/eic2015_resultados.pdf |fechaarchivo=10 de diciembre de 2015|fechaacceso=28 de junio de 2018}}</ref> |
|||
| chānehqueh_tlatēctli = 10 |
|||
| chānehqueh_pozāhuacāyōtl = 57 |
|||
| PIB_nominal = [[USD]] 1 19 000 millones<ref name=Mexico and the IMF><nowiki>{{Cita web |url=https://www.imf.org/en/Countries/MEX</nowiki> |
|||
| PIB_nominal_año = 2021 |
|||
| PIB_nominal_puesto = 16 |
|||
| PIB_nominal_per_cápita = [[USD]] 9 250 |
|||
| PIB = [[USD]] 2 613 000 millones |
|||
| PIB_año = 2021 |
|||
| PIB_puesto = 12 |
|||
| PIB_per_cápita = [[dólar estadounidense|USD]] 18 700<ref name=México and the IMF><nowiki>{{Cita web |url=https://www.imf.org/en/Countries/MEX</nowiki> |
|||
| IDH = {{ascendente}} 0.779<ref>{{Cita web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf |título=Informe sobre el desarrollo humano 2017 |idioma=inglés |editorial=''undp.org''}}</ref> |
|||
| IDH_año = 2020 |
|||
| IDH_puesto = 76 |
|||
| IDH_categoría = {{Ingreso|ingreso=pani}} |
|||
| tomīn = [[Mēxihcatl peso]] ($, <code>[[ISO 4217|MXN]]</code>) |
|||
| tlācatōcāitl = Mēxihcatl, -cah |
|||
| horario = [[UTC-5]] īxquichca [[UTC-8]] |
|||
| horario_verano = [[UTC-5]] īxquichca [[UTC-7]] |
|||
| cctld = [[.mx]] |
|||
| código_telefónico = 52 |
|||
| prefijo_radiofónico = 4AA-4CZ, 6DA-6JZ, XAA-XIZ |
|||
| nenecuilhuāztli_ISO = 484 / MX / MEX |
|||
| miembro_de = [[Tlatēcpānaliztli in Ixachitlan Tlahtohcāyōtl|TIT]], [[Tlatēcpānaliztli in Tlacetilīlli Tlācatiyān|ONU]], [[Tlatēcpānaliztli ītechpa in Cepanchīhualiztli īhuān in Tētlamahmaquilizyōtl Izcāyaliztli|OCDE]], [[Ixachitlān Mictlāma Tlaquīxtīlli Pōchtēcayōtl Nenōtzalli|TLCAN]], [[In 20 īntlaolōlōl (nematiliztica īhuān cuepōnini tlācatiyān)|G-20]], [[G-5]], [[Tētlamahmaquilizyōtl Cepanchīhualiztli īpan Asia-Pacifico|APEC]], [[In Ēyi īntlaolōlōl|G3]], [[Lima tlaolōlōlli|GL]], [[Iberoixachitlān Tlācatiyān Cemāxcāyōtl|CIN]], [[Latin Cetiliztli|LC]], [[Iberoixachitēcatl Tlahtohcāyōtl īnTlaolōlōliz ītechpa in Izcāyaliztli in Tlācatiyān Āmoxcalli Iberoixachitlān|ABINIA]], [[Latinixachitlān īhuān Caribe Tlahtohcāyōtl Cemāxcāyōtl|Celac]], [[Tlatēcpānaliztli in Iberoixachitlān Tlahtohcāyōtl ītechpa in Tēmachtiliztlin, in Tlamatiliztli īhuān in Nenayōtl|OEI]], [[Caribe Tlahtohcāyōtl īnTlaolōlōliz|AEC]], [[Pacifico nenōtzaliztli]], [[MIST]], [[Uniting for Consensus|UFC]], [[Interpol]], [[Iberoixachitlān īIcpac|CIJEG]], [[Unesco]] |
|||
| tlahtōlcaquiliztilōni= |
|||
| tlahtōlcaquiliztilōni1= Tlatēcpānal ic 4. īpan in [[Īpanocayoh Tēnāhuatīlli ītechpa Tlahtōllōtl Tētlapalēhuiliztli in Nicān Tlācah]]. |
|||
| tlahtōlcaquiliztilōni2= Macho 3 269 386 km² in [[Cecniquīzqui Tētlamahmaquilizzōtl Yeyāntli]] in tlaīxpayōtl Mēxihco 5 233 761 km² ca.<ref>{{Cita web |título=EEZ WATERS OF MEXICO |url=http://www.seaaroundus.org/eez/484.aspx |idioma=inglés |fechaacceso=27 de enero de 2012 |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20120127184313/http://www.seaaroundus.org/eez/484.aspx |fechaarchivo=27 de enero de 2012}}</ref> |
|||
}} |
|||
'''Mēxihco''' {{IPA|meːˈʃiʔko}} ({{es2}} ''México'' {{Audio-IPA|Mexico.ogg|/ˈmexiko/}}) īāchcāuhtōca '''Mēxihcatl Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl''' ({{es2}} ''Estados Unidos Mexicanos''), tlācatiyān in [[Ixachitlān]], tlatēctli in huitztlāmpa in [[Ixachitlān Mictlāmpa]], ītēcuacān [[Āltepētl Mēxihco]] ca. [[tēīxiptlahtiliztli|Tēīxiptlahtini]], [[tlācatēpacholiztli|tlācatēpachoāni]], [[nenāhuatīlizzōtl]] īhuān [[āltepētlācayōtl]] [[tlācatlahtohcāyōtl]], mochīhua īca [[Mēxihco Tlāltēcpānaliztli|32 nenāhuatiāni yeliztli]]. |
|||
In mēxihcatlālli mani īpan 1 964 375 [[km²]], īpampa in [[Tlāctiyān ic tlaīxpayōtl|ic mahtlāctli omēyi]] ocachi cemantoc tlācatiyān in cemānāhuac auh in ic ēyi in [[Latinixachitlān]]. Cuāxōchnāmiqui in mictlāmpa īca in [[Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl Ixachitlān]] īpan 3 155 km, auh in huitztlāmpa cuāxōchnāmiquih īpan 958 km īca [[Cuauhtēmallān]] īhuān 276 km īca [[Belice]]. In huēyātēntli in tlācatiyān cuāxochnāmiqui in huēyātēnco cihuātlāmpa īca in [[Pacifico Ilhuicaātl]] īhuān in tlāpcopa īca in [[Āyōllohco Mēxihco]] īhuān in [[Caribe Huēyātl]], in quichīhuah 9 330 km, īpampa in [[Tlāctiyān ic huēyātentli āncāyōtl|ic ēyi ocachi āncāyōtl]] Ixachitlān tlācatiyān. |
|||
Mēxihco in [[Tlācatiyān ic chānehqueh|ic mahtlāctli oncē ocachi chāntīlo tlācatiyān]] ca, īca ocachi 124 ''millones'' tlātlālīloh chānehqueh īpan [[2018]].<ref name="población" /> Achi mochintin [[caxtillāntlahtōlli|caxtillāntlahtoah]], in tlahtohcāyōtl quimachilia in ītloc [[Tlahtōlli īpan Mēxihco|67 nicān tlācah īntlāhtōl in tlācatiyān]].<ref>{{Cita web |url=http://www.inali.gob.mx/pdf/LGDLPI.pdf |título=Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas |fechaacceso=11 de abril de 2010 |autor=INALI |fecha=13 de marzo de 2003 |fechaacceso=7 de noviembre de 2010}}</ref> Inīn tlapōhualli quichīhua in Mēxihco in [[Caxtillāntlahtōlli ītlatēcpanaliz in Tlālticpac|tlācatiyān in tlacempanahuia inic caxtillāntlahtohqueh]],<ref>{{Cita web |url=http://www.ethnologue.com/language/spa |autor=Ethnologue |título=Spanish |fechaacceso=8 de mayo de 2015 |idioma=inglés}}</ref> nō inic chicōme tlacempanahuia inic [[nepapan tlahtōlmatiliztli]] in cemānāhuac.<ref>{{Cita web |url=http://www.ethnologue.com/statistics/country#7 |título=Summary by country |autor=Ethnologue |fechaacceso=8 de mayo de 2015 idioma=inglés}}</ref> |
|||
In momachtīa in tlācah nemi Mēxihco īxquichca 14 000 xihuitl yēppa āxcān.<ref>[[Poblamiento de América]]</ref> In īpampa in nenayōtl īizcāyaliz ōmochīhqueh in mēxihcatlālpan in [[Ixachitlānnepantlah]], in [[Huācixachitlān]] īhuān [[Huāccāīxtlāhuaāmāixachitlān]]. In āxcān tlahco Mēxihco ōcatcah in tāchcāuh īnyeyān in huehcēuh mēxihcatlācah, nō īhuān in mayatlācah, ōme huēyi āltepētīliztli in [[Ānāhuac]]. In īxquichcāuh 300 xihuitl, mochi in ītlāl ōquichīuh cē cotōncāyōtl īpan in [[Yancuīc Caxtillān Tlahtohcātēīxiptlahyōtl]], īca ītēcuacān in [[Āltepētl Mēxihco]], ōcatcah cē tāchcāuh yeliztli īpan in [[Caxtiltēcatl Emperadoryōtl]] in [[Ixachitlān]]. Quin in Caxtillān tlahtohcātīliztli, Yancuīc Caxtillān ōquipēhualtihqueh in tēīxnāmiquiliztli ītechpa in īntlācaxoxouhcāyo īpan [[1810]], in tein ōtlan īpan [[1821]]. Zatepan, īxquichcāuh mācuilpōhualxihuitl, ōmochīuh miec tlahtic yāōyōtl īhuān huehcāhuītzyāōyōtl ōquipatlacqueh in mēxihcah mochi īnnemiliz. In īxquichcāuh in [[mācuilpōhualxihuitl XX]] ōmochīuh huēyi tētlamahmaquiliztli izcāyaliztli īca āltepētlācayōtl ōtlahtohcatih īca cēntetl āltepētlācayōtl tlacōtontōntli. |
|||
In iuhqui in [[Cemānahuac in Necēceltīyahtalizyōtl Tlatēcpānaliztli]], Mēxihco in tāchcāuh ahciyān [[Latinixachitlān]] īhuān in ic chicuacē īpan tlapanahuia inic āltepēitto in [[Cemānāhuac]]<ref name="WTO Tourism Highlights 2018 Edition">{{Cita revista|título=UNWTO Tourism Highlights: 2018 Edition World Tourism Organization|url=https://www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284419876|idioma=inglés|doi=10.18111/9789284419029}}</ref>, inōn īpal in 34 nenayōtl ahnozo yeliztli mancān tlein in [[UNESCO]] quinīxmati iuhqui in [[Tlācayōtl īTlatquicāyo]], iuhti inic cē in cemantoc tlālpan īhuān inic chicuacē in Cemānāhuac. |
|||
Ītech in [[huēyitētlamahmaquilizzōtl]],in ic [[ahyehyecauhqui tlahtic tlachīhualli]] (PIB ahnozo ATT) tlatēctli īpan mahtlāctli onnāhui in Cemānāhuac īhuān in mahtlāctli oncē ic [[Anexo: Tācatiyān ic PIB|tlaāxcāhuīni hueliyōtl tlapohtīllōtl]] (PPA ahnozo THT); in ic ōme īpan Latinixachitlān īhuān in ic nāhui in cemantoc tlālpan.<ref name = "fmiuno">{{Cita web |autor=[[Fondo Monetario Internacional]] |título=Report for Selected Countries and Subjects - Gross domestic product, current prices |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=76&pr.y=10&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=%2C&br=1&c=512%2C446%2C914%2C666%2C612%2C668%2C614%2C672%2C311%2C946%2C213%2C137%2C911%2C962%2C193%2C674%2C122%2C676%2C912%2C548%2C313%2C556%2C419%2C678%2C513%2C181%2C316%2C682%2C913%2C684%2C124%2C273%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C624%2C449%2C626%2C564%2C628%2C283%2C228%2C853%2C924%2C288%2C233%2C293%2C632%2C566%2C636%2C964%2C634%2C182%2C238%2C453%2C662%2C968%2C960%2C922%2C423%2C714%2C935%2C862%2C128%2C135%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C733%2C132%2C184%2C646%2C524%2C648%2C361%2C915%2C362%2C134%2C364%2C652%2C732%2C174%2C366%2C328%2C734%2C258%2C144%2C656%2C146%2C654%2C463%2C336%2C528%2C263%2C923%2C268%2C738%2C532%2C578%2C944%2C537%2C176%2C742%2C534%2C866%2C536%2C369%2C429%2C744%2C433%2C186%2C178%2C925%2C436%2C869%2C136%2C746%2C343%2C926%2C158%2C466%2C439%2C112%2C916%2C111%2C664%2C298%2C826%2C927%2C542%2C846%2C967%2C299%2C443%2C582%2C917%2C474%2C544%2C754%2C941%2C698&s=NGDPD&grp=0&a= |fechaacceso=23 de marzo de 2013 |idioma=inglés}}</ref><ref name = "fmidos">{{Cita web |autor=[[Fondo Monetario Internacional]] |título=Report for Selected Countries and Subjects - Gross domestic product based on purchasing-power-parity (PPP) valuation of country GDP |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2012&ey=2012&ssd=1&sic=1&sort=country&ds=%2C&br=1&c=512%2C941%2C914%2C446%2C612%2C666%2C614%2C668%2C311%2C672%2C213%2C946%2C911%2C137%2C193%2C962%2C122%2C674%2C912%2C676%2C313%2C548%2C419%2C556%2C513%2C678%2C316%2C181%2C913%2C682%2C124%2C684%2C339%2C273%2C638%2C921%2C514%2C948%2C218%2C943%2C963%2C686%2C616%2C688%2C223%2C518%2C516%2C728%2C918%2C558%2C748%2C138%2C618%2C196%2C522%2C278%2C622%2C692%2C156%2C694%2C624%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C184%2C132%2C524%2C646%2C361%2C648%2C362%2C915%2C364%2C134%2C732%2C652%2C366%2C174%2C734%2C328%2C144%2C258%2C146%2C656%2C463%2C654%2C528%2C336%2C923%2C263%2C738%2C268%2C578%2C532%2C537%2C944%2C742%2C176%2C866%2C534%2C369%2C536%2C744%2C429%2C186%2C433%2C925%2C178%2C869%2C436%2C746%2C136%2C926%2C343%2C466%2C158%2C112%2C439%2C111%2C916%2C298%2C664%2C927%2C826%2C846%2C542%2C299%2C967%2C582%2C443%2C474%2C917%2C754%2C544%2C698&s=PPPGDP&grp=0&a=&pr.x=62&pr.y=4 |fechaacceso=23 de marzo de 2013 |idioma=inglés}}</ref> In iuhqui tlanōnōtztli in [[ONU]] īpan [[Anexo: Tācatiyān ic tlācayōtl izcāyaliztli tlatēnēhuani|2018 ītech tlācayōtl izcāyaliztli]], quipiya cē pani [[tlācayōtl izcāyaliztli tlatēnēhuani]] in 0.774, tlatēctli īpan in ic 74 in Cemānāhuac, ōhuehcapanihuih ītlān [[Indonesia]], [[Turquia]], [[Taitlālpan]] īhuān [[Africa Huitlāmpa]], tlanehnehuihuilīlo īpan 2018 ōquipixtica tlācayōtl izcāyaliztli tlatēnēhuani in 0.743.