Veire la font de Geografia

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}

[[Fichièr:Johannes Vermeer - The Geographer - Google Art Project.jpg|thumb|300px|right|[[Vermeer]], ''Lo geografe'', Frankfurt am Main, de: Städelsches Kunstinstitut, 1669]]

La '''geografia'''{{Refn|Dau [[grec ancian]] γεωγραφία, ''geographia'', el-meteis compausat de 'η γη' (hê gê) (la Tèrra) e 'γραφειν' (graphein) descriure,<ref>{{Ref-web|lenga=fr|títol=GÉOGRAPHIE : Etymologie de GÉOGRAPHIE|url=http://www.cnrtl.fr/etymologie/g%C3%A9ographie|sit=www.cnrtl.fr|consulta=2017-03-10}}</ref> puei dau [[latin]] geographia, literalament revira per «dessenh de la Tèrra»<ref name="Merlin & Choay 2010">P.Merlin, F. Choay, Dictionnaire de l'urbanisme et de l'aménagement, PUF, 2010</ref>|group=nt}} es una [[sciéncia]] qu'a per objècte la descripcion de la [[Tèrra]] e en particular l'estudi dei fenomèns [[fisica|fisics]], [[biologia|biologics]] e [[sociologia|umans]] que se produson sus lo glòbe terrèstre. Un scientific especialisat en geografia es un geograf.

Apareguda a la fin de la [[Preïstòria]] ò durant l'[[Antiquitat]] Auta, la geografia respondiá ai besonhs de descripcion dau mond dei societats umanas. Son aparicion aguèt donc luòc d'un biais independent dins plusors regions diferentas. Fins a la fin de l'[[Edat Mejana]], demorèt centrada sus la cartografia e sus l'estudi de racòntes de viatges relativament rars escrichs per de marchands ò per d'explorators. Pasmens, durant lo periòde dei [[Grandei Descubèrtas]], lei geografs deguèron faciar l'aumentacion dei distàncias conegudas e la multiplicacion dei rapòrts d'exploracion. La disciplina s'institucionalizèt alora pauc a pauc per venir una [[sciéncia]] vertadiera durant lo sègle XIX. Uei, la geografia se devesís en tres branca principalas que son la [[geografia matematica]] (descripcion dei dimensions de la [[Tèrra]]), la [[geografia fisica]] (descripcion deis interaccions entre l'òme e lo mitan naturau) e la [[geografia umana]] (descripcion deis activitats umanas). Existís de brancas segondàrias coma la [[geografia militara]].

== Istòria ==

=== Lei geografias primitivas ===

Lei descubèrtas [[arqueologia|arqueologicas]] mòstran l'existéncia d'un interès ancian en lei societats [[Homo sapiens|umanas]] per l'organizacion de son espaci. Aquela pensada èra sovent integrada a un racònte [[mitologia|mitic]] deis originas ([[cosmogonia]]). Lo [[petroglif]] de [[Carta de Bedolina|Bedolina]] es ansin una dei cartas topograficas pus vièlhas identificadas a l'ora d'ara. Representa un plan [[Topografia|topografic]] e de figuras [[Animalia|animalas]] e [[Homo sapiens|umanas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Christian Jacob, ''L'empire des cartes. Approche théorique de la cartographie à travers l'histoire'', Albin Michel, 1992, pp. 41-48.</ref>. Certanei figuras semblan datar dau [[Edat del Bronze|Temps dau Bronze]] ([[-2200|2200]]-[[-750|750 avC]])<ref>'''[[espanhòu|(es)]]''' M. Beltrán Llorís, ''Los grabados rupestres de Bedolina (Valcamonica)'', BCSP, vol. VIII, 1972, pp. 121-158.</ref>.

Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], leis [[Estat]]s organizats desvolopèron una geografia primitiva destinada a representar e mestrejar son territòri. Aquela [[tradicion]] emergiguèt d'un biais independent dins plusors regions diferentas coma o mòstran l'existéncia de sabers [[cartografia|cartografics]] ancians en [[Mesopotamia]], en [[Egipte]], en [[RPC|China]] e en [[America]]. Ben sovent, la descripcion de l'espaci foguèt separat d'aquela dau [[temps]], çò qu'es a l'origina de la separacion actuala entre l'[[istòria]] e la geografia. Ansin, fòrça tractats foguèron redigits per descriure de territòris per d'autors diferents coma lo ''[[Shu Jing]]'' [[RPC|chinés]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Liao Mingchun, ''A Preliminary Study on the Newly-unearthed Bamboo Inscriptions of the Chu Kingdom: An Investigation of the Materials from and about the Shangshu in the Guodian Chu Slips'', Taiwan Guji Publishing Co., 2001.</ref> e lo ''[[Periple de la Mar Eritrèa]]'' [[Empèri Roman|roman]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Christian Robin, « L'Arabie du sud et la date du Périple de la mer Érythrée. Nouvelles données », ''Journal asiatique'', n° 279, 1991, pp. 1-30.</ref>. Lo tèrme « geografia » eu meteis foguèt inventat per lo [[Grècia antica|Grèc]] [[Eratostenes]] au [[sègle III avC]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Paul Claval, ''Histoire de la géographie'', PUF, coll. « Que sais-je ? », 2011, p. 12.</ref>.

