Orkidéfamilien

	Orkidéfamilien
	; Ophrys insectifera. Blomen liknar ei hoflue. Arten finst i Noreg.
	Utbreiing
	; Utbreiinga av orkidéfamilien
	Systematikk
Rike:	Planteriket Plantae
Underrike:	Viridiplantae
Infrarike:	Streptophyta
Overrekkje:	Landplantar Embryophytes
Rekkje:	Karplantar Tracheophytes
Underrekkje:	Frøplantar Spermatophytes
Orden:	Aspargesordenen Asparagales
Familie:	Orkidéfamilien Orchidaceae; Juss., 1789

Orkidéfamilien (eller marihandfamilien) er ein familie i aspargesordenen. Han er den største familien med blomstrande plantar, som omfattar om lag 22-25 000 artar i nesten 900 slekter.^[1] Han er utbreidd over heile verda og har representantar i alle habitattypar bortsett frå på isbrear. Fleire av slektene har meir enn 1000 artar. Vaniljeslekta er medlem av familien.

Utbreiing

Orkidear finst overalt i verda. Hovudvekta av orkideane finst i tropiske strok, men dei finst overalt frå øyer nær Antarktis til Nord-Europa.

Latin-Amerika: 250-270 slekter
Asia (tropisk): 260-300 slekter
Afrika (tropisk): 230-270 slekter
Oseania: 50-70 slekter
Europa og Nord-Asia: 40-60 slekter
Nord-Amerika: 20-25 slekter

I Noreg finn ein 20 slekter med 32 artar og ein del underartar. Dei finst i heile landet.

Klassifisering

Orkideane utgjer familien Orchidaceae i ordenen Asparagales. Av di familien er so stor er det noko usemje om dei innbyrdes tilhøva i familien, men i dag reknar ein fem underfamiliar. Underfamilien Epidendroidea er den største, med ca. 15 000 artar i 400 slekter.

Den fyrste som klassifiserte orkidear var Carl von Linné, som registrerte åtte slekter i 1753. Orkideane vart plasserte i sin eigen familie av de Jussieu i 1789, og fire av underfamiliane kom på 1830-talet, klassifisert av John Lindley, orkideklassifiseringas far. Den nyaste store klassifiseringa er gjort av Robert Louis Dressier, og det er denne me fylgjer her. Det er fem underfamiliar, som alle er monofyletiske. Utover det er mykje usikkert. Dressier si klassifisering er basert på utsjånad, og genetikk har synt at mange av dei lågare inngrupperingane er parafyletiske. Attåt vert meir enn hundre nye artar skildra i året, som gjer arbeidet enno vanskelegare.

Apostasioideae: 16 artar i 2 slekter, finst i Sørvest-Asia.
- Cypripedioideae: 115 artar i 6 slekter (1 i Noreg), finst i hovudsak i tempererte sonar, somme frå tropiske område i Amerika
- Monandrae:
  - Vanilloideae: 180 artar i 15 slekter og, finst i fuktige tropeområde og det austlege Nordamerika.
    - Epidendroideae: ca. 15 000 artar i over 400 slekter (8 i Noreg). Finst over heile verda.
    - Orchidoideae: 3 630 artar i 108 slekter (9 i Noreg). Finst over heile verda.

Underfamiliane over står i tilhøve til einannan som spesifisert i APG-systemet. Alle underfamiliane ligg på same «nivå». Di mindre intendert ein familie er, di tidlegare skilde han seg frå dei andre utviklingsmessig.

Skildring

Alle orkidear er eittfrøblada, slik liljer og alle typar gras òg er. Difor går alle nervane i blada parallelt frå bladfestet og møtest i spissen av bladet.

Alle orkideblomar er symmetriske om ein vertikal akse. Dei har fem kronblad, ofte med sterke fargar, pluss ei «leppe», som er eit omdanna kronblad. Utsjånaden kan variera enormt, og mange orkideblomar vert rekna som svært vakre.

Livssyklus

Som alle plantar har orkidear generasjonsveksling mellom ein haploid gametofyttgenerasjon, og ein diploid sporofyttgenerasjon. Orkidear er karplantar, so det er sporofytten som er den synlege planten.

Alle artar lever i symbiose med sopp i minsto ein del av livssyklusen. Hjå alle artar treng frøet næring frå sopp.

Forplanting

Orkideane har veldig ulike og spesialiserte pollineringsstrategiar, men hovudvekta nyttar insekt pollinering. Mange artar er avhengige av ein einaste insektart. Dei slepp difor alt pollenet på ein gong, sidan det kan gå lenge mellom kvar vitjing.

Dei fleste insektpollinerande artane lokkar insekt med fargar og lukt, men få har nektar.

Hjå slekta Ophrys liknar blomen på hoa til den pollinerande insektarten, og produserer ofte holege kjønns feromonar. Pollenet vert overført medan hannen freistar para seg. Arten Ophrys insectifera (flugeblom) liknar på ei ho-fluge, og finst i Nordland og på Søraustlandet.