<ref>{{Cita web |autor=undp.org |título=Informe sobre Desarrollo Humano 2013 El ascenso del Sur: Progreso humano en un mundo diverso |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_ES_Complete%20REV.pdf |fechaacceso=23 de marzo de 2013}}</ref><ref>{{Cita web |autor=undp.org |título=Indicadores Internacionales sobre desarrollo humano - PNUD |url=http://hdrstats.undp.org/es/indicadores/103106.html |fechaacceso=23 de marzo de 2013 |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20130427055825/http://hdrstats.undp.org/es/indicadores/103106.html |fechaarchivo=27 de abril de 2013 }}</ref><ref>{{cita noticia|apellidos1=Rojas |nombre1=Laura |título=El ascenso del sur: la gran oportunidad |url=http://www.excelsior.com.mx/opinion/laura-rojas/2013/03/17/889383 |fechaacceso=25 de mayo de 2016 |editorial=Excelsior |fecha=17 de marzo de 2013}}</ref> Mā tēl in tlācayōtl izcāyaliztli tlatēnēhuani 0.608 tlacencāhualo, quimatih tlahco.<ref>{{cita web|título=Human Development Reports|url=http://hdr.undp.org/en/composite/IHDI|editorial=United Nations Development Programme|idioma=inglés|fecha=2015|fechaacceso=16 de julio de 2018}}</ref> |
|||
Mēxihco nō cē tlapanahuia in ic nepapan immanyōtl in Cemānāhuac, momachilia iuhqui in caxtōlli omōme cē [[huēyinepapan tlācatiyān]] in Tlālticpac, chāntlāliah in 10-12% in [[nepapanyōlizzōtl]] in Cemānāhuac<ref name="SEMARNAT">{{Cita web |título=Biodiversidad de México |editorial=SEMARNAT |url=http://cruzadabosquesagua.semarnat.gob.mx/iii.html |fechaacceso=7 de octubre de 2007 |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20071007045210/http://cruzadabosquesagua.semarnat.gob.mx/iii.html |fechaarchivo=7 de octubre de 2007 }}</ref> īhuān quimpiya ocachi 12 000 nicān yōllamantli.<ref>{{Cita web |url=http://www.environment.gov.au/soe/2001/publications/theme-reports/biodiversity/biodiversity01-3.html |título=Biodiversity Theme Report |fechaacceso=15 de marzo de 2010 |autor=Conservation International (2000) |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20091227152153/http://www.environment.gov.au/soe/2001/publications/theme-reports/biodiversity/biodiversity01-3.html |fechaarchivo=27 de diciembre de 2009 }}</ref> |
|||
__TOC__ |
|||
== Tlāltōcāitl == |
|||
{{Nō xiquitta|Nemōhuayāntōcāitiliztli Mēxihco}} |
|||
[[Īxiptli:CodexMendoza01.jpg|200px|thumb|left|[[Mendoza Āmoxtli]], Mēxihco tlahco in Ānāhuac.]] |
|||
Mēxihco cē āltepēyōtl tlamantli ōmoyōcox īpan in [[mācuīlpōhualxihuitl XIX]]. Īxquichca ītlachīhualiz iuhqui [[nenāhuatīliztli tlahtohcāyōtl]], in tlācatiyān ītōca ōcatcah ''Mēxihcatl Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl'', immānel īpan in [[Mēxihcatl Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl īNenāhuatīliznāhuatīllālīliz 1824|Nāhuatīllālīliztli 1824]] ōquitōcāitih iuhqui ''Mēxihcatl Tlācatiyān'' īhuān ''Mēxihcatl Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl''<ref>''Constitución de los Estados Unidos mexicanos'' (1824), ''nohuiyān''</ref>. In [[Mēxihcatl Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl īNenāhuatīliznāhuatīllālīliz 1857|Nāhuatīllālīliztli 1857]]<ref>''Constitución de la República Mexicana'' (1857), ''nohuiyān''</ref> ōāchcāuhchīuh in tōcāitl ''Mēxihcatl Tlācatlahtohcāyōtl'', tēl īpan in tlahcuilōlli ōquitōcāitih ''Mēxihcatl Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl''. In [[Mēxihcatl Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl īNenāhuatīliznāhuatīllālīliz 1917|Nāhuatīllālīliztli 1917]], tlatēctli tlēin in āchcāuhtōcāitl ''Mēxihcatl Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl'' ca. |
|||
In tlācatōcāitl ''mexicano'', mēxihcatl caxtillāntlahtōlcopa, mihtoa īxquichca in europantlācah ahcihua. Ōquihtoznequilihqueh in caxtiltēcah in mācuīlpōhualxihuitl XVI, in mēxihcah ōcatcah in [[Mēxihco Tenōchtitlan]] chānehqueh īhuān īntlahtōl. Īpan in tlālpololiztli cequintin cāxtiltecah īhuān criollomeh in ōchanticqueh in [[Yancuīc Caxtillān]] īnnehhuiyān ōmotēnēuhqueh mēxihcah<ref>[[Francisco Xavier Clavijero]] ōtzintih ī''[[Historia antigua de México y de su conquista]]'' ōquitlahtoh ītechpa in ''país del Anáhuac'' (in Ānāhuac tlācatiyān) īpan inic cē āmoxtlahtōlxēxelōliztli, tēl īpan mochi yeh quitēnēhua ''territorio mexicano'' (mēxihcatlalli) ahnozo ''reino de los mexicanos'' (in mēxihcah īntlahtohcāyo) in Yancuīc Caxtillān in tlein quipiyain huehcāuh mēxihcatlālli, īhuān nō in mayatlālli īhuān in michhuahcatlālli.</ref>. In Tlācaxoxouhcāyāōyōtl tēpachoh ōnenecuilohqueh īpan in tlācatiyān nō in tlācah īntōca. īca in [[Plan de Yōhuallān]], in tlācatiyān motēnēhua Mēxihco īhuān in chānehqueh mēxihcah. |
|||
In tōcāitl ''Mēxihco'' īpan in huehcāuh meēxihcah īntēcuacān, In iuhqui [[Bernardino de Sahagún]] tlein mochīhua ic ''Mētztli'', ''xīctli'' īhuān ''-co''<ref>ītechpa ''Metzxico'': ''metz(tli)'' (luna), ''xic(tli)'' īhuān ''-co'' (locativo). Sahagún, ''Historia general...''.</ref>. Tēl ōcatcah ehtōliztli īpampa in nāhuatlahtōlli īiuhcayo ahmo quimācāhua in tōcāitl īca in tlālīlli tlahtōlli<ref>Karttunen (1983) quihtoa tlein in Sahagún īpipīquiliztli neltzintiliztlahtōltica ahmo tlayōllohmaxiltia īpampa ahmo quinehnehuilia in hueyāc /ī/ īpan ''xīc-'' 'xīctli', ahmo nō in ''saltillo'' achtopa, nō īhuān in quizaliztli quipiya cē ahmo nāhuatīlli iuhquiyōtl ''-tz-'' īpan ''mētz-''.</ref>. [[Clavijero]] ōquihtoh tlein in tōcāitl ōcahtca īpal ''Mēxihtli'' quihtōznequi [[Huitzilopochtli]]. In neneuqui āmoxpan, Clavijero ōquihcuiloh cē tlahtōlcaquiliztilōni, yeh ōneltocac in tlahtōlli ōquihtoznec in ''Metl īyōllohco'', tēl īpal in tlahtōlmatiliztli ōquiyecoh tlein in tōcāitl ītech in mēxihcah īmāchcauhtēōtl<ref>Clavijero, 1844: 74. Clavijero ōquihcuiloh: |
|||
{{cita|Yo algún tiempo creí que el nombre verdadero era ''México'', que quiere decir en el centro del maguey o la pita, o el aloe mexicano; pero me desengañó el estudio de la historia, y ahora estoy seguro de que ''México'' es lo mismo que el lugar de ''Mexitli'' o ''Huitzilopochtli'', es decir, el Marte de los Mexicanos, á causa del santuario que en aquel sitio se le construyó.}}</ref>. |
|||
==Tlahtōllōtl==<!--Historia--> |
|||
[[Īxiptli:CuevaOlla.jpg|right|180px|thumb|[[Cueva de la Olla]]. [[Paquimé nenayōtl]].]] |
|||
[[Īxiptli:Toniná stucco frieze.jpg|180px|right|thumb|Friso de [[Toniná]]. [[Maya nenayōtl]].]] |
|||
[[Īxiptli:Tenoch2C.jpg|thumb|180px|Mēxihco Tenōchtitlan [[mācuīlpōhualxihuitl 15|mācuīlpōhualxiuhhuīc XV]].]] |
|||
{{Tāchcāuh zāzanilli|Mēxihco tlahtōllōtl}} |
|||
=== Oc iuh huāllāzqueh in caxtiltēcah === |
|||
In āxcān Mēxico tlālli ōquipantlāzqueh īhuān ōchāntiqueh nehnenqui ahamiqueh īhuān tlanechicohqueh ye 30 000 xihuitl. Achi in 9000 xihuitl y. C. ōmochīuh in tlatlācacihuītīliztli in tlanelhuayōtl iuhqui in [[āyohtli]] īhuān in [[huāxin]]<ref>Casas y Caballero, 1995: 38.</ref> in tlālpan [[Teōhuahcān tlahuelmayān]] īhuān in [[Tamaulipas tepētlah]]. In tlatlācacihuītīliztli in cintli ōmochīuh ahmo huehca in 5000 y. C. in tlein ōquichīuh in āltepētzintīliztli in [[Ānāhuac]]<ref>Márquez Morfín y Hernández Espinoza, 2005: 14.</ref>. |
|||
In [[Huāccāixachitlān]] chānehqueh ōquicemanqueh īnnenayo, mānel ōahcicqueh in ānāhuacah. Cequi catyān ōcatca nemilo cemanqui īxquich in huehcāuh cāhuitl, iuhqui in [[Cueva de la Perra]] (12 000 y. C.)<ref>MacNeish, 1968: t. II.</ref>, [[Cueva de la Candelaria]] (8000 y. C.)<ref>Aveleyra, 1956.</ref>, [[El Conchalito]]<ref>Fujita, 2006: 82-98.</ref> īhuān in San Francisco Tepētlah ōztotl, [[Tlani California Huitztlāmpa]]. |
|||
In āltepēyōtl tzintiliztli ōcatca ahmo huehca in 2500 xihuitl y. C. īhuān in 1500 y. C.<ref>Christian Duverger, 2007.</ref>, īca in tlachīhualiztli in [[cōnchīhualiztli]] īhuān in achto mīllahcayōtl āltepēmāitl<ref>López Austin īhuān López Luján, 2001.</ref>. Īpan in ''Preclásico Medio'' (m. XIV-IV y. C.) ōmomana in [[ōlmēcah nenayōtl]] in mochi in Ānāhuac<ref>Las fechas son de Pool, 2007: 10.</ref>. Cequi tāchcāuh yōllohtli ōcatca [[La Venta]], [[Tres Zapotes]] īhuān [[Teōpantēcuānitlān]] ōcatcah in tāchcāuh ōlmēcatl tlateōmatiyān. Zātēpan in ōlmēcah īnpolihuiliz, ōcempanhuetzqueh miac tlācah, ōxōchiyōuhqueh in [[tlacomōlli miccāpetlacallōtl]] in [[Ānāhuāc Cihuātlāmpa|cihuātlāmpa]]<ref>Kubler, 1984: 191.</ref>, in [[paniōlmēcah nenayōtl]] in Āyōllohco īhuān ōmochiuh in [[huēyac tlapōhualli]]. |
|||
Ahmo huehca in mācuīlpōhualxihuitl II ōmochīuh in ''Periodo Clásico'' in Ānahuāc (m. II-VI/VII). In ihcuāc in ōpanhuetzqueh [[Teōtīhuacān]]<ref>Childs Rattray, 1997: 73.</ref> īhuān in miac mayatlahtohcāyōtl. In inic ōquitēcpan in pōchtēcayōtl in tlahco Mēxihco īhuān ōquinmocnīuhtihqueh in [[Monte Albán]] tlācah. In ānāhuacayōtl ōmomana in mictlāmpa īxquichca in huāccāīxtlahuacān iuhqui [[La Quemada]] īhuān ōquipalēhuih in panhuetziliztli in [[Huāccāīxtlāhuatl Āmāitl Ixachitlān]] tlācah iuqhui in huehcāuh āltepētl [[Paquimé]]. |
|||
Zātēpan in Teōtihuacān īhuān in mayaāltepētl īnpolihuiliz, ōpanhuetzqueh miac tēucyōtl in ōmīnamicqueh on tlālli tēpacholiztli. In mācuīlpōhualxihuitl X īhuān XII ītzalan, ōpanhuetz [[Tōllān Xīcohcotitlan]], in tōltēcah īntēcuacān. In tōltēcayōtl ōquipalēhuih ih panhuetziliztli in mayatlācah, in mixtēcah īhuān occequintin tlācah in Ānāhuac. Īn mēxihcah ōquinpatcāyōtihqueh, yehhuāntin ōāltepētzintihqueh in [[Mēxihco Tenōchtitlan]] īpan [[1325]]. Īpal inīn āltepētl ōtēpachohqueh in tlapanahuia inic huēyi tlahtohcāyōtl in Ānāhuac, in catleh ōtlālpolohqueh in caxtiltēcah īpan [[1521]]. |