Se fau nòtar que lei geografias primitivas èran pas unicament terrèstras. D'efiech, dins l'[[Ocean Pacific]], de [[pòble]]s [[Micronesia|micronesians]] imaginèron de sistèmas permetent de depintar lei [[corrent marin|corrents marins]] amb de bastons e de [[cauquilhatge]]s. Aquò explica lei migracions [[mar]]itimas d'aquelei populacions dins leis [[illa]]s dau [[Ocean Pacific|Pacific]].

<gallery>
Fichièr:Composizione geometrica chiamata mappa di Bedolina - Bedolina R 1 - Capo di Ponte (Foto Luca Giarelli).jpg|{{center|[[Carta de Bedolina]] ([[-3000|3000]]-[[-1000|1000 avC]])}}
Fichièr:Baylonianmaps.JPG|{{center|[[Carta babiloniana dau mond]] ([[sègle V avC]])}}
Fichièr:Mappemonde de Ptolémée.png|{{center|Reconstitucion de la carta de [[Claudi Ptolemèu|Ptolemèu]] (realizada en [[1544]])}}
Fichièr:ApocalypseStSeverFolios45v46rWorldMap.jpg|{{center|Carta dau mond europèa de l'[[Edat Mejana]] ([[sègle VIII]])}}
Fichièr:Song Dynasty Map.JPG|{{center|Carta de [[RPC|China]] dau [[Dinastia Song|periòde Song]] ([[1137]])}}
Fichièr:Al-Idrisi's world map.JPG|{{center|Carta aràbia de [[1150]]-[[1160]]}}
Fichièr:Stick chart, Marshall Islands - Pacific collection - Peabody Museum, Harvard University - DSC05729.JPG|{{center|Carta micronesiana dei [[Corrent marin|corrents marins]]}}
Fichièr:|{{center|}}
</gallery>

=== L'aparicion de la geografia sabenta ===

==== Lei Grandei Descubèrtas ====

{{veire|Grandei Descubèrtas}}

Lei [[Grandei Descubèrtas]] marquèron una etapa decisiva dins la formacion de la geografia sabenta. Pasmens, aquela formacion foguèt pas un procès sobde. Au contrari, foguèt lo resultat d'una lenta evolucion que connectèt lei besonhs eissits de la descubèrta dau mond per leis [[Euròpa|Europèus]] e l'eiretatge [[Antiquitat|antic]] e [[Edat Mejana|medievau]] de viatjaires e de geografs coma [[Erodòt]] ([[-484|484]]-[[-425|425 avC]]), [[Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi|Al-Khwarizmi]] (v. [[780]]-[[850]]), [[Marco Polo]] ([[1254]]-[[1324]]) ò [[Ibn Battuta]] ([[1304]]-[[1368]]/[[1377]]). D'efiech, la tradicion dau racònte de viatge, sovent orientat vèrs la descripcion deis activitats economicas car escrich per de marchands, dispareguèt jamai. Pasmens, a partir de la fin dau sègle XV, lo fenomèn cambièt de natura en causa de la multiplicacion deis exploracions. De mai, en causa de l'aumentacion dei distàncias, deguèt tanben integrar d'elements novèus coma la geografia [[astronomia|astronomica]] ò l'usatge de la [[bossòla]].

Aquò entraïnèt una aumentacion de la recèrca en [[cartografia]] e dins la produccion de cartas, especialament de [[carta nautica|cartas marinas]]. D'efiech, lo nombre de [[portolan]]s, una carta marina apareguda a la fin dau sègle XIII en [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]], venguèt pus important<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Monique de la Roncière e Michel Mollat du Jourdin, ''Les Portulans, cartes marines du XIIIe au XVIIe siècle'', Nathan, 1984.</ref>. Representèron tant [[Euròpa]] que lei regions exploradas per lei navegaires. N'existiá dos tipes. Lo premier, generalament grossier, èra utilizat dirèctament per lei marins. Lo segond, fòrça ornat e dessenhat sus de materiaus de [[qualitat]], èra una òbra d'art destinada ai corts [[rèi|reiaus]] e ais elèits. Objècte de prestigi, mòstra la volontat creissenta dei poders [[estat]]aus dau periòde de mestrejar lor territòri d'una maniera pus eficaça. Aqueu trabalh foguèt sostenguda per la redescubèrta de la ''[[Geografia (Ptolemèu)|Geografia]]'' de [[Claudi Ptolemèu|Ptolemèu]] que permetèt de melhorar la teoria de la [[cartografia]] gràcias a l'utilizacion de metòdes estructurats per calcular la posicion dei ponchs<ref>En revènge, lo redescubèrta de Ptolemèu entraïnèt egalament lo retorn a de cartas anticas qu'èran ben mens precisas que lei portulans medievaus.</ref>. De mai, aquò participèt a la difusion de [[planisfèri]]s au sen de la societat, çò que permetèt de fixar de convencions importantas coma lo posicionament dau [[nòrd]] en aut de la carta.

