Hanze

De Hanze was een militair bondgenootskop van handelsgildes die in de late middelieuwen en de vrogmoderne tied (tussen de dartiende en zeubentiende ieuw) een handelsmonopolie vestigden en in de bienen hölden in de Oostzee, een diel van de Noordzee en 't miest van Noord-Europa.

Geschiedenis

Oaver 't algemien voert geschiedkundigen 't begun van de Hanze terogge op de vestiging van de Noord-Duutse stad Lübeck, in 1158/1159 opericht naodet Hinnerk de Leeuw, de graaf van Saksen, 't gebied veroverden op de graaf van Schauenburg en Holstien.

Verkennings deur koopluden, militaire invallen en piraoteri'je hadden eerder plaatse evunden in 't hiele Baltische gebied - de zeeluden van Gotlaand voeren hielemaole töt an Novgorod (Naugard) de revieren op - mar de umvang van de internationale economie was d'r nog slim beparkt töt an de gruui van de Hanze.

In de dartiende ieuw raakten Duutse steden besunder rap veurop bi'j de handel in 't Baltisch gebied, en Lübeck wördden een centraol kneuppunt veur alle handel oppe zee die de gebieden rondumme de Noordzee en de Oostzee mit menare verbund. De vieftiende ieuw was 't heugtepunt van Lübeck zien oaverwicht.

Oprichting

Lübeck wördden een basis van waoruut koopluden uut Saksen en Westfalen naor 't oosten en noorden uutgungen. Veule steden an de Baltische kust stunden onder 't Recht van Lübeck, waordeur ze veur alle gerechtelijke kwesties hen de stadsraod van Lübeck mussen. Al lange veurdet ze de term Hanze gebruukten in een eskreben stok (1267), begunden koopluden in steden heur in gildes of hansa te verienen umme zo mit oaverzeese steden handel te drieven, veural in 't minder ontwikkelde oostelijke Baltische gebied. Daor wördden vanuut 't achterlaand tummerholt, was, barnstien, has, vachten en zölfs rogge en weit naor de markten in de havensteden vervoerd.

De Hanzegildes perbeerden speciaole handelsveurrechten veur heur leden te verkriegen. De leden van de Hanze van Keulen beveurbield oavertuugden keunink Hinnerk II van Engelaand d'r in 1157 van um ze handelsveurrechten en marktrechten toe te wiezen. Hierdeur hoefden ze gien tol meer te betalen an Londen en kunden ze handel drieven op jaormarkten deur hiel Engelaand. De 'Keunegin van de Hanze', Lübeck, verkreeg in 1227 't Keizerlijke veurrecht um een vri'jstad te wörden, de ienige zukke stad ten oosten van de Elve.

Lübeck, det toegang had töt de visgronden van de Oostzee en de Noordzee, vörmden in 1241 een alliantie mit Hambörg umme de toegaank töt de zolthandelroutes uut Lünebörg te controleren. De geallieerde steden verkregen de controle oaver de mieste zoltvishandel, veural de Skånemarkt, en op de diet (vergadering) van 1260 kwam daor Keulen bi’j. In 1266 schonk Hinnerk III van Engelaand de Hanze van Lübeck en Hambörg bi’j oorkonde ’t recht um in Engelaand gangs te gaon, een daoras de Hanze van Keulen in 1282 bi’j kwaamp. Samen vörmden ze in Londen de machtigste Hanzekolonie. Samenwarking van dizze soort was d’r veule vanwege de versnipperde aord van wat aj an laansbestuur had, det niet gerant staon kun veur veilige handel. In de loop van de volngde vieftig jaor kwaamp de Hanze zölf naor veuren, mit fermele oaverienkomsten veur verbonden en samenwarkings mit betrekking töt de westelijke en oostelijke handelsroutes. De veurnaamste stad en hoekstien was nog aal Lübeck. Daor wördden in 1356 de eerste algemiene diet ehölden, waormit de Hanze een fermele structuur kreeg.