|||
=== In caxtiltēcah tlālpolōliztli === |
|||
[[Īxiptli:Matanza de Cholula - Lienzo de Tlaxcala.jpg|180px|thumb|In [[tēmictīliztli Chōlōllān]], īpan in [[Tlaxcallān tilmahtli]].]] |
|||
Zātēpan in [[Franciso Hernández de Córdoba]] ([[1517]])<ref>Thomas, 1993: 115-128</ref> īhuān [[Juan de Grijalva]]<ref>Díaz del Castillo, 2007: 15-27</ref> īnnehnemiliz, [[Hernán Cortés]] īhuān ītlācahuān ōahciqueh [[Cozumel]] īhuān in [[Tabasco]] huēyātēntli, in cānin [[Cintla nehcaliliztli|in mayatlācah ōihcalqueh in caxtiltēcah Cintlah]]<ref>Thomas, 1993: 193-210</ref>. Nē ōāltepētzintih [[Santa María de la Victoria]] īhuān ōquicelih [[Malintzin]], yeh ōcatcah nāhuatlahtōlcuepani ic in huehcachānehqueh<ref>Díaz del Castillo, 2007: 145-148</ref>. |
|||
In caxtiltēcah ōahciqueh in [[Veracruz]] huēyātēntli, in cānin ōcalaqueh in [[Ānāhuac]]. Ōquichīuhqueh necennōnōtzaliztli īca cequintin tlācah īhuān ōohtlatocacqueh in [[Mēxihco Tenōchtitlan]]. In ohpan ōquinpēuhqueh in mēxihcah īnnecenōnōzal iuhqui in [[tēmictīliztli Chōlōllān]]. [[Motēuczōma Xōcoyōtzin]] ōquincelih yōcoxcātica in caxtiltēcah<ref>Sahagún, 1999: 702-703.</ref>, tēl in [[tēmictīliztli īpan in Toxcatl]] ōtzinti in yāōyōtl īca in mēxihcah<ref>Thomas, 1993: 427-438</ref>. [[Cuitlāhuac]] [[Tēpēhualiztli Yōhualli|ōquinpēuh in caxtiltēcah]] īpan [[1520]]<ref>Díaz del Castillo, 2007: 254-262</ref>, tēl yeh ōmic in ihcuāc in [[mātlālzahuatl|huēyi cocoliztli]]. [[Cuāuhtemōc]], in tlacuitlapancāyōtl tlahtoāni, ōcānqueh īpan in [[13 tlachicuēyiti]] [[1521]]<ref>Díaz del Castillo, 2007: 367-373</ref>, īhuān ōquimictihqueh īpan [[1525]]<ref>Sahagún, 1999: 845-848. Se desconoce la fecha exacta de la muerte de Cuauhtémoc, así como el paradero de sus restos.</ref>. Zātēpan ōtepāntlehcoh Mēxihco Tenōchtitlan in caxtiltēcah ōcholohqueh tlālpolohqueh in tlacāhuīlli in [[Yancuīc Caxtillān]] īpan cē tlachīhualli mochi in ''colonia''pan. Īca in tlālpolōliztli ōhuāllāh in cristianotiliztli īhuān in nicān tlācah ahmo nenayōtl. |
|||
=== In colonia cāhuipan === |
|||
Zātēpan ōquitlālpoloh Tenōchtitlan, Hernán Cortés ōquicui in tēpachōliztli iuhqui Yancuīc Caxtillān ''īpanocayoh yāōquīzcayacānqui''. Īpan [[1527]] motlālih in [[Tlacacōyān Mēxihco]]<ref>Cid Sebastián, 93.</ref>. In inic cē tlahtohcātēīxīptlatl ōcatca [[Antonio de Mendoza y Pacheco]] ye ōtētepachoh īxquichca [[1535]]<ref>Díaz del Castillo, 2007: 541-544</ref>. In Yancuīc Caxtillān in ōquitepachohqueh 63 tlahtohcātēīxīptlatin īpan achi 300 xihihitl in caxtiltēcah ōtlahtocatqueh. In caxtiltēcatl tlahtohcatiliztli ōquīxnamictih in nicān tlācah īnnemapatlaliz iuhqui in [[Miztōn Yāōyōtl]] (1540-1551), in [[chīchīmēcayāōyōtl]], in [[Pericutlācah īntētlācamachītīliz]] (1734-1737) īhuān in [[Quisteil mayatlācah īntētlācamachītīliz]] ([[1761]])<ref>Bernabéu Albert, 1994: 171.</ref>. |
|||
{{Nō xiquitta|Mēxihcatl Tlācaxoxouhcāyōtl}} |
|||
Yohuac īpan [[Tlachiucnāuhti 15]], [[1810]] {{6conejo}} xihuitl, ōmpēuh Mēxihco [[Mēxihcatl Tlācaxoxouhcāyōtl|huēyi Tēmaquixtilizyāōyōtl]], ihcuāc [[teōpixqui]] [[Miguel Hidalgo|Miguel Hidalgo y Costilla]] māltepētlālia in oncān teōcalpan motōcāyotia [[Dolores Hidalgo, Cueyatlālco|Dolores]], [[Cueyatlālco]]. In caxtiltēcah zannō ihcuāc quitlāliah tēuctli in ītōcā [[Francisco Xavier Venegas]] iuhquin [[ōntlahtoāni]] nicān [[Yancuīc Caxtillān]]. |
|||
[[Tlachiucnāuhti 27]], [[1821]] {{4casa}} xiuhpan, ōcalacque Āltepētl Mēxihco [[Agustín de Iturbide]] īhuān īyāōquizcahuān. Iuh ōmochīuh ītēmaquixtiliz [[Yancuīc Caxtillān]] in īhuīcpa Huēhueh Caxtillān, [[Europan]]co. Īca ītōcā Agustín Inic Cē, inīn xiuhpan motlahtohcātlālia Iturbide huēyi tlahtoāni in īpan ixquich Mēxihco ahnōzo huēhuehtlahtohcāyōtl in [[Ānāhuac]]. |
|||
Īpan [[1846]] {{3conejo}} xihuitl, ōmpēhua yāōyōtl in tlein [[Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl Ixachitlān|Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl]] chānehqueh ōquichihuilique Mēxihco inīc quincuīcuilizque mēxihcah huel cencah huēyi īcecniquizaliz intlāltzin. Inīc yāōyōpan quicuīcuilique Mēxihco in āxcān tiquixmauhtih iuhquin [[California]], [[Nevada]], [[Utah]], [[Colorado]], [[Yancuīc Mēxihco]], [[Texas]], [[Arizona]] īhuān occē tlahtohcāyōtl. Quipalehuique in īquizcan, ōmicque inīn yāōyōpan in iximachoh iuhquin (Tiyacauhque Īconehuantzin Chapōltepēc). Otlan in yāōyōtl īpan [[1848]] {{5ped}} xihuitl. |
|||
Īpan [[Tlamācuīlti 5]], [[1862]] {{6conejo}} xihuitl, mēxihcatl yāōquizque īhuān yāōquizcayacanqui in ītōcā texācatl [[Ignacio Zaragoza]], quimpēuhqueh [[Francia|franciatlācah]] in oncān ītauhcayō motōcāyotia (Īnecaliliz in Cuetlaxcōāpan) īpan yāōcāltepēpan Loreto īhuān Guadalupe īca nāhuamācēhualtin zacapoaxtlah īhuān xōchipolcah. Zātēpan, īpan [[1864]] {{8ped}} xihuitl, nicān pēhua Mēxihco Tenōchtitlan īntlahtohcāyōpan austriatlācah huēyi tlahtoāni [[Ferdinand Maximilian]] īhuān huēyi cihuātlahtoāni [[Carlota Amalia]]. |
|||
Nicān ōpēuh, in īpan [[Tlamahtlāccēti 20]], [[1910]] {{2conejo}} xihuitl huēy yāōyōtl ihtic Mēxihco motōcāyotia "[[Mēxihcatl Icnīuhyāōyōtl]]", in iuh ōmāltepētlāli [[Francisco I. Madero]]. |
|||
Inīn xiuhpan [[1942]] {{8conejo}}, Mēxihco tecentili "Los Aliados" īpan [[Īyāōyo in Cemānāhuac Inic Ōme]] īca ītlanapololiz inīc [[Ehēcayāōquizcani 220]]. |
|||
Īpan [[Tlamahtlācōnti 1]], [[2000]] {{1ped}} xihuitl, [[Vicente Fox]] tlaīxquetzalli īhuīcpa [[Partido Acción Nacional|PAN]], yehhuātl nicpēhua īmēxihcatetenahuatoh, in āquin inic cē [[Tlahtocātēīxiptla]] quimauhtili, mēxihcah quitenauhque [[Ernesto Zedillo]] iuhquin yancuīc huēyi tlahtōcauh Mēxihco ihic occequīntīn mecatlācayōtl; PAN huetzicoh in cemitquimatiliztli īpampa 70 xihuitl ītepacholiz PRI. |
|||
[[Felipe Calderón]] ōpēuh mēxihcatetenahuatoh ocaqui mohuetehuaque, ixachi patio īhuān ocachi tzacualtoc ōmpa Mēxihco, nicpia in PAN occequīntīn ōnicpēuh īpan īocohuetziqui [[Andrés Manuel López Obrador]], tlaixquetzalli īhuīcpa [[Partido de la Revolución Democrática|PRD]]. Felipe Calderón cah āchcāuh Tlahtohcātēīxiptlani īhuīcpa [[Tlamahtlācōnti 1]], [[2006]] {{7conejo}} xihuitl. |
|||
In Xiuhpan 2009, ce cocoxcayotl [[2009 Influenza huēyicocoliztli|Influenza huēycocoliztli]] mochīhua [[Mēxihco]] īhuān [[Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl]]. In [[2009 Influenza huēyicocoliztli|Influenza huēycocoliztli]] moaci [[Tlacetilīlli Huēyitlahtohcāyōtl]] īhuān [[Caxtillān]]. Cateh 22 miquih. Īpan 6:00 hrs in [[Aeroméxico]] tepoztōtōtl Boeing 777 ōtlāltia īpan in [[Āltepētl Mēxihco]] īca 148 mēxihcah huālmocuepayah [[China]] (achtopa [[Hong Kong]] īhuān [[Pequin]]) īpampa yehhuāntin ōcatcah tzacualo īpan ahmo cualli yōliztli iuhcayōtl īpan China. |
|||
==Iuhquiyōtl cemānāhuacāyōtl==<!--Geografía física--> |
|||
{{Tāchcāuh zāzanilli|Cemānāhuacāyōtl Mēxihco}} |
|||
[[Īxiptli:México relieve.png|220px|thumb|Mēxihco tencahualli.]] |
|||
[[Īxiptli:Pico Orizaba1.jpg|220px|thumb|In Cītlaltepētl īca 5610 m in tlapanahuia inic huehcapan tepētl Mēxihco.]] |
|||
[[Īxiptli:Barranca del cobre 2.jpg|220px|thumb|In [[Barranca del Cobre]], [[Chihuahuac]], īpan in Nāntepētlah Cihuātlāmpa.]] |
|||
[[Īxiptli:Popocatépetl sunrise.jpg|220px|thumb|In Popōcatepētl īca 5452 msnm]] |
|||
Mēxihco tlatēctli in huitztlāmpa in [[ixachitlān mictlāmpa]] tlani cemantoc tlālli. Cuāxōchtia in mictlāmpa īca in Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl Ixachitlān, nō in huitztlāntlāpcopa īca Cuauhtēmallān īhuān Belice. Quipiya 11 122 km² in huēyātēntli in mohtlamantiliah īpan ōme: in cihuātlāmpa in [[Tēpāpāquiltiliztli Ilhuicaātl]] īhuān in [[California Āyōllohco]]; īhuān in tlāpcopa in [[Mēxihco Āyōllohco]] īhuān in [[Caribe Huēyatl]] in quichīhuah centettihuītz in [[Ilhuicaātl Atlántico]]. In tlācatiyān ītlaīxpayo 1 964 375 km²<ref>INEGI (2010): "[http://mapserver.inegi.gob.mx/geografia/espanol/datosgeogra/extterri/frontera.cfm?c=154 Superficie Continental e Insular del Territorio Nacional"], consultada el 10 de mayo de 2010.</ref>. Mēxihco onca oc ye 3 200 km in huitlatzticāyōtl huēhca catyān ītzalan. |
|||
In cemantoc tlālli ītlaīxpayo 1 959 248 km² īhuān in tlālhuāctli ītlaīxpayo 5 127 km². Īānāhua quipiya 11,122 km. |
|||
=== Tlaīxpāyōtl iuhcāyōtl === |
|||
In tlaīxpāyōtl īiuhcāyo huel tepēyoh īhuān quimpiya miac tletepētl. In tlālpan mani in [[Nāntepētlah Tlāpcopa]] īhuān in [[Nāntepētlah Cihuātlāmpa]], in catleh maniliztli in [[Teyoh Tepētlah]]. In Nāntepētlah Cihuātlāmpa tlami īpan Nayarit, cetiya īca in [[Yancuīctletepēyōllōtl]]. Ōmpa ītloc in Tēpāpāquiltiliztli huēyātēntli, mani in [[Nāntepētlah Huitztlāmpa]]. |
|||
In [[Yancuīctletepēyōllōtl]] nālquīza in tlālli in cihuātlāmpa in tlāpcopahuīc, īxquichcapa cetiya in [[Nāntepētlah Tlāpcopa]] īpan in [[Cempōhualtepētl]] (3395 msnm). In Yancuīctletepēyōllōc, īca huēyi tletepētlāyiliztli, tlatēctli in tlapanahuia inic huehcapan tepētl Mēxihco: in [[Cītlaltepētl]] (5610 m), in [[Popōcatepētl]] (5462 m) in [[Iztāccihuātl]] (5268 m), in |
|||
[[Chiucnāuhtēcatl]] (4690 m), in [[Mātlālcuēyeh (tletepētl)|Mātlālcuēyeh]] (4461 m) īhuān in [[Cōlimān cepayauhyoh]] (4340 m). īpan inīn tlālmatiliztli īhuēyāltepēuh ōmochīhua in [[Paricutín]] īhuālpanhuetziliz, in tlapanahuia inic yancuīc tletepētl in cemānāhuac. |
|||
In maniliztli in huitztlāntlāpcopa in Nāntepētlah Tlāpcopa motēnēhua [[Huāxyacac Nāntepētlah]], tlami īca in Nāntepētlah Huitztlāmpa in [[Tēcuāntēpec istmo]]. In tālpcopa iz mani in [[Tlahco Chiyapan Huehcapan Īxmaniliztli]] īhuān in [[Chiyāpan Nāntepētlah]], in tlapanahuia inic huehcapan ītepēuh in [[Tacaná tletepētl]] (4117 m). |
|||
In tlāliuhquiyōtl huel ittalōni in [[Tlani California Tlālyacatl]] in mictlāncihihuātlāmpa, īuhuān in [[Tlālyacatl Yucatán]] in tlāpcopa. Īpan in achto mani in [[Tlani California Tepētlah]] nō motēnēhua [[San Francisco Tepētlah]] ahnozo [[Giganta Tepētlah]]. In tlapanahuia inic huehcapan ītepēuh in [[Tres Vírgenes Tletepētl]] (2504 m) In Tlālyacatl Yucatán, cē īxmaniliztli in mochīhua in tenēxtetl. |