<gallery>
Fichièr:Carte Pisane Portolan.jpg|{{center|La ''[[Carta Pisana]]'' de [[1290]], lo portulan pus vièlh conegut a l'ora d'ara}}
Fichièr:Carte Portulan du Maghreb.jpg|{{center|[[Portulan]] [[Magrèb|maugrabin]] dau [[sègle XIV]]}}
Fichièr:Europe Mediterranean Catalan Atlas.jpeg|{{center|L'''[[Atlàs Catalan]]'', un portulan realizat vèrs [[1375]]}}
Fichièr:Jorge Aguiar 1492 MR.jpg|{{center|Portulan de [[Jorge Aguiar]] ([[1492]])}}
Fichièr:Maggiolo - Portolankarte - 1541.png|{{center|[[Portulan]] de [[Vesconte Maggiolo]] ([[1541]])}}
Fichièr:1563 lazaro luis 04 atlantic nord.jpg|{{center|Portulan de Lazaro Luis ([[1563]])}}
Fichièr:Bodleian Libraries, Portuguese portolan of the Atlantic 41.jpg|{{center|Portulan de Domingos Teixeira ([[1570]])}}
</gallery>

==== La fondacion de la geografia modèrna ====

La fondacion de la geografia modèrna aguèt principalament luòc durant lo rèine de [[Loís XIV de França|Loís XIV]] ([[1643]]-[[1715]]). Se debanèt en parallèl dau perfeccionament dei tecnicas de [[cartografia]]. D'efiech, l'[[absolutisme]] reiau [[França|francés]] menèt au desvolopament dau concèpte d'[[Estat-Nacion]]. Es a dire que lo poder reiau decidèt de [[fortificacion|fortificar]] l'espaci territòriau [[França|francés]]. Puei, s'interessèt a optimizar la gestion d'aqueu territòri e a assegurar lo contraròtle dau locau per lo nacionau. Per aquò, lei rèis de [[França]] ordonèron de realizar una carta precisa dau Reiaume ([[Depaus de la Guèrra]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Patrice Bret, « Le Dépôt général de la guerre et la formation scientifique des ingénieurs-géographes militaires en France (1789-1830) », ''Annals of Science'', 48/2, 1991, pp. 113-157.</ref>, trabalhs dei Cassini, etc.) e de melhorar lei relevats d'informacion sus la societat e l'[[economia]]. De projèctes similars apareguèron pauc a pauc dins leis autreis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]].

<gallery>
Fichièr:Plan-relief f4390593.jpg|{{center|Plan relèu d'[[Estrasborg]] comandat per [[Loís XIV de França|Loís XIV]]}}
Fichièr:Plan-relief Palais des Beaux Arts Lille Dec 2018 Pierreazertyuiop.jpg|{{center|Detalh dau plan relèu de [[Tournai]] comandat per [[Loís XIV de França|Loís XIV]]}}
Fichièr:Citadelle de Brouage Plan-relief.jpg|{{center|[[Plan relèu]] [[França|francés]] de [[Hiers-Brouage]] (sègle XVII)}}
Fichièr:Brest - plan-relief 1811.jpg|{{center|[[Plan relèu]] francés de [[Brèst]] ([[1811]])}}
</gallery>