Uutbreiding

Lübeck zien stee bi'j de kust leut handel mit Scandinavië en Ruslaand toe, waordeur de stad en de Scandinaviërs - die as vrogger de mieste handelsroutes in de Oostzee controleerden - teeng mekaar kunden opboksen. Een verdrag mit de Hanze van Visby meuk hier een end an: deur dit verdrag kregen de Lübecker kooplu ok toegaank töt de laandinweerts elegen Russische haven Novgorod ('t centrum van de Republiek Novgorod), daoras ze een handelspost of kontor vestigden. Nog meer van zukke verbonden ontstunden binnen 't Heilige Roomse Riek. De Hanze hef nooit een sekuur bestuurde fermele orgenisaosie ewest. Vergaderings van de Hanzesteden kwammen vanof 1356 regelmaotig bi'j 'n kaander in Lübeck veur de Hanzedag, mar een köppel steden stuurden gien verteengwoordigers, en de ofzunderlijke steden waren niet an de besluten ebunden. Staodigiesan gruuiden 't netwark van verdragen töt een veraanderlijke lieste van 70 töt 170 steden.^[1]

De alliantie kreeg 't veur mekaar um nog meer kantoors te vestigen, in Brogge, Bargen en Londen. Dizze handelsposten wördden belangrieke enclaves. 't Kantoor van Londen beveurbield, in 1320 evestigd, gruuiden uut töt een gemienskop mit een mure d'r umhen en mit zien eing pakhuzen, weeghuus, karke, kantoors en woonhuzen (de Staolhof). Naost de grote kantoors hadden ofzunderlijke Hanzehavens een verteengwoordigend koopman en pakhuus.

De Hanze verhandeln veurnamelijk tummerholt, vachten, has (of teer), lien, hunnig, weit en rogge uut 't oosten hen Vlaondern en Engelaand, intied det stoffen (en, aal vaker, fabrikaoten) de aandere kaant uut gungen. Erts (veural koper en iezer) en hering kwammen uut Zweden deel.

Duutse kolonisten bouwden onder strikt toezicht van de Hanze een bulte Hanzesteden in 't Oostzeegebied: plaatsen as Reval (Tallinn), Riga en Dorpat (Tartu), die as mangs nog veule Hanzegebouwen hebt en de stiel van de Hanzetied opbewaoren. Lieflaand (samen-evoegde dielen van wat vandage Estlaand en Letlaand bint) had zien eing diet, en alle belangrieke plaatsen daor gungen bi'j de Hanze. De oaverheersende handelstaal was 't Middelnederduuts, de hoog- en laatmiddelieuwse veurloper van 't Nedersaksisch. Dizze taal had hierumme veule invloed op de bi'j de handel betrökken laanden, en veural op de grotere Scandinavische talen.

Heugtepunt

Dantzig (Gdańsk) en aandere belangrieke Hanzesteden zoas Thorn (Toruń) en Elbing (Elbląg) wördden in 1466 bi'j Polen edaone bi'j 't Twiede Verdrag van Thorn. Krakau (Kraków), toendertied de heufdstad van Polen, was ok een Hanzestad. Deur 't vortgaon van de tolgrèenzen op de revier de Wissel (Wisła) nao 1466 naamp de Poolse graonuutvoer staorigiesan slim toe.^[2] In de deur de Hanze overheerste graonhandel oaver zee wördden Polen ien van de belangriekste gebieden, en Dantzig gruuiden uut töt de grootste Hanzestad daankzi'j de controle van dizze stad oaver de Poolse graonuutvoer.

De Hanze had een veraanderlijke structuur, mar de leden hadden dinger gemien. Eerstens begunden de mieste Hanzesteden as onofhaankelijke steden of verkregen ze onofhaankelijkheid daankzi'j de gemienskoppelijke onderhandelingsmacht van de Hanze. Mar zukke onofhaankelijkheid was beparkt: 't betekenden det de Hanzesteden in 't Heilige Roomse Riek trouw verplicht waren an de keizer en niet an de lekaole edel. Ok hadden de steden heur strategische stee an de handelsroutes gemien. Op 't toppunt van heur macht in de late dartiende ieuw kunden de koopluden van de Hanze heur economische macht (en mangs heur militaire macht - de handelsroutes waren bescharming neudig en de skippen waren goed gewaopend) anwenden um 't keizerlijke beleid te beïnvloeden. Ok ter beskarming van heur investerings in negosie en skippen leidden de Hanze kapteins op en richtten vuurtorens op.