|||
In Nāntepētlah Tlāpcopa, in Cihuatlāmpa īhuān in Yancuīctletepēyōllōtl ītzalan, motlālia in [[Mēxihcatl Huehcapan Īxmaniliztli]], tlein tepētlah iuhqui in Zacatēcapan īhuan in San Luis cōccānquīxtia. In mictlāmpa quipanahuia in ītech huāccayātl īhuān huehcatlan in huitztlāmpa. In īpan tlātectli in [[Chihuahuac huāccāīxtlāhuatl]] īhuān in [[Zacatēcapan tlahcohuāccāīxtlāhuatl]]. In huitztlāmpa in tepētlah tlatēctli in [[Bajío]] tlazohtlālli īhuān miac tlahuelmayān cecēc nō tlanaliuhtoc, iuhqui in [[Michhuah Huehcapan Īxmaniliztli]], in [[Tōllohcān Tlahuelmayān]], in [[Mēxihco Tlahuelmayān]] īhuān in [[Cuetlaxcōāpan-Tlaxcallān Tlahuelmayān]]. Inīn huitztlāmpa centlacopan motlāliah achi mochintin in Mēxihco chānehqueh. |
|||
In Yancuīctletepēyōllōtl īhuān in Nāntepētlah Cihuātlāmpa ītzalan tlatēctli in [[Balsas Tlālcalaquiliztli]] īhuān in Michhuahcān, Xalīxco, īhuān Guerrero totōncāpan. In tlāpcopa īcapma in [[Cempōhualtepētl]], tlatēctli in [[Huāxyacac Tlahco Tepētzalan]] quitzacuah tepētl ohuitica, in catleh ohuihtichīhua in calaquiliztli īhuān in ''comunicaciones''. |
|||
Miac tlālhuactli tlatēctli īpan in tlāllōtl huēyātl, iuhqui in in [[Revillagigedo miactlālhuāctli]] ([[Socorro tlālhuāctli|Socorro]], [[Calrión tlālhuāctli|Clarión]], [[San Benedicto tlālhuāctli|San Benedicto]] īhuān [[Roca Partida tlālhuāctli]] īhuān in [[Marías tlālhuāctli]] īpan in Tēpāpāquiltiliztli; in [[Guadalupe tlālhuāctli|Guadalupe]], [[Cedros tlālhuāctli|Cedros]], [[Rocas Alijos tlālhuāctli|Rocas Alijos]], [[Tiburón tlālhuāctli]], [[Carmen tlālhuāctli]] īīxpan in Tlani California tlālyacatl īhuān Sonora īnhuēyātēn; in [[Āltepētl in Carmen]], [[Cozumel tlālhuāctli|Cozumel]], [[Mujeres tlālhuāctli|Mujeres]] īhuān in [[Alacranes tapachtepāntli]] īpan in Atlántico. Mochi quipōhua 5127 km² in tlaīxpayōtl. |
|||
===Immanyōtl===<!--Clima--> |
|||
Mēxihco tlācatiyān īca nepapan immanyōtl. Ic ītlālīliz in tlācatiyān tlātectli īpan ōme huel ahmo neneuhqui tlaīxpayōtl, quitlahcotec in ''[[Trópico de Cáncer]]''. Inīn tlīlantlōc quixeloa in tlācatiyān īpan cē totōncatlālli īhuān cē tlanaliuhtoctlālli. Yēceh in tlaīxpāyōtl iuhcāyōtl īhuān in ilhuicaātl quipatlah in immanyōtl in tlācatiyān. |
|||
Onca Mēxihco huehcapan tepētl immanyōtl ahmo huehca in totōncapan. In tlein īca oc yeh immanyōpatlaliztli in tlahtohcāyōtl [[Durango]] ca, in cānin monāmiqui in tlapanahuia inic tlani totōncāyōtl, in iuh -26 °C, īhuān in tlapanahuia inic pani īpan in Tlani California [[huāccāīxtlāhuatl]] in cānin quipanahuia in 50 °C. In quiyauhyoh īhuān totōnqui tlālli quichīhua in [[Āyōllohco Mēxihco]] īhuān in [[Tēpāpāquiltiliztli Ilhuicaātl|Tēpāpāquiltiliztli]] tlani huēyātēnīxtlahuatl, nicān in totōncāyōtl tlatēctli in 15.6 °C īhuān 40 °C ītzalan īpan tlachicōnti. Cē totōncapan quichīhua in tlālli īpan in 614 īhuān 830 msnm ītzalan, nicān in nicān in totōncāyōtl tlatēctli in 16.7 °C īhuān 21.1 °C ītzalan īpan tlachicōnti. In cecēc tlālli onca īxquich in 1830 msnm īxquichca in 2745 m. |
|||
Īpan in tlanaliuhtoc tlanipipinimmanyōtl in totōncāyōtl tlatēctli in 10 īhuān in 20 °C ītzalan īhuān onca [[quiyahuitl]] in ahmo quipanahuia in 1000 mm in xihuitl. Ahco in 1500 m in huehcapancāyōtl, inīn immanyōtl īpampa in tlālli [[āncāyōtl|īāncāyo]]. Īca inīn immanyōtl, in cecualoliztli mochīhua cece xihuitl, nō in [[quiyauhcepayahuitl]] īhuān in [[cepayahuitl|cepayahuiliztli]] in catleh oc yeh mochīhua in mictlāmpa in tlācatiyān ihuān īpan in tepētlah. |
|||
Occē immanyōtl mochīhua īc in totōnqui-pipinqui īhuān in totōnqui-tlanipipini. In tlālpan īca inīn immanyōtl, quiyahui in xōpan nō mochi in xihuitl. In quiyauhyōtl ahci in tlapōhualōni in 1500 mm, īhuān onca tlahco totōncāyōtl in 24 īhuān 26 °C ītzalan. In tlālli īca inīn immanyōtl tlatēctli īpan in huēyātēnīxtlahuatl in [[Āyōllohco Mēxihco]], in [[Tēpāpāquiltiliztli Ilhuicaātl]], in [[Istmo Tēcuāntepēc]], in mictlāmpa [[Chiyapan]] īhuān in [[Tlālyacatl Yucatán]]. |
|||
In huāccā''trópico''pan onca in achtopa immanyōtl. Motlālia in tepētlālpan in Nāntepētlah Tlāpcopa īhuān Cihuātlāmpa, in Ātōyāyōtl in [[Ātōyātl Balsas]] īhuān in [[Pāpalōāpan]], iuh īpan cequi tlālli in Tēcuāntepēc, in Tlālyacatl Yucatán īhuān in tlahtohcāyōtl Chiyapan. In huāccā''trópico'' in tlapanahuia inic cemantoc ohuih totōnqui immanyōtl in Mēxihco. |
|||
In tlanaliuhtoctlālli in cānin in quiyahuitl ahmo quipanahuia in 350 mm. In xihuitl tlahco totōncāyōtl tlatēctli in 15 īhuān 25 °C ītzalan, īhuān quiyahuitl tlapōhualōni huel yōlcuēcuepqui. Achi mochi in mēxihcatlālpan in tlatēctli in mictlāmpa in ''Trópico de Cáncer'', onca inīn iuhquiyōtl. |
|||
In xōpantlah mani in tlamācuīlti īhuān tlamahtlācti mēztli ītzalan. In tlahco quiyahui īpan 70 ilhuitl xiuhpan. Yēceh, onca ahtle quiyahuitl in achi mochi in tlālli, īpampa in tepētl quitzacuah in Mēxihcatl Huehcapan Īxmaniliztli quinmixcāhualtiah. In tlanaliuhtoctlālpan in huehcapan īxmaniliztli, in tlahco quiyahuitl 635 mm cece xihuitl. In tlapanahuia inic cecēc tlālli in huehcapan tepētl, onca 460 mm. Inic īpan in mictlāmpa in huehcapan īxmaniliztli tlahcohuāccāīxtlāhuatl onca 254 mm cecexihuitl. Onca tlālli īca 1000 mm īxquichca 3000 mm. |
|||
In tlācatiyān tlahco totōncāyōtl cequi 19 °C ca. Yēceh, in huehcauh tlahco in [[Āltepētl Mēxihco]] mani īpan in mēztli tlacēnti īhuān tlachicōnti. In īpan [[Āltepētl Juárez]], [[Mēxihcali]], [[San Luis Potosí]], [[Hermosillo]], [[Torreón]], [[Saltillo]] īhuān [[Monterrey]] onca huel pani īhuān huel tlani totōncāyōtl. |
|||
<div align=center> |
|||
{| class="toc" cellpadding=0 cellspacing=2 width=800px style="float:center; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5e |
|||
|colspan=8 style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"|'''Yōlimmanyōtl tlālittalli Mēxihco''' |
|||
|- |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:Selva Lacandona.JPG|125px]] |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:Tamasopo7.jpg|125px]] |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:IslaContoy-PeterMaas.JPG|125px]] |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:Mulege oasis.jpg|125px]] |
|||
|- |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Quiyauhcuautlah]]<br />[[Lacandonquiyauhcuautlah]], [[Chiyapan]] |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Tlaizhuatepēuhcuauhtlah]]<br />[[Tamasopo]], [[San Luis Potosí]] |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Cuechāhuac quiyauhcuautlah]]<br />[[Tlālhuāctli Contoy]], [[Quintana Roo]] |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Huāccāīxtlāhuatl āmāitl]]<br />[[Mulegé, Tlani California Huitztlāmpa|Mulegé]], [[Tlani California Huitztlāmpa]] |
|||
|- |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:Paisaje con nieve.jpg|125px]] |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:Oaxaca regiones sierra sur.png|125px]] |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:Sierra Madre.jpg|125px]] |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:Llanos de Apan.jpg|125px]] |
|||
|- |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Cuauhtlah mictlāmpa]]<br />[[Juárez Tepētlah Tlani California|Sierra de Juárez]], [[Tlani California]] |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Tlanelōlcuauhtlah|Tlani''tropical'' cuauhtlah]]<br />[[Miyāhuatlān]], [[Huāxyacac]] |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Tlanelōlcuauhtlah|Tlanaliuhtoc cuahutlah]]<br />[[Ocoyacac]], [[Tlahtohcāyōtl Mēxihco]] |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Huehcapan īxmaniliztli|Tlanicuechāhuac huehcapan īxmaniliztli]]<br />[[Apan]], [[Hidalgo]] |
|||
|- |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:Arroyo de Michoacán.jpg|125px]] |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:México - Sian Ka'an, Mangles.JPG|125px]] |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:Dunas samalayuca.jpg|125px]] |
|||
|align=center valign=center bgcolor="white"|[[Īxiptli:Baja California Desert.jpg|125px]] |
|||
|- |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Huehcapan īxmaniliztli|Cuechāhuac huehcapan īxmaniliztli]]<br />[[Cuitzeo]], [[Michhuahcān]] |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Mangletlah]]<br />[[Sian Ka'an]], [[Quintana Roo]] |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Huāccāīxtlāhuatl|Xāltepēhuāccāīxtlāhuatl]]<br />[[Xālmalāyohcān]], [[Chihuahuac]] |
|||
|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Huāccāīxtlāhuatl|Ahmo quiyahuitl huāccāīxtlāhuatl]]<br />[[Cataviña]], [[Tlani California]] |
|||
|- |
|||
|} |
|||
</div> |
|||
=== Āmatiliztli === |
|||
[[Īxiptli:Canon del Sumideiro 2.jpg|220px|thumb|In Cañón del Sumidero, [[Mexcalāpan]] [[Chiyapan]]]] |
|||
In Mēxihco ātōyātl ca īpan ēyi tlacuetlayān. In Tēpāpāquiltiliztli tlacuetlayān in Āyōllohco īhuān in ihtic tlacuetlayān. In Mēxihco tlapanahuia inic ānqui ātōyātl in [[Bravo]] ca. Yeh in octacatia 3 304 km, īhuān quichīhua in cuāxōchtli īca in Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl. Occē tāchcāuh ātōyātl in [[Ozomahtzintlān Ātōyātl]] in tlapanahuia inic coyāhuac ātōyātl, quichīhua in cuāxōchtli īca Cuauhtēmallān; in [[Mexcalāpan]] in tlācatiyān inic ōme tlapanahuia inic coyāhuac ātōyātl, inōn cetiya in ātl in Tabasco ixtlāhuāc, in mochāhua in Mēxihco huēl cōyahuac ''cuenca''; īhuān in [[Pānco ātōyātl|Pānco]] in catleh in [[Mēxihco Tlahuelmayān]] in ītech pōhui. |
|||
Īpan in Tēpāpāquiltiliztli ahcih in [[Lerma]] īhuān [[Balsas]] ātōyāl, in catleh monequi in Mēxihco huehcapantlālpan; in [[Sonora]], [[Fuerte]], [[Mayo]] īhuān [[Yaqui]] atōyātl quichīhuia mocnelih in mictlāncihuātlāmpa nenayōtl, īhuān in [[Colorado ātōyātl]] in xēxelhuia īca in Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl. In ihtic ātōyātl ahmo ahci in huēyātl, ahmo ānqui ca. Onca in [[Casas Grandes]] ātōyātl [[Cihuahuac]] īhuān in [[Nazas]] īpan [[Durango]]. Achi mochintin in Mēxihco ātōyātl ahmo huel coyāhuac īhuān achi ayāc ācalpāpanoni. |
|||