=== Lei geografias « nacionalas » ===

==== L'institucionalizacion de la geografia ====

Dins lo corrent dau sègle XVIII, la geografia europèa seguiguèt l'evolucion deis autrei [[sciéncia]]s dau periòde en s'institucionalizant sota la direccion. Per exemple, en [[França]], foguèt imaginada tre [[1785]] la creacion d'una societat sabenta de geografs. Après lei trèbols liats ai guèrras revolucionàrias e napoleonencas, foguèt finalament fondada en [[1821]] sota lo nom de ''[[Société de Géographie]]''<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Alfred Fierro, ''La Société de géographie (1821-1946)'', Centre de recherches d'histoire et de philologie de la IVe section de l'École pratique des hautes études », V, Hautes études médiévales et modernes, n° 52, Droz / H. Champion, 1983.</ref>. En [[Anglatèrra]], de clubs privats coma lo [[Raleigh Club]] se multipliquèron durant lo meteis periòde. Menèron a la creacion de la ''[[Royal Geographical Society]]'' en [[1830]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' H. R. Mill, ''The record of the Royal Geographical Society, 1830–1930'', Royal Geographical Society, 1930.</ref>. Aqueu periòde foguèt donc caracterizat per la volontat de racionalizar lei sabers sus lo mond. Es tanben l'epòca dei viatjes sistematics destinats a explorar lei ''[[terra incognita|Terrae Incognitae]]'' dau planisfèri. Lo movement [[filosofia|filosofic]] dei [[Sègle de las luses|Lutz]] acompanhèt fòrça aquela evolucion amb de personalitats coma l'explorator enciclopedista [[Alexander von Humboldt]] ([[1769]]-[[1859]]) qu'es benlèu lo prototipe dei premiers geografs « universitaris »<ref>'''[[alemand|(de)]]''' Kurt-Reinhard Biermann, ''Alexander von Humboldt'', 4{{a}} edicion, Teubner, 1990.</ref>.

Aquela transicion vèrs lo professionalisme de la disciplina permetèt a la geografia de venir una disciplina [[educacion|escolara]] e [[Universitat|universitària]]. L'estrambòrd per la descubèrta dau mond en [[Euròpa]] sostenguèt fòrça aquela transformacion. Aquò menèt a la « [[sciéncia|scientifizacion]] » progressiva de la geografia. De personalitats coma [[Paul Vidal de La Blache]] ([[1845]]-[[1918]]) en [[França]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Vincent Berdoulay, ''La formation de l'école française de géographie (1870-1914)'', Comité des travaux historiques et Scientifiques, 1981.</ref> e [[Friedrich Ratzel]] ([[1844]]-[[1904]]) en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Marie-Claire Robic, « La réception de Friedrich Ratzel en France et ses usages au temps de l’installation de la géographie à l’Université (années 1880-1914) », ''Revue germanique internationale'', n° 20,‎ 1{{èr}} de decembre de 2014, pp. 13–39.</ref> aguèron un ròtle major dins aqueu procès. Una particularitat de l'aspècte [[nacion]]au d'aqueleis evolucions foguèt l'emergéncia d'escòlas nacionalas que gardèron una identitat distinta fins a la segonda mitat dau sègle XX. Per exemple, lo movement de [[Friedrich Ratzel|Ratzel]] se destrièt per son concèpte de ''[[Lebensraum]]''<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mechtild Rössler, « Geography and Area Planning under National-Socialism », dins Margit Szöllösi-Janze (dir.), ''Science in the Third Reich'', Berg Publishers, 2001, p. 59-79.</ref>. En revènge, l'escòla francesa se concentrèt sus la nocion de region e conoguèt un gròs prestigi internacionau<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Paul Claval e André-Louis Sanguin (dir.), ''La Géographie française à l'époque classique (1918-1968)'', L'Harmattan, 1996.</ref>.

<gallery>
Fichièr:Terraaustralis.jpg|{{center|Carta mostrant lo [[Antartida|continent austrau]] coma una ''[[terra incognita]]'' (sègle XVII)}}
Fichièr:Captainjamescookportrait.jpg|{{center|[[James Cook]] ([[1728]]-[[1779]]), un dei pus importants explorators dau sègle XVIII}}
Fichièr:Frégates Astrolabe et Boussole vers 1786 pendant l'expedition La Perouse.jpg|{{center|Dessenh dei naviris de l'expedicion de [[Joan Francés de La Peirosa|La Peirosa]] ([[1785]]-[[1788]])}}
Fichièr:184 boulevard saint germain (societe de geographie).JPG|{{center|Intrada de la ''[[Société de Géographie]]''}}
Fichièr:AvHumboldt.jpg|{{center|[[Alexander von Humboldt]] ([[1769]]-[[1859]])}}
Fichièr:VIdal de la Blache, Paul, BNF Gallica.jpg|{{center|[[Paul Vidal de La Blache]] ([[1845]]-[[1918]])}}
Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R35179, Prof. Friedrich Ratzel (cropped).jpg|{{center|[[Friedrich Ratzel]] ([[1844]]-[[1904]])}}
</gallery>

==== La geografia « classica » ====

La geografia faiçonada per lei mutacions [[sciéncia|scientificas]] dau sègle XIX dominèt fins ais [[ans 1950]]. Es desenant dicha geografia « classica ». D'efiech, en despiech de sei variacions [[nacion]]alas, es caracterizada per un ensemble de ponchs comuns. Premier, s'interessava principalament a d'espacis identificats coma coerents, es a dire un parçan, una region, un [[país]] ò un [[Estat]]. Privilegia tanben fòrça lei descripcions naturalas e umanas. Aquela geografia èra en acòrdi amb « l'Euròpa dei nacions » eissida dau sègle XIX. Pasmens, venguèt pauc a pauc obsolèta en causa de la dubertura progressiva deis espacis [[economia|economics]], de la [[colonialisme|decolonizacion]] e de la [[mondializacion]]. De mai, leis estudis classics avián tendància a se concentrar sus lei zònas ruralas en plaça dei vilas e dei centres [[industria]]us.

