Tlingit (taal)

Tlingit Lingít
Gesproken in	Alaska en Washington in de Verenigde Staten en British Columbia en Yukon Territory in Canada
Sprekers	575, 630
Taalfamilie	Dené-Jenisejische talen Na-Denétalen Tlingit
Dialecten	Yakutat Overgangsdialect Sanya-Henya Inland Tlingit Tongass
Alfabet	Latijns alfabet
Taalcodes
ISO 639-2	tli
ISO 639-3	tli
Oorspronkelijke verbreiding van het Tlingit
Portaal    Taal

Het Tlingit wordt gesproken door de indiaanse Tlingit, voornamelijk in Zuidoost-Alaska en West-Canada. De taal behoort tot de Na-Denétalen. Tegenwoordig is Tlingit een ernstig bedreigde taal, met minder dan 140 moedertaalsprekers, die allen geheel of bijna tweetalig zijn in Engels en Tlingit. Met revitalisatieprogramma’s in Alaska wordt geprobeerd de taal te doen herleven en het voortbestaan van de Tlingittaal en -cultuur te verzekeren.

Russisch-orthodoxe missionarissen waren de eersten die een geschreven versie van Tlingit ontwikkelden om de taal vast te leggen en te vertalen. Deze eerste geschreven vorm van het Tlingit, in Cyrillisch schrift ontstond in de tijd dat het Russische keizerrijk contact had met Alaska en de noordwestkust van Noord-Amerika tot in Californië. Later ontwikkelden Amerikaanse missionarissen een geschreven vorm van Tlingit in het Latijnse alfabet.

Geschiedenis

De geschiedenis van het Tlingit is slecht bekend, voornamelijk door het ontbreken van geschreven bronnen tot het eerste contact met Europeanen in de jaren 1790. Tot in de vroege 20e eeuw was documentatie schaars en onregelmatig. De taal schijnt zich vanuit Ketchikan en Saxman in Alaska noordwaarts verbreid te hebben naar de Chilkat regio, omdat bepaalde conservatieve eigenschappen in de taal van zuid naar noord geleidelijk afnemen.

Classificatie

Het Tlingit wordt tegenwoordig geclassificeerd als aparte tak van de Na-Denétalen, met als nauwste verwant het Eyak. Edward Sapir (1915) pleitte voor haar opname in de Na-Denéfamilie. Dit voorstel werd besproken door vele prominente taalkundigen uit die tijd, waaronder Franz Boas (1917) en Pliny Earle Goddard (1920). Studies in de late 20e eeuw door Heinz-Jürgen Pinnow (1962, 1968, 1970) en Michael Krauss (1964, 1965, 1969) toonden aan dat Tlingit en Eyak verwant zijn, en dat Tlingit net als Eyak verwant moet zijn aan de Athabaskische talen, die op hun beurt weer tot de Na-Denétalen behoren.

Sapir stelde oorspronkelijk een verwantschap tussen Tlingit en Haida voor, maar het debat over Na-Dené deed Haida geleidelijk uit het gezicht verdwijnen en die taal wordt nu beschouwd als een isolaat die door langdurige nabijheid door het Tlingit beïnvloed is. De Haida-taalkundige John Enrico heeft in 2004 echter met nieuwe argumenten het debat over een mogelijke verwantschap tussen Tlingit en Haida heropend.

Geografische verspreiding

Tlingit wordt gesproken van de monding van de Copper in Alaska langs de Golf van Alaska tot aan de Alexanderarchipel in Zuidoost-Alaska. Het kent vijf onderscheiden dialecten, die grotendeels onderling verstaanbaar zijn. Bijna heel het gebied waar oorspronkelijk Tlingit werd gesproken ligt binnen de grenzen van het huidige Alaska. De enige uitzondering is het Inland Tlingit. Dit dialect werd gesproken in een gebied dat zich uitstrekt langs de Taku River en naar noordelijk British Columbia en Yukon Territory rond de meren Atlin Lake, Teslin Lake en Bennett Lake. Dit zijn de enige gebieden in Canada waar Tlingit werd gesproken. Tlingit legenden vertellen dat groepen Tlingit ooit de dalen van de rivieren de Stikine, Nass en Skeena bewoonden tijdens hun migratie vanuit het binnenland. In de staat Washington in de Verenigde Staten bevindt zich ook een kleine gemeenschap van ongeveer 85 sprekers van het Tlingit.