Mēxihco quinpiya miac ātezcatl īhuān āmanalli in ītlālpan. In tāchcāuh in [[Capallān ātezcatl]] [[Xālīxco]], īhuān īpampa in pani tlanemitīliztli hueliti huāquizquia. Occē tāchcāuh ātezcatl in [[Pátzcuaro]], [[Zirahuén]] īhuān [[Cuitzeo]]. Nō īhuān, in ātzaucmanaliztli tlāchīuh tlāchīhualātezcatl, iuhqui in [[Mil islas]] [[Huāxyacac]]. |
|||
=== Nepapanyōlilizzōtl === |
|||
{{Nō xiquitta|Mēxihcah yōlcah}} |
|||
Mēxihco cē īpan 12 huēyinepapan tlācatiyān in cemānāhuac. Īca ahzo quēn 200 000 ahmo neneuhqui yōllamantli. Mēxihco chāntih in 10- 12% in cemānāhuac nepapanyōlilizzōtl<ref name="SEMARNAT"/>. Mēxihco tlatēctli īpan inic cē īpal in [[tlālneloanih]] īca 733 yōllamantli, inic ōme īpal in [[chīchīhualehqueh]] īca 448 yōllamantli, inic nāhui īpal in [[necocnemini]] īca 290 yōllamantli īhuān inic nāhui īpal in [[tlanelhuayōtl]] īca cequi 26 000 yōllamantli<ref>{{Citeweb|title=Biodiversidad en México|editorial=CONEVYT|url=http://oregon.conevyt.org.mx/actividades/diversidad/lectura_biodiversidad.htm|dateaccess=07-10-2007}}</ref>. Mēxihco inic ōme īpal in ''ecosistemas'' īhuān in inic nāhui īpal in yōllamanpōhualli<ref name="SNIB"/>. Achi 2500 yōllamantin quintzacuilihcah in mēxihcatl nāhuatīlli<ref name="SNIB">{{Citeweb|title=Sistema Nacional sobre la Biodiversidad en México|editorial=CONABIO|url=http://www.conabio.gob.mx/institucion/snib/doctos/acerca.html|dateaccess=07-10-2007}}</ref>. In mēxihcatl tēpacholiztli ōquichīuh in Sistema Nacional de Información acerca de la Biodiversidad (Tlācatiyān Tēmachiztīliztli Sistema ītech in Nepapanyōlilizzōtl), in catleh momachtia īhuān quipalēhuia in ''ecosistemas'' cuālli tlanemītīliztli. |
|||
Cequi 170 000 km² itztiuh iuhqui "Áreas Naturales Protegidas" (Tlatzacuilīlli Yeliztli Tlaīxpayōtl). Mopōhuah 34 ''yōlilizololōlli tlapiyalli'', 64 ''tlācatiyān chināncalli'', 4 ''tlācātiyān yeliztlachīhualli'', 26 ''in tēquitzacuiliahzqueh in tlanelhuayōtl īhuān in yōlcameh'', 4 ''in tēquitzacuiliahzqueh in yeliztli'' īhuān 17 ''yōlilizcalli''<ref name="SEMARNAT"/>. |
|||
== Mēxihco īxeliuhca == |
|||
In Mēxihcatl Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl piya 32 tlahtōlōyān entidades: 31 tlahtohcāyōtl īhuān cē Tlahtōlōyān Calpōlli. |
|||
<div align=center> |
|||
{| class="toc" cellpadding=0 cellspacing=2 width=500px style="float:center; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5e text-align:left;clear:all; margin-left:3px; font-size:90%" |
|||
|colspan=4 style="background:#black; color:white;" align=center bgcolor="black"|'''Mēxihco īxeliuhca''' |
|||
|- |
|||
|colspan=4 align=center|[[Īxiptli:Mexico with state borders (numbered).svg|center|500px]] |
|||
|- |
|||
| style="background:#e9e9e9;" align=center | '''Tlahtohcāyōtl''' |
|||
| style="background:#e9e9e9;" align=center | '''Chānehqueh (2005)''' |
|||
| style="background:#e9e9e9;" align=center | '''Tlaīxpayōtl (km²)''' |
|||
| style="background:#e9e9e9;" align=center | '''Tēcuacān''' |
|||
|- bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|'''Mēxihcatl Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl''' |
|||
| align="right" |'''103 088 000''' |
|||
| align="right" |'''1 959 248''' |
|||
| '''[[Mēxihco Tēcuācān]]''' |
|||
|- |
|||
|1. [[Aguascalientes]] |
|||
| align="right"| 1 051 000 |
|||
| align="right"| 5 625 |
|||
| [[Aguascalientes (municipio)|Aguascalientes]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|2. [[Tlani California]] |
|||
| align="right" | 2 842 000 |
|||
| align="right" | 71 546 |
|||
| [[Mēxihcali]] |
|||
|- |
|||
|3. [[Tlani California Huitztlāmpa]] |
|||
| align="right" | 517 000 |
|||
| align="right" | 73 943 |
|||
| [[La Paz (Tlani California Huitztlāmpa)|La Paz]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|4. [[Campech]] |
|||
| align="right" | 751 000 |
|||
| align="right" | 57 727 |
|||
| [[San Francisco Campeche|Campech]] |
|||
|- |
|||
|5. [[Chiyapan]] |
|||
| align="right" | 4 256 000 |
|||
| align="right" | 73 681 |
|||
| [[Tōchtlān Gutiérrez]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|6. [[Chihuahhua]] |
|||
| align="right" | 3 238 000 |
|||
| align="right" | 247 487 |
|||
| [[Āltepētl Chihuahhua]] |
|||
|- |
|||
|7. [[Cōāhuillān Zaragoza]] |
|||
| align="right" | 2 475 000 |
|||
| align="right" | 151 445 |
|||
| [[Saltillo]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|8. [[Cōlimān]] |
|||
| align="right" | 562 000 |
|||
| align="right" | 5 627 |
|||
| [[Cōlimān (municipio)|Cōlimān]] |
|||
|- |
|||
|9. [[Durango]] |
|||
| align="right" | 1 489 000 |
|||
| align="right" | 123 367 |
|||
| [[Victoria de Durango]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|10. [[Guanajuato]] |
|||
| align="right" | 4 893 000 |
|||
| align="right" | 30 621 |
|||
| [[Pachtitlan (āltepēcalpōlli)|Pachtitlan]] |
|||
|- |
|||
|11. [[Guerrero]] |
|||
| align="right" | 3 116 000 |
|||
| align="right" | 63 618 |
|||
| [[Chīlpantzinco]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|12. [[Hidalgo]] |
|||
| align="right" | 2 334 000 |
|||
| align="right" | 20 856 |
|||
| [[Pachohuahcān Soto]] |
|||
|- |
|||
|13. [[Xālīxco]] |
|||
| align="right" | 6 652 000 |
|||
| align="right" | 78 630 |
|||
| [[Ātemaxac]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|14. [[Tlahtohcāyōtl Mēxihco]] |
|||
| align="right" | 14 161 000 |
|||
| align="right" | 22 333 |
|||
| [[Tōllohcān]] |
|||
|- |
|||
|15. [[Michhuahcān Ocampo]] |
|||
| align="right" | 3 988 000 |
|||
| align="right" | 58 667 |
|||
| [[Morelia]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|16. [[Morelos]] |
|||
| align="right" | 1 605 000 |
|||
| align="right" | 4 892 |
|||
| [[Cuauhnāhuac]] |
|||
|- |
|||
|17. [[Nayarit]] |
|||
| align="right" | 943 000 |
|||
| align="right" | 27 862 |
|||
| [[Tepīc]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|18. [[Yancuīc León]] |
|||
| align="right" | 4 164 000 |
|||
| align="right" | 64 203 |
|||
| [[Monterrey]] |
|||
|- |
|||
|19. [[Huāxyacac]] |
|||
| align="right" | 3 522 000 |
|||
| align="right" | 93 343 |
|||
| [[Huāxyacac Juárez]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|20. [[Puebla]] |
|||
| align="right" | 5 391 000 |
|||
| align="right" | 34 251 |
|||
| [[Cuetlaxcōāpan]] |
|||
|- |
|||
|21. [[Querétaro]] |
|||
| align="right" | 1 593 000 |
|||
| align="right" | 11 658 |
|||
| [[Santiago Tlachco]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|22. [[Quintana Roo]] |
|||
| align="right" | 1 134 000 |
|||
| align="right" | 42 535 |
|||
| [[Chetumal]] |
|||
|- |
|||
|23. [[San Luis Potosí]] |
|||
| align="right" | 2 412 000 |
|||
| align="right" | 61 165 |
|||
| [[San Luis Potosí (municipio)|San Luis Potosí]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|24. [[Sinaloa]] |
|||
| align="right" | 2 610 000 |
|||
| align="right" | 57 331 |
|||
| [[Cōlhuahcān Rosales]] |
|||
|- |
|||
|25. [[Sonora]] |
|||
| align="right" | 2 384 000 |
|||
| align="right" | 179 516 |
|||
| [[Pītic]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|26. [[Chontalpan]] <!--(Xīcalanco)--> |
|||
| align="right" | 2 013 000 |
|||
| align="right" | 24 747 |
|||
| [[Villahermosa]] |
|||
|- |
|||
|27. [[Tamaulipas]] |
|||
| align="right" | 3 020 000 |
|||
| align="right" | 80 148 |
|||
| [[Āltepētl Victoria]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|28. [[Tlaxcallān]] |
|||
| align="right" | 1 061 000 |
|||
| align="right" | 3 997 |
|||
| [[Tlaxcallān Xīcohtēncatl]] |
|||
|- |
|||
|29. [[Veracruz]] |
|||
| align="right" | 7 081 000 |
|||
| align="right" | 71 856 |
|||
| [[Xālāpan Enríquez]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|30. [[Yucatán]] |
|||
| align="right" | 1 803 000 |
|||
| align="right" | 39 671 |
|||
| [[Mérida (Yucatán)|Mérida]] |
|||
|- |
|||
|31. [[Zacatēcapan]] |
|||
| align="right" | 1 357 000 |
|||
| align="right" | 75 416 |
|||
| [[Zacatēcapan (municipio)|Zacatēcapan]] |
|||
|-bgcolor="#f0f0f0" |
|||
|32. [[Mēxihco Tēcuācān|Tēcuācān]] |
|||
| align="right" | 8 670 000 |
|||
| align="right" |1 484 |
|||
| --- <!--El Distrito Federal no tiene capital, en sí es la capital de México--> |
|||
|}</div> |
|||
==Tequiyōtl==<!--Economia/Economy--> |
|||
Mēxihco cē tequiyōtl īpan [[Ixachitlān]] ītech temocpan Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl īhuān [[Canada]]. Mēxihcatl tequiyōtl tequipanoa īhuīc tlaquixtilli [[chapopohtli]] īcan inic cē pixcaliztli, nōiuhqui inic ōme tequipanolli in [[ahuicyaliztli]] īca in ahuicyanimeh mochi xiuhpan āltepēmeh quēmeh āltepēmeh īca ānāhuaxaltentli, caxtillāntēhuaque āltepēmeh, huēhuehtzacualtipac āltepēmeh, chīhualoyāltepēmeh, yeliliztli iuhcanqueh īhuān momotlaliztli. Mēxihco piya cē ācalquīxōhuayān ītequipanoliz in ōmpa [[Ācapōlco]], [[Ācalquīxōhuayān Vallarta]], [[Chalchiuhcuecān]], [[Tampico]], [[Ensenada]], [[Chetumal]], [[Manzanillo]], [[Salina Cruz]], [[Cōātzacualco]], [[Mazātlān]], īhuān occequīntīn. |
|||
Occequīntīn mēxihcah huēyi tequipanoltin in tlalpixcayōtl īhuīpan [[cintli]], [[tlālcacahuatl]], [[cafetzin]], [[ācintli]], [[āhuacatl]], [[chayohtli]], [[chīlli]], [[naranjaxocotl]], [[maniltzapotl]], [[nohpalli]], [[ochonetli]], [[xonacatl]], [[limonxocotl]], nōhuān [[pitzopixcayōtl]], [[tōtōlpixcayōtl]], [[ichcapixcayōtl]], [[cahuayōpixcayōtl]], [[cuacuepixcayōtl]], [[tentzonpixcayōtl]], [[pipiyolpixcayōtl]], īnōmpan [[coyonimatiliztli]] tlaquixtilli [[iztac teōcuitlatl]], [[cōztic teōcuitlatl]], [[chīltic tepoztli]], [[tlīltepoztli]], [[āmochitl]], [[temētztli]], in [[chīhualoyān]] mictlāmpa Mēxihco īpan [[Monterrey]], [[Mēxihco Tlahtohcāyōtl]], [[Xālīxco]], īhuān mēxihcāltepēmeh in ōmpa calīxcuātl īca Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl. |
|||
[[Mēxihcatl peso]] cah in achauhtomīn īpan Mēxihco. Inīn cateh: |
|||
{| |
|||
! Tepoztomīn || Āmatomīn |
|||
|- |
|||
| |
|||
* 10¢ |
|||
* 20¢ |
|||
* 50¢ |
|||
* $1 |
|||
* $2 |
|||
* $5 |
|||
* $10 |
|||
| |
|||
* $20 |
|||
* $50 |
|||
* $100 |
|||
* $200 |
|||
* $500 |
|||
* $1000 |
|||
|} |
|||
== Chānehmatiliztli == |