=== La geografia contemporanèa ===

Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], la geografia classica foguèt criticada per dos corrents opausats de geografs. Aquò entraïnèt d'evolucions que son a l'origina de la geografia actuala.

==== Lo desvolopament deis estudis espaciaus ====

{{veire|Geografia Novèla}}

Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX, una premiera evolucion menèt un corrent de geografs a s'interessar ais estudis urbans, ai [[logica]]s de rets e, pus generalament, ais elements regulars e frequents<ref>Durant lo sègle XIX, se fau nòta que [[Johann Heinrich Von Thünen]] ([[1783]]-[[1850]]) aviá desvolopat una vision similara. Pasmens, son apròchi suscitèt pauc d'interès.</ref>. Dicha « [[Geografia Novèla]] », aquela tendància a donc per objectiu d'identificar de « lèis » universalas regardant l'organizacion espaciala dau mond<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean François Dortier, ''Dictionnaire des sciences humaines'', Sciences humaines, 2004, pp. 444-455.</ref>. La nocion « d'espaci » geografic i es fondamentala car permet d'utilizar d'otís estatistics e de modèls generaus adaptats a aquela cèrca. De personalitats coma [[Walter Christaller]] ([[1893]]-[[1969]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Louis Mathieu, « Christaller, Walter », dins Jacques Lévy e Michel Lussault (dir.), ''Dictionnaire de la géographie et de l'espace des sociétés'', Belin, 2003, pp. 156-158.</ref>, [[Peter Gould]] ([[1932]]-[[2000]]), [[Peter Haggett]] (nascut en [[1933]])<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robin Flowerdew, « Peter Haggett », dins Phil Hubbard, Rob Kitchin e Gill Valentine (dir.), ''Key Thinkers on Space and Place'', Thousand Oaks / SAGE Publications, 2004, pp. 155–159.</ref>, [[Brian Berry]] (nascut en [[1934]]) e [[David Harvey]] (nascut en [[1935]]) aguèron un ròtle centrau dins la difusion d'aquela vision de la geografia au sen de la comunautat geografica anglosaxona. La geografia francesa, totjorn somesa a l'influéncia de la geografia classica, resistiguèt mai mai la [[Geografia Novèla]] s'i implantèt finalament durant leis [[ans 1970]] amb lei trabalhs de [[Roger Brunet]] (nascut en [[1931]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Sylvain Allemand (dir.), « Roger Brunet », dinss ''Comment je suis devenu géographe'', Le Cavalier Bleu, 2007.</ref> e de [[Paul Claval]] (nascut en [[1932]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Sylvain Allemand (dir.), « Paul Claval », dinss ''Comment je suis devenu géographe'', Le Cavalier Bleu, 2007.</ref>.

==== L'interès creissent per lei particularitats territòrialas ====

Dins leis [[ans 1970]], la vision « racionalista » de la [[Geografia Novèla]] entraïnèt de criticas de part de geografs desirós de s'interessar ai particularismes dei luòcs terrèstres. Segon elei, aqueleis especificats èran escafadas per l'apròchi generalista dei geografs estatisticians, çò qu'empachava de comprendre corrèctament l'identitat pròpria d'un territòri donat. Aquela concepcion entraïnèt l'aparicion de plusors soscorrents regardant per l'espaci viscut ([[Armand Frémont]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Sylvain Allemand (dir.), « Armand Frémont », dins ''Comment je suis devenu géographe'', Le Cavalier bleu, 2007</ref>), per leis eiretatges [[istòria|istorics]] e sociaus, per lei mòdes de vida ([[Yi-Fu Tuan]]), per lo [[sèxe]] ([[Doreen Massey]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Felicity Callard, « Doreen Massey », dins Phil Hubbard e Rob Kitchin (dir.), ''Key Thinkers on Space and Place'', Sage, 2011.</ref>), per lei posicions socialas e lor representacion, etc. L'ensemble d'aquelei corrents es sovent dich geografia « sociala » ò « umana ». La nocion centrala d'aquela vision es aquela de « territòri » car permet una observacion pus fina dei particularismes.