Somme artar vert vitja av orkidefluger, som treng stoff som orkideen skil ut for å produsera feromon.

Somme artar fangar insektet inni blomen. Pollen vert overført når insektet forlèt planten.

Somme artar sjølvpollinerer, og somme forplantar seg ukjøna.

Levekår

Flest alle orkideartar er epifyttar (veks på andre plantar), og somme av desse er heilt eller delvis parasittiske. Somme artar driv ikkje fotosyntese. Desse er heilt parasittiske, anten på høgare plantar eller på sopp.

Somme artar veks i mose på steinar, og somme er terrale (veks på jord).

Orkidear i Noreg

Orkidear finst i heile Noreg. I Artsdatabanken er det registrert 32 artar frå 20 ulike slekter. I tillegg er det registrert ein del underartar.^[2]

Liste over orkideartar og underartar i Noreg. Vitskaplege namn står i kursiv, norske namn i parentes:

Denne klassifiseringa er henta frå den norske nettstaden Artsdatabanken. Fylgjande skil seg frå ein del andre klassifiseringar:

Grønkurle var tidlegare rekna til slekta Coeloglossum: C. viride
Brudespore og praktbrudespore var tidlegare rekna som underartar
Myggblom var tidlegare rekna til slekta Malaxis: M. paludosa
Knottblom var ei tid rekna til slekta Microstylis: M. monophyllos
Småtviblad og stortviblad var tidlegare rekna til slekta Listera: L. cordata og L. ovata
Svartkurle blir av mange no rekna til slekta Gymnadenia: G. nigra

Orkidear i Nord-Europa

Andre slekter som er representerte i Norden:

På Dei britiske øyane finn vi òg:

Himantoglossum
- H. hircinum
Serapias
- S. lingua
- S. parviflora

I Baltikum finst dessutan:

Ponerorchis
- P. cucullata

I Benelux finn vi:

Limodorum
- L. abortivum

Bilete

Bilete av dei fleste norske orkideartane.

Narrmarihand
Raud skogfrue
Fjellkurle
Korallrot
Engmarihand
Flekkmarihand
Purpurmarihand
Systermarihand
Raudflangre
Breiflangre
Myrflangre
Huldreblom
Knerot
Myggblom
Honningblom
Feittblad
Småtviblad
Stortviblad
Fuglereir
Svartkurle
Flugeblom
Vårmarihand
Nattfiol
Grov nattfiol
Kvitkurle

Kjelder

Denne artikkelen bygger delvis på «Orchid» frå Wikipedia på engelsk, den 30. juli 2008.

Referansar

↑ Stevens, P. F. (2001 onwards). Angiosperm Phylogeny Website. Version 8, June 2007
↑ «Artsdatabanken: Namnetreet i Artsdatabanken». Artsdatabanken. Henta 28. februar 2022.
↑ Reidar Elven mfl. (2022). Norsk flora (8. utg.). Oslo: Det Norske Samlaget. s. 192–193.
↑ «Artsdatabanken: Namnetre engmarihand». Artsdatabanken. Henta 24. februar 2022.

(no) orkidéfamilien hos Artsdatabanken
(en) orkidéfamilien – oversikt og omtale av artane i WORMS-databasen
(en) orkidéfamilien i Encyclopedia of Life
(en) orkidéfamilien i Global Biodiversity Information Facility
(sv) orkidéfamilien hos Dyntaxa
(en) orkidéfamilien hos Fossilworks
(en) orkidéfamilien hos ITIS
(en) orkidéfamilien hos NCBI
(en) orkidéfamilien hos The International Plant Names Index
(en) orkidéfamilien hos Tropicos
(en) Kategori:Orchidaceae – bilete, video eller lyd på Wikimedia Commons
Denne biologiartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.

[1] Stevens, P. F. (2001 onwards). Angiosperm Phylogeny Website. Version 8, June 2007

[adb-2] «Artsdatabanken: Namnetreet i Artsdatabanken». Artsdatabanken. Henta 28. februar 2022.

[lid8-3] Reidar Elven mfl. (2022). Norsk flora (8. utg.). Oslo: Det Norske Samlaget. s. 192–193.

[adb-tre-eng-4] «Artsdatabanken: Namnetre engmarihand». Artsdatabanken. Henta 24. februar 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

Orkidéfamilien
Ophrys insectifera. Blomen liknar ei hoflue. Arten finst i Noreg.
Utbreiing
Utbreiinga av orkidéfamilien
Systematikk
Rike:	Planteriket Plantae
Underrike:	Viridiplantae
Infrarike:	Streptophyta
Overrekkje:	Landplantar Embryophytes
Rekkje:	Karplantar Tracheophytes
Underrekkje:	Frøplantar Spermatophytes
Orden:	Aspargesordenen Asparagales
Familie:	Orkidéfamilien Orchidaceae Juss., 1789