|||
Īca 103 000 ([[2005]] tlapōhualiztli), Mēxihco cah in achi caxtillāntlahtōhqueh tlācatiyān. |
|||
=== Huēyi āltepētl === |
|||
{{col-begin}} |
|||
{{col-2}} |
|||
{| class="wikitable" |
|||
|- |
|||
! Āltepētl |
|||
! Chānehqueh |
|||
|- |
|||
| [[Āltepēnānyōtl Mēxihco]] |
|||
| 19 231 829 |
|||
|- |
|||
| [[Āltepēnānyōtl Ātemaxac]] |
|||
| 4 095 853 |
|||
|- |
|||
| [[Āltepēnānyōtl Tlahtoāntepēc]] |
|||
| 3 664 331 |
|||
|- |
|||
| [[Āltepēnānyōtl Cuetlaxcōāpan]] |
|||
| 2 109 049 |
|||
|- |
|||
| [[Āltepēnānyōtl Tōllohcān]] |
|||
| 1 610 786 |
|||
|- |
|||
| [[Tijuana]] |
|||
| 1 384 005 |
|||
|- |
|||
| [[León]] |
|||
| 1 325 210 |
|||
|- |
|||
| [[Āltepētl Juárez]] |
|||
| 1 313 338 |
|||
|- |
|||
| [[Torreón]] |
|||
| 1 210 890 |
|||
|- |
|||
| [[Āltepētl San Luis Potosí]] |
|||
| 1 075 000 |
|||
|- |
|||
|} |
|||
{{col-2}} |
|||
{| class="wikitable" |
|||
|- |
|||
! Āltepētl |
|||
! Chānehqueh |
|||
|- |
|||
| [[Mēxihcali]] |
|||
| 900 965 |
|||
|- |
|||
| [[Mérida, Yucatán|Mérida]] |
|||
| 897 740 |
|||
|- |
|||
| [[Aguascalientes]] |
|||
| 805 666 |
|||
|- |
|||
| [[Tampico]] |
|||
| 803 196 |
|||
|- |
|||
| [[Cōlhuahcān Rosales]] |
|||
| 793 730 |
|||
|- |
|||
| [[Cuauhnāhuac]] |
|||
| 787 556 |
|||
|- |
|||
| [[Ācapōlco]] |
|||
| 786 830 |
|||
|- |
|||
| [[Āltepētl Chihuahuac]] |
|||
| 784 882 |
|||
|- |
|||
| [[Morelia]] |
|||
| 735 624 |
|||
|- |
|||
| [[Chalchiuhcuecān]] |
|||
| 702 394 |
|||
|} |
|||
{{col-end}} |
|||
===Tlācanemitiliztli===<!--Migración--> |
|||
{{main|Chōntalnemitiliztli īpan Mēxihco}} |
|||
{{col-begin}} |
|||
{{col-2}} |
|||
Occē tequipanolli in tomīn ([[Dollar]] īhuān [[Euro]]), nahuatīlo īpampa in tlein mēxihcah chantiah īpan: |
|||
* {{USA}} īca 18,000,000 mēxihcah |
|||
* {{CAN}} īca 50,000 mēxihcah |
|||
* {{DEU}} īca 10,000 mēxihcah |
|||
* {{ESP}} īca 8,700 mēxihcah |
|||
* {{GTM}} īca 4,000 mēxihcah |
|||
* {{FRA}} īca 4,700 mēxihcah |
|||
* {{UK}} īca 3,800 mēxihcah |
|||
* {{BEL}} īca 3,040 mēxihcah |
|||
* {{ARG}} īca 3,230 mēxihcah |
|||
* {{CHE}} īca 5,360 mēxihcah |
|||
{{col-2}} |
|||
Nicān Mēxihco, cē tlahtohcāyōtl quenīn chantiah miaquīntīn chōntalchānehqueh<ref>[http://www.oecd.org/document/51/0,3343,en_2649_33931_34063091_1_1_1_1,00.html OECD]</ref>: |
|||
* {{USAf}} 343,591 tlacetilīlli tlahtohcāyōtēcah |
|||
* {{GTMf}} 23,597 cuauhtēmaltēcah |
|||
* {{ESPf}} 21,024 caxtiltēcah |
|||
* {{SLVf}} 6,647 cōzcatēcah |
|||
* {{ARGf}} 6,465 argentinatlācah |
|||
* {{COLf}} 6,215 colombiatlācah |
|||
* {{FRAf}} 5,723 franciatlācah |
|||
* {{DEUf}} 5,595 teutontlācah |
|||
* {{CUBf}} 5,537 cubatlācah |
|||
* {{ITAf}} 3,904 italiatlācah |
|||
* Occequīntīn tlācatiyān īca 280,600 chānequeh |
|||
{{col-end}} |
|||
=== Mēxihco ītlahtōlhuān === |
|||
{{main|Tlahtōlli īpan Mēxihco}} |
|||
In ahmo cah nahuatīllahtōlli Mēxihco. Caxtillāntlahtōlli tēl, motlahtoa iuh ''[[de facto]]'' āchcāuhtlahtōlli auh 97% chānehqueh quitlahtoah. Huēynahuatīlli īhuīc Mācēhuallahtōltin tēl, piya mochīntīn mācēhuallahtōltin motlahtoa Mēxihco, īhuīc tleinzāzo chānehqueh tlapōhualli, cualli iuhquin Caxtillāntlahtōlli canah motlahtoa auh mācēhualtin hueliti ihcuiloa achcauhtlahcuilōlli īntlahtōlcopa.<ref>{{citeweb|url=http://cdi.gob.mx/derechos/vigencia/2006_ley_general_derechos_linguisticos_pueblos_indigenas.pdf|title=Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas|accessdate=Tlachicōnti 4|accessyear=2007}}</ref>. Caxtillahtōltica, nahuatīlli tōcā -achi 60 tlahtōltin- tlācatiyān tlahtōltin. Inīn piya mochīntīn Ixachitēcah tlahtōltin tleinzāzo chīhualiztli; quitōznehqui, piya nō ahmācēhualtin Mēxihco. Ic, Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas piya [[Quicaputlahtōlli]] ōquichīuh īhuīcpa TCI, <ref>{{citeweb|url=http://www.cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=291|title=Kikapúes - Kikaapoa īhuīcpa CDI.|accessdate=Tlachicōnti 4|accessyear=2007}}</ref> nō in Cuauhtēmaltēcah Ixachitēcah tlācah.<ref>{{citeweb|url=http://cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=1378|title=Cuauhtēmallān īhuān [[Chiyapan]] tlahtōltin īhuīcpa CDI|accessdate=Tlachicōnti 4|accessyear=2007}}</ref> |
|||
Mēxihco icpiya ixachi Caxtillāntlahtōqueh īca ōmpa tlahtōlqueh tlein ōnto Caxtillāntlahtōlli tlācatiyān, auh ica ⅓ mochi Caxtillāntlahtohqueh Cemānāhuac.<br /> |
|||
In tlahtōlli motlahtoa īpan Mēxihco cah [[Nāhuatlahtōlli]], [[Yucatēcatl mayatlahtōlli|Mayatlahtōlli]], [[Mixtēcatlahtōlli]], [[Tzapotēcatlahtōlli]], [[Otontlahtōlli]], [[Mazāhuahtlahtōlli]], [[Michhuahcatlahtōlli]] īhuān occequīntīn.<br /> |
|||
Occequīntīn [[Europan]]ēcah tlahtōlli [[Veneziatlahtōlli]], [[Tlani teutontlahtōlli]], [[Alemantlahtōlli]], [[Franciatlahtōlli]], [[Catalantlahtōlli]], [[Galiciatlahtōlli]] īhuān [[Rumaniatlahtōlli]]. |
|||
===Neltococayōtl===<!--Religión--> |
|||
{| class="toc" cellpadding=0 cellspacing=2 width=250px style="float:right; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5e text-align:left;clear:all; margin-left:3px; font-size:90%" |
|||
|colspan=2 style="background:#black; color:white;" align=center bgcolor="black"|'''Neltococayōtl īpan Mēxihco'''<sup>1</sup> |
|||
|- |
|||
! style="background:#efefef;" align=center | Neltococāyōtl |
|||
! style="background:#efefef;" align=center | Neltocōca |
|||
|- |
|||
|[[Catolicismo Romano]] |
|||
|align=right|74.612.373 |
|||
|- |
|||
|[[Protestantismo]] īhuān [[Evangelismo]]<br /> |
|||
<small>Históricas</small> |
|||
<br /><small>[[Pentecostalismo|Pentecostales]]</small> |
|||
<br /><small>[[In Cemānāhuac Ītlahuīl]]</small> |
|||
<br /><small>Occequīntīn</small> |
|||
|align=right|4,408,159<br /> |
|||
<small>599.875</small> |
|||
<br /><small>1.373.383</small> |
|||
<br /><small>69.254</small> |
|||
<br /><small>2.365.647</small> |
|||
|- |
|||
|Bíblicas no evangélicas<br /> |
|||
<small>[[Adventismo|Adventistas]]</small> |
|||
<br /><small>[[Iglesia de Jesucristo de los Santos de los Últimos Días|Mormones]]</small> |
|||
<br /><small>[[Tēmelāhuanimeh Jehová]] </small> |
|||
|align=right|1,751,910<br /> |
|||
<small>488.945</small> |
|||
<br /><small>205.229</small> |
|||
<br /><small>1.057.736</small> |
|||
|- |
|||
|[[Judaísmo]] |
|||
|align=right|45.260 |
|||
|- |
|||
|[[Aocmo Neltococayōtl]] |
|||
|align=right|2.982.929 |
|||
|- |
|||
|[[Islamismo]] |
|||
|align=right|5,874 |
|||
|- |
|||
|No especificada |
|||
|align=right|732.630 |
|||
|- |
|||
|colspan=2 style="background:#e9e9e9;" align=left|<small><sup>1</sup>Sólo contempla la población mayor de cinco años,<br /> que en el año 2000 sumaba 84.794.454</small> |
|||
|- |
|||
|colspan=2 style="background:#e9e9e9;" align=center|<small>Fuente: INEGI (2000)</small> [http://www.inegi.gob.mx/est/librerias/tabulados.asp?tabulado=tab_re01b&c=738] |
|||
|- |
|||
|} |
|||
Cuix yectel xihuitl, in achtocaxtiltoc tlācatl neltoquiztia īpan īcel [[teōtl]] tlachīhuani cemānāhuatl motenehua [[Ōmeteōtl]] ahnōzo Moyocoyani, mayātlācah motōcāyotia K’uh ītech occequīntīn ītōcāhuān. |
|||
Huēhuehmēxihcatl teōneltococāyōtl poliuhqui cenca iciuhcac catca īpampa [[catolicismo romano]], mācēhualtin ahmō ōneltoqui mochololih canahpa ohuitepētitlān īhuān occequīntīn tlaihiyōhuatilocque zannō ''Santo Oficio'' ([[Caxtillān Atlācayōtl]]). Ihcuāc caxtiltēcah ōmpēhua mā xicristiania canah mācēhualtzintin zan motlamati Catolico teōneltococāyōtl quēmeh cristianoyōtl, mātēl in teōpixqueh tlamatizqiazque tlein ōyeyah occequīntīn cristianomeh ītōcā ''lutero tlalnetoqui'', ''ortodoxo tlalnetoqui'', īhuān inglatlālpantlalnetoqui. |
|||
'''Mahomayōtl''', '''judioyōtl''' īhuān '''cristianoyōtl''' īhuīcpa huēytlahtōlāmoxtli īpal [[Fray Alonso de Molina]], yeh ōquihcuilo ''Iudioyotl'' nozo ''Iudiocayotl'', ''Mahomayotl'' auh ''Christianoyotl''. |
|||
Mēxihco ca cē tlācatiyān ixachi católicos cemtlālticpacco, in mēxihcatl tlahtohcāyōtl ahmō inic cē neltococāyōtl. In xexelihuiztli intlā teōneltococāyōmeh tlācapachotiliztli īhuān īopacholiz in tētlamamaquiliztli inīn tlācatlahtocāyōtl omcauh ic [[1857 Mēxihcatl Nahuatīlāmoxtli]], īhuān ayāc catca īpan inīn nahuatīlli quin āxcān. In [[1824 Mēxicatl Nahuatīlāmoxtli]] ihtoquiztia in āchcāuhteōtiliztli īpan mēxihcatl tlahtocāyōtl yezquia zan niman catolicoteōnechicoliztli, īhuān [[José María Morelos]] ihto tlein ahocmo piya ixnamiquiliztli nicpampa occequīntīn. |
|||
<!-- TEXTO OCULTO PARA SU TRADUCCIÓN POSTERIOR AL NÁHUATL |
|||
Los primeros judíos que llegarón a México, fue durante el periodo colonial español, los cuales huyeron de muchas persecusiones que sufrieron en España y se disgregaron por el territorio de la Nueva España. Los primeros musulmanes que llegarón a México fueron españoles de Andalucía y Marruecos que ayudaron a la corana española durante su conquista de pueblos de América, muchos de ellos fueron conversos al catolicismo y otros se mantuvieron en el Islám, principalmente en el Norte de México donde ya habían exterminado a muchos indígenas como es el caso de la ciudad de Torreón. |
|||
Las demás iglesias cristianas y pseudo-cristianas comenzaron a proliferar en el territorio mexicano a mediados del siglo XX después de la Guerra Cristera, provenientes principalmente de Los Estados Unidos. |
|||
In [[1920s]] fue marcada por un conflicto religioso conocido como la [[Guerra Cristera]], en la cual muchos campesinos alentados por el clero se enfrentaron al gobierno revolucionario que había decidido poner en vigencia las leyes constitucionales de [[1917]]. Entre las medidas contempladas por la Carta Magna estaban la supresión de las [[órdenes monásticas]] y la cancelación de todo culto religioso. La guerra concluyó con un acuerdo entre las partes en conflicto ([[Iglesia Católica]] y Estado), por medio del cual se definieron los respectivos campos de acción. Hasta la mitad de la década de 1990, la constitución mexicana no reconocía la existencia de ninguna agrupación religiosa. En 1993 fue promulgada una ley mediante la cual, el estado les concedía personalidad jurídica como ''Asociaciones religiosas''. Este hecho permitió el restablecimiento de relaciones diplomáticas huīc [[In Vaticano]], al cual, el Estado mexicano no reconocía como entidad política. |