==== Lo desvolopament de complementaritats entre lei diferentei brancas de la geografia ====

En despiech de sei visions opausadas, lei dos corrents de la geografia de la fin dau sègle XX desvolopèron de liames entre elei. D'efiech, per de rasons [[istòria|istoricas]], rompèron pas totalament amb leis escòlas dei periòdes precedents. En particular, leis otís de l'analisi demorèron similars. Aquela proximitat foguèt renforçada per leis evolucions [[tecnologia|tecnologicas]] coma la multiplicacion dei [[sistèma d'informacion geografica|sistèmas d'informacion geografica]], dei sistèmas de [[teledeteccion]] e deis otís [[cartografia|cartografics]] modèrnes ([[GPS]], satellits d'observacion, etc.). La descentralizacion progressiva deis [[Estat]]s favoriza tanben lo besonh d'otís decisionaus adaptats a de regions situadas entre lo territòri e l'espaci. Lei questions environamentalas an tanben transformat la geografia fisica, tradicionalament descriptiva, per li demandar d'elements regardant l'evolucion probabla deis [[ecosistèma]]s e dei ressorsas disponiblas. Ansin, la geografia de la premiera partida dau sègle XXI se situa generalament entre la [[Geografia Novèla]] e la [[geografia sociala]]. Es ben sovent encargada d'estudiar l'evolucion d'un territòri a la demanda d'una collectivitat locala. Aquò li demanda donc d'èsser capabla de descriure un territòri donat e de preveire son evolucion e son abitabilitat.

== Metòdes principaus ==

=== Lei basas istoricas ===

La geografia demanda d'èsser capable de situar lei diferentei partidas de la [[Tèrra]] d'un biais precís. Per aquò, la geografia anciana desvolopèt un ensemble de questions que permetiá de respòndre a aqueu besonh. Ara, constituïsson una basa per l'ensenhament de la disciplina :
* ''Cu ?'' - leis individüs/lei societats ocupan l'espaci amb lors valors, lors mòdes de vida, etc.
* ''Qué ?'' - l'impacte d'aquesteis òmes, que siá economic, sociau, ò environamentau, produch de lors institucions, de la recèrca, dei tecnicas, deis escambis ò encara de l'esplecha de lei [[ressorsa]]s naturalas.
* ''Onte ?'' - la question fondamentala en geografia, lo luòc d'aqueleis activitats umanas, generalament la rason dei localizacions.
* ''Quand ?'' - lo periòde istoric onte lei individüs ò lei societats produson deis espacis que s'ajustan ò concurrencian lei precedents.

=== La cartografia ===

{{veire|Cartografia}}

La [[cartografia]] estúdia la representacion de la superficia de la [[Tèrra]] e deis activitats [[Homo sapiens|umanas]]. Per aquò, l'utilizacion de cartas per presentar una analisi es sovent indispensabla. Pasmens, la realizacion de cartas es tanben una sosdisciplina especifica que seguís un ensemble complèx de règlas e de tecnicas. D'un biais generau, leis autors de cartas dèvon aver de nocions en [[psicologia]] cognitiva e en [[ergonomia]] per incitar a la lectura de sei cartas e facilitar sa comprenença per lo public (colors, simbòls, formas, etc.). Dèvon tanben mestrejar la [[geodesia]] e lei [[matematicas]] liadas a aquela disciplina per comprendre lei sistèmas de [[projeccion cartografica]].

<gallery>
Fichièr:Carte France Vuillemin 1843.jpg|{{center|Carta de [[França]] de [[1843]]}}
Fichièr:Valdez BlighReef.jpeg|{{center|Carta nautica modèrna}}
Fichièr:Baltimore-Washington TAC 82.png|{{center|Carta aeronautica modèrna}}
Fichièr:Bonne projection of world with grid.png|{{center|La [[projeccion de Bonne]], un exemple de [[projeccion cartografica]]}}
Fichièr:Lambert conformal conic projection SW.jpg|{{center|La [[projeccion de Lambert]], un autre exemple de [[projeccion cartografica|projeccion]]}}
</gallery>

=== Lei sistèmas d'informacion geografica ===

{{veire|Sistèma d'informacion geografica}}

Un [[sistèma d'informacion geografica]] (SIG) es un [[tecnologias de l'informacion|sistèma d'informacion]] capable d'organizar e de presentar de donadas alfanumericas espacialament referenciadas e de produrre de plans e de cartas. Son principalament utilizats per d'activitats geomaticas de tractament e de difusion de l'informacion geografica. La representacion es sovent en doas dimensions mai lei sistèmas pus modèrnes intègran desenant de mejans de visualizacion en tres dimensions e la possibilitat de veire l'evolucion istorica d'un territòri. Son usatge pus frequent es la representacion mai ò mens realista de l'environament espaciau en se basant sus d'elements geometricas (ponchs, [[vector (matematicas)|vectors]], [[poligòn]]s, etc.) associats amb d'informacions permetent de definir la natura dau terren ([[selva|seuva]], [[rota]], etc.).

<gallery>
Fichièr:Snow-cholera-map-1.jpg|{{center|Carta de [[1854]] permetent de localizar lei victimas d'una epidemia de [[colèra]]}}
Fichièr:Dem.jpg|{{center|Modelizacion 3D d'un relèu per un SIG}}
Fichièr:Swisstopo Eiger - Grindelwald.jpg|{{center|Autre exemple de modelizacion 3D per un SIG}}
Fichièr:Ferret program.png|{{center|Representacion de la [[temperatura]] mondiala per un SIG}}
Fichièr:USGS GIS superimposed plat map of Manganese Minnesota Screenshot.jpg|{{center|Carta miniera producha per un SIG}}
</gallery>

=== La teledeteccion ===

{{veire|Teledeteccion}}

La [[teledeteccion]] es l'ensemble dei [[tecnologia|tecnicas]] utilizadas per determinar a distància lei proprietats d'objèctes [[natura]]us ò artificiaus a partir dei raionaments qu'emetan ò que rebatan. Aquelei tecnicas intègran l'ensemble dau procès, es a dire la captura e l'enregistrament de l'[[energia]] d'un raionament emés ò rebatut per leis objèctes observats, lo tractament dei donadas captadas e, fin finala, l'analisi dei donadas finalas. Generalament, aqueu procès necessita la mesa en òbra d'un captor ([[fotografia|aparelh fotografic]], [[laser]], [[sonar]], [[sismografia|sismograf]], etc.) qu'es embarcat dins un veïcul mobil ([[avion]], [[satellit]], [[naviri]], etc.). La màger part de l'espèctre [[electromagnetisme|electromagnetic]] pòu èsser utilizada car lei diferentei partidas de l'espèctre son susceptibles de provesir d'informacions (forma, [[temperatura]], composicion [[quimia|quimica]], distància, etc.).

<gallery>
Fichièr:AphelionApplication4.jpg|{{center|Observacion d'una zòna rurala per teledeteccion}}
Fichièr:Białowieża Forest in false colour composition.jpg|{{center|Observacion de [[seuva]]s per teledeteccion}}
Fichièr:Global SRTM Bathymetry map.png|{{center|Carta topografica realizada per teledeteccion}}
Fichièr:Phailin CTT 11 Oct 2013.jpg|{{center|Deteccion d'una tempèsta per teledeteccion}}
</gallery>

=== Lei metòdes quantitatius ===

Coma son nom l'indica, lei metòdes quantitatius son destinats a quantificar una grandor. Utilizan fòrça leis [[estatisticas]] car requièron sovent lo mestritge d'un importanta quantitat de donadas. [[Istòria|Istoricament]], foguèron premier utilizats per la prospeccion miniera. Pasmens, uei, aquelei tecnicas pòdon s'utilizar de tractar d'informacions variadas ([[geostatistica]]). L'objectiu es de transformar una taula de donadas per n'extraire sei factors principaus. Per exemple, es possible de remplaçar un ensemble de variablas de recensament (revenguts, loguiers, etc.) en un factor unic que permet de descriure leis inegalitats entre [[classa populara|classas]] aisadas e popularas.

== Disciplinas principalas ==

=== La geografia matematica ===

{{veire|Geografia matematica}}

La [[geografia matematica]] es la branca pus anciana. Se concentra sus l'estudi de la superficia terrèstra e sa representacion matematica. Compren principalament l'estudi dei formas e dei dimensions de la [[Tèrra]] ([[geodesia]]), la realizacion de cartas ([[cartografia]]), la descripcion dei movements de la Tèrra a respècte deis objèctes celestiaus visibles ([[geografia astronomica]]), la mesura dei relèus e sa representacion sus una carta ([[topografia]]) e l'estudi deis estructuras espacialas ([[analisi espaciala]]). Recentament, es apareguda la [[geomatica]] qu'es una branca caracterizada per l'usatge massís dei [[tecnologias de l'informacion]] per analizar un territòri.

=== La geografia umana ===

{{veire|Geografia umana}}

La [[geografia umana]] es l'estudi espaciala deis activitats umanas a la superficia dau glòbe. Fa donc partida dei [[sciéncia sociala|sciéncias socialas]] e cèrca de comprendre lei preferéncias que guidan leis [[Homo sapiens|òmes]] dins la chausida de son luòc de vida. Per aquò, l'utilizacion de densitats, l'analisi deis interaccions entre leis òmes e la [[natura]] e lo passat [[istòria|istoric]] tènon una gròssa importància. La [[sociologia]], l'[[economia]], lo [[drech]] e la [[politica]] son tanben fòrça utilizats per aquela disciplina en vista d'explicar lei fenomèns observats sus lo terren.

=== La geografia fisica ===

{{veire|Geografia fisica}}

La [[geografia fisica]] es la branca de la geografia qu'a per objectiu la descripcion, la comparason e l'explicacion dei païsatges<ref>'''[[francés|(fr)]]''' François Saur, ''Géographie physique'', Presses universitaires de France, 2012, p. 13.</ref>. Es devesida en especialitats coma la [[geomorfologia]], la [[climatologia]], l'[[idrologia]], la [[biogeografia]] ò la [[paleogeografia]]. Permèton l'analisi dei geosistèmas, es a dire un territòri dotat d'una estructura e d'un foncionament pròpris que s'inscriu dins l'espaci e dins lo [[temps]]. Cada [[geosistèma]] tèn de compausantas abioticas ([[litosfèra]], [[atmosfèra]] e [[idrosfèra]]), bioticas ([[fauna]] e [[flòra]]) e antropics (activitats umanas) que son en relacion. A l'origina, la [[geografia fisica]] s'interessava a la descripcion d'aqueleis interaccions. Pasmens, uei, estúdia mai son evolucion futura.

=== La geografia militara ===

{{veire|Geografia militara}}

La [[geografia militara]] es una branca particulara de la geografia. Apareguda après la desfacha [[França|francesa]] de [[Guèrra de 1870|1871]], es un corrent de pensada que cèrca d'utilizar leis otís e lei concèptes geografics per un usatge [[guèrra|militar]]. [[Istòria|Istoricament]], la [[cartografia]] n'èra la disciplina centrala car la manca de cartas dins leis Estats-Majors francés foguèt un factor determinant de la victòria [[Alemanha|alemanda]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Boulanger, ''La géographie militaire française (1871-1939)'', Economica, 2002, pp. 35-41.</ref>. Pasmens, uei, totei leis aspèctes de la geografia [[universitat|universitària]] i son integrats ([[climatologia]], [[idrologia]], [[urbanizacion]], [[geografia sociala]], [[geografia culturala]], etc.), especialament dins leis operacions destinadas a restaurar ò mantenir la [[patz]] dins un territòri donat.

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Cartografia]].
* [[Continent]].
* [[Demografia]].
* [[Geografia militara]].
* [[Istòria]].
* [[Prèmi Vautrin-Lud]].
* [[Sistèma d'informacion geografica]].
* [[Topografia]].
* [[Vila]].
</div>

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Centre canadien de télédétection, ''Notions fondamentales de télédétection'', 1998.
* '''[[francés|(fr)]]''' Collectif CNES ONERA, ''Imagerie spatiale : des principes d'acquisition au traitement des images optiques pour l'observation de la Terre'', Cépaduès, 2008.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Paul Amat, Lucien Dorize, Charles Le Cœur e Emmanuelle Gautier, ''Éléments de géographie physique'', Bréal, coll. Grand Amphi, 2002.
* '''[[francés|(fr)]]''' Germaine Aujac, ''La Géographie dans le monde antique'', Presses Universitaires de France, 1975.
* '''[[francés|(fr)]]''' Philippe Boulanger, ''Géographie militaire'', Carrefours Les Dossiers, 2006.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Marc Besse, ''Les grandeurs de la Terre : aspects du savoir géographique à la Renaissance'', ENS Éditions, 2004.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alain Corbin, ''Terra incognita : Une histoire de l'ignorance XVIIIe-XIXe siècle'', Albin Michel, 2020.
* '''[[francés|(fr)]]''' Franck Debié, ''Géographie économique et humaine'', Presses Universitaires de France, 1995.
* '''[[alemand|(de)]]''' Daniela Dueck, ''Geographie in der antiken Welt'', Zabern, 2013.
* '''[[italian|(it)]]''' Franco Farinelli, ''Geografia. Un'introduzione ai modelli del mondo'', Einaudi, 2003. 
* '''[[alemand|(de)]]''' Georg Gerland, ''Immanuel Kant, seine geographischen und anthropologischen Arbeiten'', 1906.
* '''[[anglés|(en)]]''' Ron Johnston, ''Geography and Geographers: Anglo-American Human Geography since 1945'', Hodder & Stoughton Educational, 1979.
* '''[[francés|(fr)]]''' Philippe Pinchemel, ''La géographie à travers un siècle de congrès internationaux'', IGU, 1972.
* '''[[francés|(fr)]]''' Paul-David Régnier, ''Dictionnaire de géographie militaire'', CNRS Éditions, 2008.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-François Staszak (dir.), ''Géographies anglo-saxonnes. Tendances contemporaines'', Belin, 2001.

=== Nòtas ===
{{Referéncias|grop=nt}}

=== Referéncias ===
{{Referéncias|colomnas=2}} 

{{Portal geografia}}

[[Categoria:Geografia|*]]