Dialecten

Het Tlingit wordt verdeeld in vijf hoofddialecten, die grotendeels onderling verstaanbaar zijn:

• Het noordelijkste dialect wordt Yakutat (Yakhwdaat) genoemd, naar de belangrijkste nederzetting van haar sprekers. Dit dialect wordt gesproken ten zuiden van Lituya Bay, tot aan Frederick Sound.
• Het Overgansdialect, dat evenals Yakutat een twee-tonig dialect is, maar fonologisch meer op de zuidelijke dialecten lijkt, werd gesproken in de dorpen Petersburg (Gántiyaakw Séedi “Stoomboot Canyon”), Kake (Khéixh' “Daglicht”), en Wrangell (Khaachxhana.áak'w “Khaachxhan’s Kleine Meer”), en in de omliggende gebieden. Dit dialect is tegenwoordig nagenoeg verdwenen
• De eveneens stervende dialecten Sanya en Heinya wordt gesproken van Sumner Strait zuidwaarts, tot aan de grens tussen Canada en Alaska. De enige uitzondering is Annette Island, waar zich het reservaat van de Tsimshian bevindt, en de zuidkant van Prince of Wales Island, het land van de Kaigani Haida (K'aayk'aani).
• Het Inland Tlingit wordt in Canada gesproken rond Atlin Lake Teslin Lake.
• Het Tongass Tlingit werd ooit gesproken in het gebied rond Cape Fox, ten zuiden van Ketchikan, maar is in de jaren 1990 uitgestorven.

De verschillende dialecten van het Tlingit kunnen worden ingedeeld in twee-tonige en drie-tonige systemen. De toonwaarden in de twee-tonige dialecten kunnen soms worden voorspeld vanuit de drie-tonige dialecten, maar omgekeerd is dit niet mogelijk. Dit leidde tot de hypothese dat de drie-tonige dialecten ouder waren en de twee-tonige dialecten zich daaruit ontwikkelden. Jeff Leers' ontdekking van het Tongass Tlingit in de late jaren 70 sprak deze hypothese echter tegen. In plaats van tonen hanteert het Tongass Tlingit een onderscheid tussen vier verschillende manieren om klinkers uit te spreken. Verder onderzoek toonde aan de het klinkersysteem van Tongass Tlingit kon worden gebruikt om de tonen van zowel de twee-tonige als de drie-tonige dialecten te voorspellen, maar dat geen van de tonige dialecten de soorten klinkers in het Tongass Tlingit kon veronderstellen. Het Tongass Tlingit is dus het meest conservatieve dialect van het Tlingit en heeft contrasten bewaard die in de andere dialecten verloren zijn gegaan.

Literatuur

• Beck, David. (2001). “Conventionality and lexical classes”, pp. 19–26 in Proceedings of WSCLA 5: The Workshop on Structure and Constituency in Languages of the Americas, Gessner, Suzanne; Oh, Sunyoung; & Shiobara, Kayono (eds.). Volume 5 of Working Papers in Linguistics. University of British Columbia: Vancouver, British Columbia.
• Bird, Sonya. (2001). “What is a word? Evidence from a computational approach to Navajo verbal morphology”, pp. 27–35 in Proceedings of WSCLA 5: The Workshop on Structure and Constituency in Languages of the Americas, Gessner, Suzanne; Oh, Sunyoung; & Shiobara, Kayono (eds.). Volume 5 of Working Papers in Linguistics. University of British Columbia: Vancouver, British Columbia.
• Boas, Franz. (1917). Grammatical notes on the language of the Tlingit Indians. University of Pennsylvania Museum anthropological publications.
• Cable, Seth. (2004). A metrical analysis of syncope in Tlingit. Manuscript. [1]
• Dauenhauer, Nora M.; & Dauenhauer, Richard (Eds.). (1987). Haa Shuká, Our Ancestors. Number 1 in Classics of Tlingit Oral Literature. University of Washington & Sealaska Heritage Foundation: Seattle, Washington.
• ——— (1990). Haa Tuwunáagu Yís, For Healing Our Spirit. Number 2 in Classics of Tlingit Oral Literature. University of Washington & Sealaska Heritage Foundation: Seattle, Washington.
• ——— (Eds.). (1994). Haa K̲usteeyí, Our Culture: Tlingit life stories. Number 3 in Classics of Tlingit Oral Literature. University of Washington & Sealaska Heritage Foundation: Seattle, Washington.
• ——— (Eds.). (1995). “A Tlingit ceremonial speech by Willie Marks”, pp. 239–244 in Dürr, M; Renner, E.; & Oleschinski, W. (Eds.), Language and Culture in Native North America: Studies in honor of Heinz-Jürgen Pinnow. Number 2 in LINCOM Studies in Native American Linguistics. LINCOM: Munich, Germany. ISBN 3-89586-004-2.
• ——— (2000). Beginning Tlingit, 4th ed. Sealaska Heritage Foundation Press: Juneau, Alaska. ISBN 0-9679311-1-8. First edition 1994.
• ——— (2002). Lingít X̲'éinax̲ Sá! Say it in Tlingit: A Tlingit phrase book. Sealaska Heritage Institute: Juneau, Alaska. ISBN 0-9679311-1-8.
• ——— (2002). Intermediate Tlingit (draft). Manuscript.
• Dauenhauer, Richard. (1974). Text and context of Tlingit oral tradition. PhD dissertation. University of Wisconsin: Madison, Wisconsin.
• Dryer, Matthew. (1985). “Tlingit: An object-initial language?”, Canadian Journal of Linguistics 30:1–13.
• Goddard, Pliny Earle. (1920). “Has Tlingit a genetic relationship to Athapascan”, International Journal of American Linguistics 1:266–279.
• Leer, Jeffery A. (1979). Proto-Athabaskan Verb Stem Variation, Part One: Phonology. Volume 1 in Alaska Native Language Center Research Papers. Alaska Native Language Center: Fairbanks, Alaska.
• ——— (1990). Tlingit: A portmanteau language family? In P. Baldi (Ed.), Linguistics change and reconstruction methodology (pp. 73–98). Mouton de Gruyter: Berlin, Germany.
• ——— (1991). The Schetic Categories of the Tlingit verb. PhD dissertation. University of Chicago Department of Linguistics: Chicago, Illinois.
• ——— (2000). “The negative/irrealis category in Athabaskan–Eyak–Tlingit”, ch. 6 pp. 101–138 in The Athabaskan Languages: Perspectives on a Native American Language Family, Fernald, Theodore B. & Platero, Paul R. (eds.). Volume 24 in Oxford Studies in Anthropological Linguistics. Oxford University Press: Oxford, England. ISBN 0-19-511947-9.
• Leer, Jeff; Hitch, David; & Ritter, John. (2001). Interior Tlingit Noun Dictionary: The dialects spoken by Tlingit elders of Carcross and Teslin, Yukon, and Atlin, British Columbia. Yukon Native Language Center: Whitehorse, Yukon. ISBN 1-55242-227-5.
• Maddieson, Ian; Smith, Caroline L.; & Bessell, Nicola. (2001). Aspects of the phonetics of Tlingit. Anthropological Linguistics 43(2): 135–176.
• Naish, Constance M. (1966). A syntactic study of Tlingit. Master’s dissertation. University of North Dakota.
• Naish, Constance M.; & Story, Gillian L. (1973). Tlingit verb dictionary. Summer Institute of Linguistics: College, Alaska. ISBN 0-933769-25-3
• ——— (1996). The English-Tlingit dictionary: Nouns (3rd ed.; H. Davis & J. Leer, Eds.). Sheldon Jackson College: Sitka, Alaska. (Revision of the Naish-Story dictionary of 1963.)
• Pinnow, Heinz-Jürgen. (1962). “Two problems of the historical phonology of Na-Dene languages”. International Journal of American Linguistics, 28:162–166.
• ——— (1966). Grundzüge einer historischen Lautlehre des Tlingit: ein Versuch. Wiesbaden: Harrassowitz.
• ——— (1976). Geschichte der Na-Dene-Forschung. (Indiana : Beihefte ; 5). Berlin: Mann. ISBN 3-7861-3027-2
• John Swanton. (1911). “Tlingit”, pp. 159–204 in Handbook of American Indian Languages. U.S. Government Printing Office: Washington, D.C.

Externe links

• Tlingit Teaching and Learning Aids
• Alaskan Orthodox Christian texts (Tlingit)
• The Russian Church and Native Alaskan Cultures: Preserving Native Languages
• Yukon Native Language Centre
• Tlingit op languagegeek