|||
Īpan [[Tlacēnti 26]], [[2007]] el Papa [[Benedicto XVI]] erigió la [[diócesis]] de [[Ensenada (Baja California)|Ensenada]] con el presbitero [[Sigifredo Noriega Barceló]] inic cē [[obispo]], dividiéndose el país actualmente en 84 circunscripciones eclesiásticas. |
|||
Según las cifras del [[INEGI]], la mayor parte de los mexicanos se declara católica (aproximadamente un 87%). La segunda agrupación religiosa son los [[Testigos de Jehová]], que suman más de 1 millón de adeptos, que convierten a la congregación mexicana de esa religión en la segunda a nivel mundial. En tercer lugar se encuentra la [[La Luz del Mundo|Iglesia de la Luz del Mundo]], que tiene su centro en La Hermosa Provincia, una colonia de [[Guadalajara]]. Las denominaciones [[pentecostalismo|pentecostales]] tienen también una presencia importante, sobre todo en las ciudades de la frontera y las comunidades indígenas. De hecho, las iglesias pentecostales juntas suman más de 1.300.000 adeptos, que en números netos las colocan como el segundo credo religioso en México. Cambia la situación cuando se consideran las diferentes denominaciones pentecostales como entidades separadas. |
|||
La proporción de católicos es variable en diferentes ámbitos sociales. En las ciudades, suele ser más baja, aunque hay algunas regiones indígenas en donde los integrantes de credos protestantes alcanzan un porcentaje de 30%. Incluso, en algunas zonas de [[Chiyapan]], la comunidad de indígenas [[mahomāyōtl|mahomatlācah]] suma unos 5.000 creyentes y 800 aprox. de musulmanes que radicán el terrotorio nacional. La mayor diversidad religiosa se presenta en la zona norte del país, fronteriza con los Estados Unidos, y en el sureste, cuya población tiene un fuerte componente indígena. El centro, y especialmente la región del [[Bajío]], es abrumadoramente católica. Por ejemplo, el 95% de los [[Aguascalientes|hidrocálidos]] originarios de Aguascalientes, se declara católico, igual que poco más del 90% de la población de [[Jalisco]] y [[Guanajuato]]. También es importante el número de personas que no profesan ninguna religión. Suman más de 2 millones del total de 84 millones de personas mayores de 5 años (cerca del 3% del universo contemplado en los tabulados del INEGI). |
|||
El naciente grupo de Musulmanes Mexicanos, encabezados por Omar Weston, recién llegado de la Universidad de Medina ponen con ayuda de la comunidad musulmana local y de otros países lo que serian los cimientos de la Dawa en forma dirigida hacia los mexicanos. En 1993 por apoyo del hermano Niaz y Riaz Siddiqui y Sohaib Irfan se abre la primera oficina del Islam en México, ahí se establece al Salat en todos sus horarios y se realizan cursos de aprendizaje del Islam y el idioma árabe. Sin embargo, vendrían años de crisis económica en México, lo que impediría que esta oficina continuara abierta. |
|||
Por el crecimiento de la comunidad se vuelve insuficiente el espacio otorgado por la embajada de Pakistán y gracias al Sr. embajador de Arabia Saudita se abre a partir de Enero de 1998 una Musala en Hegel No. 512, Col. Polanco en carácter temporal de Mezquita, es decir, mientras se logra construir una. A solicitud del Sr. Embajador de Saudí a partir de Julio de 1998 las instalaciones del CCIM se trasladaron a este mismo lugar aprovechando las amplias instalaciones de esta Musala. Actualmente la comunidad musulmana cuenta con 200 miembros aproximadamente, de los cuales el 50% son mexicanos que han llegado gracias a Allah, la mayoría por medio del CCIM. La Dawa en México sigue realizándose constantemente, utilizando el material que se tiene a la mano. Hay más de una idea poniéndose en práctica, para otras se esperara a tener una mejor situación económica. |
|||
En ciertas regiones, la profesión de un credo diferente del católico es vista como una amenaza para la unidad comunitaria. Se argumenta que la religión católica forma parte de la identidad étnica, y que los protestantes no están dispuestos a participar de los usos y costumbres tradicionales (el [[tequio]] o trabajo comunitario, la participación en las fiestas patronales y cuestiones similares). La negativa de los protestantes se debe a que sus creencias religiosas no les permiten participar en el culto a las imágenes. En los casos extremos, la tensión entre católicos y protestantes ha dado lugar a la expulsión de los protestantes en varios pueblos. Los casos más conocidos son los de [[San Juan Chamula]], en [[Chiyapan]], y San Nicolás, en [[Ixmiquilpan]], [[Hidalgo]]. |
|||
Un argumento similar fue presentado por un comité de antropólogos para solicitar al gobierno de la República la expulsión del [[Instituto Lingüístico de Verano]] (ILV), en el año [[1979]], al cual se acusó de promover la división de los pueblos indígenas al traducir la [[Biblia]] a los idiomas vernáculos y evangelizar en un credo protestante que amenazaba la integridad de las culturas populares. El gobierno mexicano prestó atención al llamamiento de los antropólogos y canceló el convenio que tenía celebrado con el ILV. Los conflictos también se han dado en otros ámbitos de la vida social. Por ejemplo, dado que los Testigos de Jehová tienen prohibida la rendición de honores a los símbolos patrios (algo que en las escuelas públicas de México se realiza cada lunes), los niños que han sido educados en esa religión eran expulsados de las escuelas públicas. Este tipo de problemas sólo se resuelven con la intervención de la Comisión Nacional de [[Derechos Humanos]], y no siempre con resultados favorables para los niños. |
|||
Más allá de las iglesias y denominaciones religiosas, persiste en México un fenómeno que algunos antropólogos y sociólogos llaman [[Religión]] [[Popular]], esto es, la religión tal y como la practica y entiende el pueblo. En México, el componente principal es la religión católica, a la que se han adherido elementos de otras creencias, ya de origen prehispánico, africano o asiático. En general, la religiosidad popular es vista con malos ojos por las religiones estructuradas. Uno de los casos más ejemplares de la religiosidad popular es el culto a la [[Santa Muerte]]. La jerarquía católica se empeña en calificarla como culto satánico. Sin embargo, la mayor parte de las personas que profesan este culto se declaran a sí mismos como creyentes católicos, y consideran que no hay ninguna contradicción entre los homenajes que brindan a la ''Niña Blanca'' y la adoración a Dios. Otros ejemplos son las representaciones de la [[Pasión de Cristo]] y la celebración del [[Día de Muertos]], que se realizan en el marco del imaginario cristiano católico, pero bajo una reinterpretación muy particular de sus protagonistas.--> |
|||
== Tōltēcayōtl == |
|||
Mēxihco cē tlācatiyān ican mochi tlacuicuiliztli ipan Centlalticpac quito Tlaquitcayotl īpan Tlachihuatlacayotl icampa [[UNESCO]]; ixquichi tlamatocac toltecayōtl, yolizyoliztli ipan ahmo tlamatocac toltecayotl quemeh tlacualcayotl, macehualmihtotiztli, macehuallahtolloliztli. |
|||
Īpan inon tlālpan ihuicpa huehueyi tlahcuilomeh quemen [[Diego Rivera]], [[David Alfaro Siqueiros]], [[José Clemente Orozco]], [[Frida Kahlo]] occequin. Inin xiuhpan 1650, zanno ihcuac tlahchilohuaya ompa Mēxihco in iteuhcayo Miguel Cabrera. Occepa xihuitl [[Alejandro Toledo]] ce tlacuiloh cenca tenyo ipan Cemanahuac ipampa itlapal huaxyacatl ixiptli. |
|||
Īpan Mēxihco, teōnantzin [[Nantzin Juana Inés de la Cruz]] īhuān [[Juan Ruiz de Alarcón]] ōāmatlacuiloh āmoxtli īca Caxtillāntlahtōlli. Azozan [[Octavio Paz]] ōāmatlacuiloh [[La piedra del Sol]] quemeh inic cē āmoxtli īpampa Caxtillāntlahtōlli. Azozan huehca xihuitl oquiamatlacuilo [[Carlos Fuentes]] ahnozo in xochicuicani [[Rosario Castellanos]]. |
|||
In mexicatl calmanayotl cenca cualli cah, Ipan huehuehaltepetl quemeh olmecatoltecayotl, mayatoltecayotl, tzapotecatoltecayotl, teotihuahcatoltecayotl, mexihcatoltecayotl, occequin. In caxtillānxiuhpan in teocalli ihuan tzacualtecalco motenehua Barroco. In axcan cahuitl mexicatl calmanayotl oquitlachiuh ipampa [[Luis Barragán]] ce calmanani achcauh ipan Minimalismo. |
|||
=== Īxiptlayōliztli === |
|||
{{main|Mēxihcatl īxiptlayōliztli}} |
|||
In inic ce mexihcatl ixiptli xiuhpan 1897, itech Ingeniero Salvador Toscano otlachiuh ohtli ipan tlahuantli itechpa inin tlacatiyan cenca tlachcauh (oquicceecentlaaliaa yeh ipan xihuitl 50’s itoca itech Memorias de un Mexicano teeilnaamiquiliztli itechpahuicpa ce mexicatl, ihuan noyuhqui inic ce ahmo huehca tlaooltetzetzeliuhcaayootl motenehuaa Don Juan Tenorio xiuhpan 1898. In inic ce huehca tlaooltetzetzeliuhcaayootl catca Fatal Orgullo in xiuhpan 1916. Auh 1920 xiuhpan otlachiuhqueh inic ce peliculas icampa tlatozcatl Hollywood, California tlein otlaquiti nochi huel mexicah cineastas. In xihuitl 1930 otlachiuh in cine mach tlacaqui, cenca tenyoh in cemanahuac ipan nochi tlacatiyan caxtillāntahtoltica ica peliculas iuhqui Sobre las Olas (aacueeyopan) xiuhpan 1932 nozo itechpahuic René Zacarías ihuan Raphael J. Sevilla in pelicula Alla en el Rancho Grande, xiuhpan1936. |
|||
Cah huēyi mēxihcah īxiptlayōliztli quēmeh ''[[Amores Perros]]'' auh ''[[Y Tu Mamá También]]'' auh huēhueh quēmeh ''[[Ahí Está El Detalle]]''. Huēyi mēxihcah īxiptlayōtiani iuhquin [[Alfonso Cuarón]] īpan ''[[Harry Potter and the Prisoner of Azkaban]]''. |
|||
===Tlacualcāyōtl===<!--Gastronomía--> |
|||
