Vrije rijksstad

Een vrije rijksstad (Duits: Freie Reichsstadt) was een onafhankelijke stad in het Heilige Roomse Rijk. Deze steden vielen direct onder de keizer en niet onder een bepaalde vorst.

De vrije rijkssteden konden ingedeeld worden in twee categorieën. Vrijsteden of vrije steden (freie Städte) waren van oorsprong bisschoppelijke steden die onafhankelijkheid van de prins-bisschop hadden verkregen. Ze behoefden geen geregelde belasting aan het Heilige Roomse Rijk te betalen en ze mochten niet verpand worden. Rijkssteden (Reichsstädte) hadden zich niet hoeven vrij maken van een bisschop. De wettelijke status verschilde van stad tot stad en uiteindelijk verdween het onderscheid tussen beide. Het begrip "vrijsteden en rijkssteden" evolueerde naar "vrije rijkssteden".

Enkele vrije rijkssteden waren Bazel (sinds 1000), Worms (sinds 1074), Mainz (van 1244 tot 1462), Regensburg (sinds 1245), Straatsburg (Vrijstad Straatsburg sinds 1262), Nijmegen (meerdere malen, o.a. sinds 1230), Spiers (sinds 1294) en Keulen (sinds 1475).

Ook Groningen maakte zich in de 15e eeuw in de praktijk los van het sticht Utrecht en eigende zich zelf het wapen van een vrije rijksstad toe. De stad voerde, zoals op het wapen op het orgel in de Martinikerk is te zien, ook de keizerskroon boven het stadswapen.

Het aantal rijkssteden varieerde in de loop der tijd zeer en bereikte op gegeven moment enige honderden. In 1792 waren er echter nog maar 51 over, merendeels kleine steden in Zwaben. Ook in de Nederlanden en in de Elzas waren nog een paar vrijsteden.

De rijkssteden vormden het derde college van de Duitse Rijksdag, na de colleges van de keurvorsten en de vorsten. Ze waren verdeeld over twee banken: de Rijnlandse (R) en de Zwabische (Z). De rijkssteden waren ook vertegenwoordigd in de kreitsen: de Frankische Kreits (F), de Beierse Kreits (B), de Zwabische Kreits (Z), de Boven-Rijnse Kreits (BR), de Neder-Saksische Kreits (NS) en de Nederrijns-Westfaalse Kreits (NW) (zie onderstaande tabel)

Krachtens de Reichsdeputationshauptschluss werden vrijwel alle vrijsteden en Rijkssteden in 1803 gemediatiseerd. Slechts zes steden behielden hun zelfstandigheid: Augsburg, Bremen, Frankfurt, Hamburg, Lübeck en Neurenberg. In 1805 verloor Augsburg zijn zelfstandigheid in de vrede van Presburg, en bij de opheffing van het Heilige Roomse Rijk in 1806 verdwenen ook Neurenberg en Frankfurt. In 1810 werden de laatste drie - Bremen, Hamburg en Lübeck - bij Frankrijk ingelijfd. Na de val van het Franse keizerrijk herstelde het Congres van Wenen de zelfstandigheid van vier voormalige Rijkssteden binnen de Duitse Bond: Hamburg, Bremen, Lübeck en Frankfurt am Main.

Frankfurt werd in 1866 door Pruisen geannexeerd. De drie overgebleven steden maakten deel uit van het nieuwe Duitse keizerrijk van 1870. In 1937 werd tijdens het derde Rijk Lübeck bij Pruisen ingelijfd. Bremen en Hamburg zijn dus de laatste die een zelfstandige positie hebben binnen de huidige bondsrepubliek.

Danzig droeg van 1919 tot 1939 eveneens de titel vrije stad (vrije stad Danzig).

Lijst van vrije rijkssteden in 1792

met vermelding van hun bank in de Rijksdag, hun ligging in een kreits en het einde van hun zelfstandigheid

naam	bank	kreits	einde	kwam aan
Aalen	Z35	Z26	1803	Württemberg
Aken	R2	NW2	1801	Frankrijk
Augsburg	Z2	Z1	1805	Beieren
Biberach	Z17	Z14	1803	Baden
Bopfingen	Z37	Z27	1803	Beieren
Bremen	R8	NS6	1810	Frankrijk
Buchau	Z36	Z28	1803	Thurn en Taxis
Buchhorn	Z34	Z25	1803	Beieren
Dinkelsbühl	Z16	Z13	1803	Beieren
Dortmund	R12	NW3	1803	Oranje-Nassau
Esslingen	Z5	Z3	1803	Württemberg
Frankfurt	R6	BR3	1806	vorst-primaat van de Rijnbond
Friedberg	R13	BR4	1803	Hessen-Darmstadt
Gengenbach	Z32	Z30	1803	Baden
Giengen	Z31	Z23	1803	Württemberg
Goslar	R7	NS2	1803	Pruisen
Hamburg	R9	NS5	1810	Frankrijk
Heilbronn	Z12	Z9	1803	Württemberg
Isny	Z25	Z20	1803	graaf van Quadt-Wyckrath
Kaufbeuren	Z22	Z17	1803	Beieren
Kempten	Z20	Z16	1803	Beieren
Keulen	R1	NW1	1801	Frankrijk
Leutkirch	Z28	Z21	1803	Beieren
Lindau	Z15	Z12	1803	vorst van Bretzenheim
Lübeck	R3	NS1	1810	Frankrijk
Memmingen	Z14	Z11	1803	Beieren
Mühlhausen	R10	NS3	1803	Pruisen
Neurenberg	Z3	F1	1806	Beieren
Nördlingen	Z7	Z5	1803	Beieren
Nordhausen	R11	NS4	1803	Pruisen
Offenburg	Z27	Z29	1803	Baden
Pfullendorf	Z26	Z24	1803	Baden
Ravensburg	Z18	Z15	1803	Beieren
Regensburg	Z1	B	1803	Keurvorstendom van de aartskanselier
Reutlingen	Z6	Z4	1803	Württemberg
Rothenburg ob der Tauber	Z8	F2	1803	Beieren
Rottweil	Z10	Z8	1803	Württemberg
Spiers	R5	BR2	1801	Frankrijk
Schwäbisch Gmünd	Z13	Z10	1803	Württemberg
Schwäbisch Hall	Z9	Z6	1803	Württemberg
Schweinfurt	Z19	F4	1803	Beieren
Überlingen	Z11	Z7	1803	Baden
Ulm	Z4	Z2	1803	Beieren
Wangen	Z24	Z19	1803	Beieren
Weil der Stadt	Z23	Z18	1803	Württemberg
Weißenburg	Z30	F5	1803	Beieren
Wetzlar	R14	BR5	1803	Keurvorstendom van de Aartskanselier
Wimpfen	Z29	Z22	1803	Hessen-Darmstadt
Windsheim	Z21	F3	1803	Beieren
Worms	R4	BR1	1801	Frankrijk
Zell am Harmersbach	Z33	Z31	1803	Baden