Umdet de mieste Hanzesteden in 't noorden van 't Heilige Roomse Riek lagen - mit Lübeck as soortement heufdstad van 't verbond - was 't Middelnederduuts de mandielige taal. Dizze taal, daoras 't tègenwoordige Nedersaksisch en Platduuts uut ontstaon bint, wördden een lingua franca in de handelsbetrekkingen van de Hanze. Toen, zoas now, bestund 't Nederduuts uut een hiele bulte dialecten, mar onder invloed van 't Lübeckse dialect gunk 't op een standaard schrifttaal an. De Nederduutse dialecten hadden vanwege heur economisch belang een enorme invloed op de Scandinavische talen, die d'r talloze woorden uut oavernamen. Mit de neergaank van de Hanze en de opkomst van 't Hoogduuts (en in de Lege Laanden 't Nederlaands), vervöl 't Nederduuts weer töt een lappendeken van dialecten zunder oaverkoepelende schriefstandaard.

Tussen 1368 en 1370 kwammen Hanzeskippen samen in de Confederaosie van Keulen umme teeng de Denen te strieden. De Hanze dwong keunink Waldemar IV van Denemarken um vieftien percent van de winst van de Deense handel an heur of te staon (Verdrag van Straolsund, 1370) en verkreeg een handelsmonopolie in Scandinavië. De Hanze voerden ok een staarke stried teeng piraoteri'je. Tussen 1392 en 1440 was de zeehandel van de Hanze in gevaor weengs oavervallen van de Vitaliënbreurs en heur opvolgers, de Liekedelers. De Vitaliënbreurs waren een machtige breurskop van kapers die in 1392 deur Albrecht van Mecklenburg waren ehuurd teeng de Deense keunegin Margaretha I van Denemarken. In de oorlog tussen Hollaand en de Hanze (1438 - 1441) slaagden de koopluden van Amsterdam d'r in umme vri'je toegaank töt 't Oostzeegebied te kriegen en brakken daormit 't monopolie van de Hanze.

Exclusieve handelsroutes waren niet vergeefs. De mieste butenlaanse steden beparkten de Hanzekoopluden töt bepaalde plekken um handel te drieben. Haoste nooit kunden ze mit de plaatselijke inwoners ummegaon, behalve wat de onderhandelings anbelangden. Ok was veule volk - koopluden en ok edelen - slim jeloers op de macht van de Hanze. De koopluden in Londen beveurbield oefenden aal drok uut umme de privilezies van de Hanze ongedaon te maken. De stiemse weigering van de Hanze umme heur Engelse collega's lieke kaansen te geben dreug bi'j an de spanning. Ondaanks dizze preblemen bevestigden Edward IV van Engelaand de privilezies van de Hanze mit 't Verdrag van Utrecht (1474) - mede weengs de umvangrieke geldelijke bi'jdrage van de Hanze an de Yorkse kaante in de Rozenoorlogen. Een ieuw later, in 1597, deu Elizabeth I de Hanze uut Londen vort; de Staolhof sleut in 1598. 't Bestaon zölf van de Hanze mit zien privilezies en monopolies veroorzaakten economische en sociale drokte die vake töt uutdrokking kwaamp in rivaliteit tussen leden van de Hanze.

Achteruutgaank

De economische crises van de late veertiende ieuw spaarden de Hanze niet. De uuteindelijke rivalen van 't verbond kwammen op in de vörm van de territoriaole staoten, ni'j of opni'j anefieterd, en niet allennig in 't westen: Polen wun 't in 1466 van de Duutse Orde; Ivan III van Ruslaand maakten in 1478 een ende an de onofhaankelijke handelspesisie van Novgorod. Ni'je, uut Italië oaverewi'jde betaalmiddels warkten rapper as de Hanze-economie, daoras mit zulvern munten in stee van weerdepepieren betaald wördden.

In de veertiende ieuw kwaamp d'r aal meer drokte tussen Prusen en de Wendische steden (Lübeck en naobers). Lübeck mus 't - as kustplaatse zunder grote revier - hebben van heur rolle as middelpunt van de Hanze. De laandroute naor Hambörg leup langes Lübeck, mar bi'j Hambörg ko-j ok kommen oaver zee deur de Sont en umme Denemarken. Prusen had veural belang bi'j 't uutvoeren in grote hoeveelheden van perducten zoas graon en tummerholt, die slim belangriek waren veur Engelaand, de Lege Laanden en later ok veur Spanje en Italië.

Een groot veurdiel veur de Hanze was heur oaverheersing van de skipsbouwmarkt, veural in Lübeck en de Prusische stad Dantzig. Allerworens in Europa, töt in Italië, wördden heur skippen verkocht. De Hollanders waren uutesleuten van 't verbond umdet de Hanze Brogge veur wol laoten gaon as een merakel grote staopelmarkt an 't ende van een handelsroute. Toe as Hollaand mit de Hanze begunden te concurreren in de skipsbouw, perbeerden 't verbond tegen te gaon det er skipsbouwtechnieken uut Hanzesteden in Hollaand terechtekwammen. Prusisch Dantzig was 't hier niet mit iens. Hollaanse skippen voeren hen Dantzig umme 't graon vort van de Prusen te kopen, töt ofgriezen van Lübeck. De Hollaanse vrachtpriezen waren veule leger as die van de Hanzekoopluden, waordeur dizze as tussenhandelaars uutesleuten wördden.

Neurenbarg ontwikkelden een laandroute, zodet negosie daoras de Hanze vrogger een monopolie op had deurverkocht kon worden van Frankfort oaver Neurenbarg en Leipzig naor Polen en Ruslaand. Zo wördden Vlaoms textiel en Fraanse wien verhandeld veur graon en vachten uut 't oosten. De Hanze kon allennig mitprofiteren van dizze handel deur de Neurenbargers toe te staon heur in Hanzesteden te vestigen, waor as dizze lesten veurdiel uut haalden deur ok handelscontacten mit Zweden oaver te nemen.

In 1466 kwammen de West-Prusische steden in opstaand teeng de oaverheersing van de Duutse Orde en vreugen de Poolse keunink um hulp. Dantzig, Thorn en Kulm wördden Duutstalige steden in Polen die mit de Hollaanders handelden. Hanzesteden in Prusen, Lieflaand en Polen steunden de Hollaanders teeng de belangriekste steden van de Hanze. Nao verskeiden zeeslagen tussen de vloot van de Bourgondische Kreits (daoras Hollaand bi'jheurden) en de Hanzevloten, wördden Amsterdam vanof de late vieftiende ieuw verdan de heufdhaven veur Pools en Baltisch graon.

An 't begun van de zestiende ieuw verkeerden de Hanze in de zwakste pesisie in jaoren. 't Opkommende Zweedse Riek had de controle oaver een slim groot diel van 't Baltische gebied oaver-eneumen. Denemarken had weer controle oaver de eing handel, 't kantoor in Novgorod was esleuten en 't kantoor in Brogge was in onbruuk. De individuele steden daoras de Hanze uut bestond, begunden heur eing belangen véur de gedielde belangen te stellen. Ok gruuiden 't poletieke gezag van de Duutse vörsten, waordeur de vri'jheden van de Hanzekoopluden terogge drongen wördden.

De Hanze perbeerden heur an te passen an dizze ontwikkelings. De post van syndikus, een juridisch mitwaarker, wördden in 1556 in 't leben ereupen en de jurist Heinrich Sudermann wördden permenent anesteld umme de diplometieke verdragen van de anesleuten steden te beskarmen en uut te breiden. Herziene verdragen in 1557 en 1579 stokten de plichten van de Hanzesteden uut en d'r kwaamp wat verbetering. 't Kantoor van Brogge verhuusden naor Antwarpen en de Hanze perbeerden ni'je handelsroutes uut. Toch kunden ze niet opboksen tegen de ontwikkelings en een lange tied van verval begunden. 't Kantoor van Antwarpen sleut in 1593, evolgd deur de Staolhof in Londen. 't Kantoor in Bargen bleef lös töt 1754; de gebouwen van det kantoor (Bryggen) bint as ienigste bewaord ebleben.

Teeng de late zestiende ieuw kun de Hanze niet langer opboksen teeng de eing interne stried, de sociaole en poletieke veraanderings die mit de Riffermaosie kwammen, de opkumst van Nederlaanse en Engelse koopluden en de anvallen van de Ottomaanse Turken op de handelsroutes en op 't Heilige Romeinse Riek zölf. Nog mar negen leden kwammen naor de leste fermele bi'jienkumst in 1669^[3], en nog mar drie steden (Lübeck, Hamburg en Bremen) bleven oaver as leden töt 't uutendelijke ende in 1862.

De Hanze in de moderne tied

Lübeck, Hambörg en Bremen nuumt heur nog officieel Vri'je en Hanzesteden. Onder de nazi's wördden dit privilezie vorteneumen middels 't Gesetz über Groß-Hamburg und andere Gebietsbereinigungen (1937), naodet de senaot van Lübeck 't Adolf Hitler niet had toe-estaon um in Lübeck een redevoering te holden tiedens zien verkiezingspregramme.^[4] Hi'j huld zien toespraok in Bad Schwartau, een klein dörpien bi'j Lübeck. Van die tied ofan verwees hi'j altied naor Lübeck as "'t stadtien dichte bi'j Bad Schwartau".

Historische kaorten

Europa in 1097
't Baltische gebied in 1219; Duutse kust bezet deur Denemarken veurofgaond an de Slag bi'j Bornhöved (1227)
Europa in 1328
Europa in 1430
Europa in 1470
Carta marina van 't Baltische-Zeegebied (1539)
't Baltische gebied in 1646 (Verdrag van Brömsebro)
't Baltische gebied in 1658 (Verdrag van Roskilde)
't Baltische gebied in 1814 (Congres van Wenen)

Leden van de Hanze

Wendische en Pomeraonse Kreits

Kreits van Saksen, Tureng, Brandenbörg

Kreits van Polen, Prusen, Lieflaand, Zweden

Dantzig (Gdańsk, veurnaamste stad)
Breslau (Wrocław)
Dorpat (Tartu)
Fellin (Viljandi)
Elbing (Elbląg)
Keuninksbarg (vandage Kaliningrad)
Reval (Tallinn)
Riga
Stockholm
Thorn (Toruń)
Visby
Krakau

Kreits van de Rien, Westfaolen, Nederlaand

Kantoren

Veurnaamste kantoren

Bryggen in Bargen (Noorwegen)

Legere kantoren

Aandere plaatsen mit een Hanzegemienskop

Kokenhusen (Koknese)
Lemge (Lemgo)
Mersebörg
Minden
Munster
Narva
Nijmegen
Oldnzel
Patterbuorn (Paderborn)
Pernau (Pärnu)
Perleberg
Quedlinburg
Soltwedel
Stolp (Słupsk)
Smolensk
Stargard (Stargard Szczeciński)
Stendal
Turku (Åbo)
Tver
Wolmar (Valmiera)
Wesel
Wiburg (Vyborg)
Windau (Ventspils)
Zutfent
Zwolle

Ni'je ontwikkelings

In 1980 wördden in Zwolle de Ni'je Hanze op-ericht as 'Lebens- en cultuurgemienskop van steden oaver de grèenzen hen'. 't Doel van de Ni'je Hanze is 't anfietern van handel en toerisme.

De in 1991 in Bremen op-erichte Ni'je Hanze Interregio is een mandielig verband van de Duutse dielstaoten Niedersachsen en Bremen en de Nederlaanse naobers Drenthe, Frieslaand, Grunnen en Oaveriessel. Dizze dielstaoten en pervincies warkt samen op 't gebied van de economie, de wetenskop, poletiek en bestuur. De samenwarking wördden in 1993 uutebreid mit arbeidsmarkt- en sociaole poletiek.

Uutgaonde verwiezings

Commons: Hanze - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

Rifferenties

↑ Fernand Braudel (1984). The Perspective of the World. Diel III van Civilisation and Capitalism
↑ Norman Davies (1982). God's playground. A history of Poland. Columbia University Press
↑ P. Dollinger, The German Hansa, p. 368, elaezen op 3 oktober 2011: "Besides Lübeck, Hamburg and Bremen these were Danzig, Rostock, Brunswig, Hildesheim, Osnabrück and Cologne. Proceedings opened at Lübeck in July 1669, and this last Hanseatic diet held no fewer than eighteen meetings"
↑ Guide to Lubeck

Dit artikel is skreaven in et drentske dialekt van de Drèents-Oaveriesselse grèensstreek.

[1] Fernand Braudel (1984). The Perspective of the World. Diel III van Civilisation and Capitalism

[2] Norman Davies (1982). God's playground. A history of Poland. Columbia University Press

[3] P. Dollinger, The German Hansa, p. 368, elaezen op 3 oktober 2011: "Besides Lübeck, Hamburg and Bremen these were Danzig, Rostock, Brunswig, Hildesheim, Osnabrück and Cologne. Proceedings opened at Lübeck in July 1669, and this last Hanseatic diet held no fewer than eighteen meetings"

[4] Guide to Lubeck

[1]

[2]

[3]

[4]