Mazqui in mācēhuallacualli inic cē catca, īpēhualiz īhuīc āxcān mēxihcatl tlacualli ōquichīuh Caxtillāntepēhuacāuhpan.<!--Por ello, la mayor parte de sus ingredientes son de origen indígena y español.--> In mācēhuallacualli [[cintli]], [[chīlli]], [[etl]], [[ayohtli]], [[āhuacatl]], [[camohtli]], [[tlālcamohtli]], [[xītomatl]], [[mīltomatl]], [[tlālcacahuatl]], [[nohpalli]], [[huauhtli]], [[huehxōlōtl|huehxōlōnacatl]], [[canauhtli|canauhtetl]], [[tōtōltetl]], [[xomilin]], [[chapōlin]], [[chīlocuilin]], [[meocuilin]], [[āzcamōlli]], [[epazōtl]], [[tzapotl]], [[tlīltzapotl]], [[nōchtli]], [[capōlin]]. Neneuhqui, miaquīntīn tlacualcāyōtl motēquitiltīlia āxcān son herencia de los āchcāuhtīca nextamalōliztli ic cintli, in tlacualli tlamatiliztli īpan tlecuitl, la molienda en molcaxitl īhuān metlatl. Īca caxtiltēcah ōacicoh [[pitzonacatl]], [[cuācuahueh|cuacuauhnacatl]], [[tōtōlnacatl]]; [[caxtillān chīlli]], [[pitzocuitlaxcotli]], [[chiancacatl]], [[chichihualatl]], [[tlatezauhtli]], [[xocoqui]], in [[tlauhtli]], [[caxtillān tlaxcalli]], [[xocomecatl]] īca [[tlapaloctli]], [[naranjaxocotl]] [[manzana]], [[granadaxocotl]], [[chiyacuilotl]], [[limonxocotl]] occequīntīn. In ōmpa [[Alemantlān]] in [[texhuino]]. |
|||
Mēxihco tlācatiyān ica ixachi tlacualli in ōmpa [[Centlalticpactli]] quemeh [[tamalli]], [[ātōlli]], [[tlaxcalli]], [[xocolātl]], [[tlaxcalpōchōlli]], [[octli]], [[pozolli]], [[tzopitl]], [[chīlquilitl]], [[texhuino]], [[octli]], [[tlatetzauhtli]], [[neuctli]], [[Tequillān metzcalli]]. |
|||
=== Tōnalizcāyōtl === |
|||
=== Cuīcayōtl === |
|||
Miaquīntīn [[cuīcayōtl neneuhcāyōtl]] cah inīn tlācatiyān iuhquin [[rock]], [[pop]] nozo [[tlātlamantic cuīcayōtl|tlātlamantic]]. Huēyi [[tlacuīcaliztli]] cateh [[Jaguares]], [[La Ley]], [[Maná]], [[El Tri]] īhuān [[Zoé]]. |
|||
Cah cuīcacan quēmeh [[Auditorio Nacional]], [[Foro Sol]] auh [[Palacio de los Deportes]] [[Āltepētl Mēxihco]] auh [[Auditorio Coca-Cola]] [[Tlahtoāntepēc]], īyān huēyi chōntallācatiyān cuīcatiani ōcuīcahuac iniuhquin [[Depeche Mode]], [[Muse]], [[Keane]], [[Coldplay]] nozo [[The Who]]. |
|||
==== Cualtzin cuīcayōtl ==== |
|||
* [[José Pablo Moncayo]] |
|||
* [[Manuel M. Ponce]] |
|||
* [[Silvestre Revueltas]] |
|||
==== Huēyi [[tlacuīcaliztli]] ==== |
|||
{{col-begin}} |
|||
{{col-2}} |
|||
* [[Belanova]] |
|||
* [[Nuevo México]] |
|||
* [[Café Tacvba]] |
|||
* [[Caifanes]] |
|||
* [[El Tri]] |
|||
* [[Fobia (tlacuīcaiztli)|Fobia]] |
|||
* [[La Ley]] |
|||
{{col-2}} |
|||
* [[Kabah]] |
|||
* [[Maná]] |
|||
* [[Mœnia]] |
|||
* [[Grupo Pesado|Pesado]] |
|||
* [[Porter]] |
|||
{{col-end}} |
|||
==== Huēyi [[cuīcatiani]] ==== |
|||
* [[Lila Downs]] |
|||
* [[Susana Harp]] |
|||
* [[Jaramar]] |
|||
* [[Lola Beltrán]] |
|||
* [[Armando Manzanero]] |
|||
* [[José Alfredo Jiménez]] |
|||
* [[Vicente Fernández]] |
|||
[[Īxiptli:Palacio de las Bellas Artes (Mexico City).jpg|200px|thumb|left|Tecpancuicacalli [[Bellas Artes]]]] |
|||
=== Momotlalcāyōtl === |
|||
In momotlalcāyōtl īpan Mēxihco cah ipampa xopatoltiliztli (ihuicpa in xiuhpohualli XX), chiquiuhpatoliztli, omemalacaztli, tenis, mapatoltiliztli, ihuan momotlacayotl itech tepozcuaitl. Axcan, Mēxihco, cē centlalticpac huelitini ica momotlalcayotl, ihcuac tecuacan itechpahuic Olimpicayoh Mahuiltiliztli xiuhpan 1992 in ōmpa [[Āltepētl Mēxihco 1968]], otlacauh huel miyac imomotlalcayo ipampa tlācatiyān. |
|||
Mēxihco oquipiya cemanahuac tlamahuichihuanih ipan momotlalcayotl quemeh: xopatiliztli, padel, mapatoltiliztli, hockey patines, amapatoltiliztli, acalpamitl, karate, judo, taekwondo, boxeo, tenis, atletismo, gimnasia, trial, enduro, triatlón, aquizaliztli, windsurf, golf, motociclismo, rally, ciclismo, ocachi axcan, Fórmula 1 ihuan quiquiuhpatoltiliztli. |
|||
==Nemachtiliztli==<!--Educación--> |
|||
[[Īxiptli:CU-Mexico-biblioteca-2.jpg|thumb|left|200px|[[UNAM]].]] |
|||
In nemachtitliztli ipan Mexihcoticpacpa miactin xiuhpohualli nican, aztecah ihuan mayatlaacah onemachti canah ichanehhuan ica tlahtōlli, tlahcuilōliztli, toltecayotl ihuan tlachiuhtlacayotl ihuan oacicoh itechpahuic caxtiltēcah ocuiltonoa in chanehqueh itech tlalpan ihuan itlachiuh ce huellahuapahuallalhuayotl ixcoyan Mexihco. |
|||
Inon tlalpan axcan quipiya ce cualli nivel nemachtiliztli ipampa macehualteizcaltiliztli xocoyoxiuhpan, in ahmo tlahcuiloyotl aci xihuitl 2005 ipan 9.2 % ichanehhuan tlacempohualiztli. Nican inic ce nemachtiliztli ihuan inic ome nemachtiliztli zan nēn ihuan mamaltica (9 xihuitl mani nemachtiliztli). |
|||
=== Inic ce nemachtiliztli canahpa huehcauh nemachtiliztli === |
|||
In [[Coconeh Chantli]] achcauhtica nemachtilli ica hueyi tepochcalli. Ce hueyic tepanahuiliztli ipampa mēxihcatl macehualteizcaltiliztli in Comisión Nacional del Libros de Texto Gratuitos (Calpollotl Tlacatiyanco icopa amoxtlahcuiloliztli zan nēn) otlachihualoc ipan CONALITEG tepoztlahcuilolli namaquilizhuayan icampa occequintin coconeh tlamachtilcalco. Axcān quipiya amoxtli ipan macehuallahtolcopa ihuan amoxtli ipampa ixpahpalcoconeh. |
|||
Ipan huehca altepemaitl ihuan macehualcalpolli quipia nemachtiliztli icampa tepozmetztli motenehua Edu-Sat tlen transmite videoconferencias ihuan teleconferencias caxtillāntlahtolcopa ihuan macehuallahtolcopa ipampa 3000 tlamachtilcalli ihuan 300,000 temachtianih ipan occe tlacatiyan. Noyuhqui inin tlansmisión satelital Edusat aci canahpa occequin tlacatiyan tlanihuic Ixachitlan tlahcopampa ihuan [[Colombia]]. |
|||
[[Álvaro Obregón]] ōquichīuh [[Secretaría de Educación Pública]] īpan [[1922]]. Yehhuān piya nemachtiliztli Mēxihco. |
|||
==Tlalyehcotiliztli==<!--Infraestructura--> |
|||
== Tlamatiliztli īhuān āmantēcayōtl == |
|||
Yancuīc [[āmantēcayōtl]] Mēxihco āxcān cah auh yancuīc mēxihcah īāmantēcayō pēhua: [[Zonda]] quichīhua [[ehēcatlanōnōtzqui]], [[Mastretta]] quichīhuāz [[tepozmalacatl]]. |
|||
===Tlachicāhualiztli===<!--Energía--> |
|||
===Huaznenquiliztli===<!--Transportación--> |
|||
Miaquīntīn [[huaznenqui]] Mēxihco cateh. In cateh [[chiucnāhui]] [[āltepētepozcōātl]] [[Āltepētl Mēxihco tepozcōātl|líneas Āltepētl Mēxihco]] auh [[ōme]] [[Tlahtoāntepēc tepozcōātl|Tlahtoāntepēc]]. Nō in [[Metrobús]] Āltepētl Mēxihco auh [[taxi]] ahciqui Mēxihco. |
|||
Mexihcatl tepoztototl ca in [[Mexicana de Aviación]] inic ce ehecatepoztotomitl ipan Mexihco, occe hueyi ehecatepoztotomitl [[Aeroméxico]] ica flota ocachi huehcallac ipan tequiyotl. |
|||
===Nēzcāyōpanōliztli===<!--Comunicación--> |
|||
Mēxihco piya [[cemtlālticpamātlatl āxcāyōtl]] "[[.mx]]" īhuīcpa [[1989]]. |
|||
===Huēhuehtlatquicayōtl===<!--Patrimonio--> |
|||
[[Īxiptli:View from Pyramide de la luna.jpg|thumb|right|200px|[[Teōtīhuahcān]].]] |
|||
[[Īxiptli:Guanajuato30 guanajuato.jpg|thumb|right|200px|[[Pachtitlan (āltepēcalpōlli)|Pachtitlan]].]] |
|||
[[Īxiptli:Hospicio Cabañas.JPG|thumb|right|200px|Icnocalli Cabañas ipan [[Ātemaxac]].]] |
|||
* 1987 [[Centro Histórico de la ciudad de Oaxaca y zona arqueológica de Monte Albán]] |
|||
* 1987 [[Teōtihuacān|Huehcāuh āltepētl Teōtihuacān]] |
|||
* 1987 [[Centro Histórico de la Ciudad de México y chinamilpan Xochimilco]] |
|||
* 1987 [[Ciudad prehispánica y Parque Nacional de Palenque]] |
|||
* 1987 [[Reserva de la Biósfera de Sian Ka'an]] |
|||
* 1987 [[Centro Histórico de la Heroica Puebla de Zaragoza]] |
|||
* 1988 [[Centro Histórico de Guanajuato y sus minas adyacentes]] |
|||
* 1988 [[Chich'en Itza|Huehcāuh āltepētl Chich'en Itza]] |
|||
* 1991 [[Centro Histórico de Morelia]] |
|||
* 1992 [[Ciudad Prehispánica de El Tajín]] |
|||
* 1993 [[Pinturas rupestres īpan San Francisco Tepētlān]] |
|||
* 1993 [[Centro Histórico de la ciudad de Zacatecapan]] |
|||
* 1993 [[Santuario de ballenas de El Vizcaíno]] |
|||
* 1994 [[Achto teōcalmecac Mācuīlpōhualxiuhpan 16 Popōcatepētlan]] |
|||
* 1996 [[Uxmal|Huehcāuh āltepētl Uxmal]] |
|||
* 1996 [[Zona de monumentos históricos de la ciudad de Querétaro]] |
|||
* 1997 [[Hospicio Cabañas de Guadalajara]] |
|||
* 1998 [[Paquimeh]] |
|||
* 1998 [[Zona de monumentos históricos de Tlacotalpan]] |
|||
* 1999 [[Zona de monumentos arqueológicos de Xōchicalco]] |
|||
* 1999 [[Ciudad histórica y fortificada de Campech]] |
|||
* 2002 [[Kalak'mul|Huēhueh mayatlācah āltepētl Kalak'mul]] |
|||
* 2003 [[Misiones franciscanas de la Sierra Gorda de Querétaro]] |
|||
* 2003 [[Festividades indígenas del culto a los muertos]] |
|||
* 2004 [[Tlaquitcalli Luis Barragán]] |
|||
* 2005 [[Islas y áreas protegidas del golfo de California]] |
|||
* 2006 [[Metzcaletl Milpan īpan Tequillān]] |
|||
* 2007 [[Universidad Nacional Autónoma de México|Āltepētl Tepōchcalli UNAM]] |
|||
== Nō xiquitta == |
|||
* [[Calīxcuātl:Mēxihco]] |
|||
==Occequīntīn macehuallahtōlcopa==<!--En otros idiomas mexicanos--> |
|||
* [[Chollahtōlli]]: ''Mejiku'' |
|||
* [[Cuextēcatlahtōlli]]: ''Labtom'' |
|||
* [[Huitzollahtōlli]]: ''Méxiko'' |
|||
* [[Mazāhuahtlahtōlli]]: ''B'onro'' |
|||
* [[Michhuahcatlahtōlli]]: ''Méxiko'' |
|||
* [[Mixtēcatlahtōlli]]: ''Nuuyoo'' |
|||
* [[Otontlahtōlli]]: ''Mexko'' |
|||
* [[Papagotlahtōlli]]: ''Mèxîko'' |
|||
* [[Pimatlahtōlli]]: ''Mehigo'' |
|||
* [[Pipillahtōlli]]: ''Mexihko'' |
|||
* [[Quicaputlahtōlli]] : ''Mexiko'' |
|||
* [[Quilihuatlahtōlli]]: ''Maay Tay Ñia’k'' |
|||
* [[Seritlahtōlli]]: ''Méxiico'' |
|||
* [[Tarahumaratlahtōlli]]: ''Méjiko'' |
|||
* [[Totonacatlahtōlli]]: ''Mejiku'' |
|||
* [[Tzapotēcatlahtōlli]]: ''México'' |
|||
* [[Tzeltallahtōlli]]: ''Mejiko'' |
|||
* [[Tzotzillahtōlli]]: ''Mejiko'' |
|||
* [[Yaquitlahtōlli]]: ''Mehiko'' |
|||
* [[Yohentlahtōlli]]: ''Méxiko'' |
|||
== Āmoxtiliztli == |
|||
* ''García Escamilla, Enrique, ''Historia de México'' (Mēxihco ītlahtōlloh), tlahcuilohua Nāhuatl īhuān {{es2}} , otepoztlahcuiloc ipan [[Mēxihco Tēcuācān]], Plaza y Valdés Editores, [[1991]].'' |
|||
== Tlahtōlcaquiliztilōni == |
|||
<REFERENCES/> |
|||
{{Ixachitlān}} |
|||
{{Mēxihco}} |
|||
{{Ixiptlaltic tliltetl |
|||
| Noroeste = [[Ailhuicatl Pacífico]] |
|||
| Norte = {{USA}} |
|||
| Noreste = [[Ailhuicatl Pacífico]] |
|||
| Oeste = [[Ailhuicatl Pacífico]] |
|||
| Centro = Mexihco |
|||
| Este = [[Ailhuicatl Atlántico]] {{CUB}} |
|||
| Suroeste = [[Ailhuicatl Pacífico]] |
|||
| Sur = [[Ailhuicatl Pacífico]] |
|||
| Sureste = {{GTM}} {{BLZ}} |
|||
}} |
|||
[[Neneuhcāyōtl:Mēxihco]] |
|||
{{Link FA|ca}} |
|||
{{Link FA|es}} |
|||
Tlapatlalistli pan 23:09 23 Ōnt 2024
Redirige a: