Veire la font de Jordania

{{Dialècte Provençau}}

{{Infobox_País
|carta=cap
|nom_local=<small>المملكة الأردنّيّة الهاشميّة <br />''Al Mamlakah al Urduniyah al Hashimiyah''</small>
|lenga=
|nom_occitan=Jordania
|de=
|imatge_bandièra=Flag of Jordan.svg
|ligam_bandièra=
|imatge_blason=Coat of arms of Jordan.svg
|ligam_blason=
|imatge_mapa=Jordan (orthographic projection).svg
|devisa=
|lengas= [[]]
|capitala=[[Amman]]
|coordenadas_capitala={{coord|31|57|N|35|56|E|type:city|display=inline}} |
| ligam_vilas=
| títol_mai_granda_vila=Mai granda vila
| mai_granda_vila=[[Amman]]
|tipe_govèrn=[[Monarquia]] [[constitucion|constitucionala]]
| títols_dirigents= [[Lista dels reis de Jordania|Rei]] <br /> [[Lista dels primièrs ministres de Jordania|Primièr Ministre]] 
| noms_dirigents=[[Abdallah II de Jordània|Abdallah II]] <br /> [[Bisher Al-Khasawneh]]
|superfícia_reng=112
|superfícia_totala={{formatnum:89,341}}
|percentatge_aiga={{unitat|,|%}}
|populacion_reng=116
|populacion_totala={{formatnum:9,531,712}}
|populacion_annada=2015
|densitat=107
|tipe_independéncia=
|país_independéncia= [[Societat dei Nacions]]
|data_independéncia=[[25 de mai]] de [[1946]]
|païses frontalièrs=
|gentilici= 
|IDH_annada=
|IDH= 
|IDH_categoria=
|IDH_reng=
|còde_país=JO
| moneda =
| còde_moneda=JOD
|fus_orari=
|imne_nacional=
|domeni_internet=[[.jo]]
|indicatiu_telefonic=962
| organizacions_internacionalas=
}}

'''Jordania''' (var. '''Jordània''';<ref>Reinat Toscano, ''Diccionari de Lenga d'Òc d'après lo Parlar Niçard'', Auba Novèla, 2023, p. 1791.</ref> en arabi: الأردن, ''al-ʾUrdunn'' {{AFI|[al.ʔur.dunː]}}), oficialament lo '''Reiaume Hachemita de Jordania''' (en arabi: ''al-Mamlaka l-ʾUrdunniyya l-Hāšimiyya''), es un [[país]] dau [[Pròche Orient]] situat au nòrd-oèst de la [[peninsula Aràbia]], entre [[Palestina]] e [[Iraq]]. Ocupa una region [[desèrt|desertica]], mai a un pichon accès a la [[mar Roja]] per lo mejan dau [[golf d'Aqaba]]. Sa capitala es [[Amman]]. Lo gentilici es '''jordanian -a'''.

Jordania es un reiaume arabi eissit de la fragmentacion de l'[[Empèri Otoman]] après la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Plaçat dins l'esfèra d'influéncia [[Reialme Unit|britanica]], venguèt formalament independent en 1923, mai demorèt fòrça dependent de [[Londres]] fins a 1946. En particular, lei Britanics protegiguèron lei frontieras jordanianas còntra leis incursions saudianas e còntra lei temptativas de crompa de tèrras [[agricultura|agricòlas]] de part d'agéncias [[sionisme|sionistas]] durant leis ans 1920-1930. A partir de 1948, l'armada jordaniana participèt ai diferentei coalicions aràbias opausadas a [[Israèl]]. I perdèt totei sei territòris situats a l'oèst de [[Jordan]]. Aquò foguèt una grèva desfacha e Jordania deguèt subreviure a partir dei territòris fòrça eissuchs a l'èst dau fluvi. Pauc a cha pauc, se raprochèt donc deis [[Estats Units d'America|Estats Units]] fins a signar un tractat de patz amb [[Israèl]] en 1994. Dempuei aquela data, la monarquia conoisse un lent procès de [[democracia|democratizacion]].

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

Jordania es un país d'[[Orient Mejan]] que tèn una superficia de {{formatnum:89342}} km². Si situa au sud de [[Siria]], a l'èst d'[[Israèl]] e dei territòris ocupats, au nòrd-oèst de l'[[Arabia Saudita]] e a l'oèst d'[[Iraq]]. Geograficament, lo territòri pòu èsser devesit en tres entitats principalas. A l'èst, se tròban de planas [[desèrt|deserticas]] e arides. A l'oèst, lo relèu es dominat per la seccion septentrionala dau [[Granda Val del Rift|Grand Rift]]. Ansin, li a una region montanhosa que travèrsa lo territòri dau nòrd au sud. La cima pus auta dau país, lo [[Jabal Umm ad Dami]] ({{formatnum:1854}} m), si situa dins aquelei montanhas, a proximitat de la frontiera saudiana. Enfin, dins lei regions pus occidentalas, lo Rift pren la forma d'una vau d'afondrament onte raja [[Jordan]] fins a la [[mar Mòrta]]. Fau nòtar que Jordania a un accès a la mar de 26 km dins lo [[golf d'Aqaba]].

=== Clima ===

La màger part dau territòri jordanian es somes a un [[clima desertic]] caud ò freg en foncion de l'altitud. Pasmens, aquelei condicions evolucionan pauc a cha pauc vèrs un [[clima mediterranèu]] en direccion dau nòrd-oèst. Mai, aquela evolucion demòra limitada e lei regions pus umidas reçaupon aperaquí {{formatnum:300}} mm de [[plueja|pluejas]] cada an. Durant l'estiu, lei [[temperatura|temperaturas]] pòdon aisament passar 40 °C, mai en causa de l'atitud, de valors negativas son de còps enregistradas durant la sason freja<ref>Emily Black e Steven Mithen, ''Water, Life and Civilisation: Climate, Environment and Society in the Jordan Valley'', Cambridge University Press, 2011, p. 404.</ref>.

=== Demografia, lengas e religion ===

En 2020, la populacion jordaniana èra de 10,8 milions d'abitants. La màger part d'aquela populacion si concentra dins lo nòrd-oèst onte se tròban lei tres aglomeracions pus importantas : [[Amman]] (4 milions d'estatjants), [[Irbid]] (1,9 milions d'estatjants) e [[Zarka]] ({{formatnum:972000}} d'estatjants). Leis autrei vilas importantas si situan principalament dins lei montanhas de l'oèst. Lei regions deserticas son pauc pobladas.

La [[lenga oficiala]] es l'[[arabi|arabi estandard modèrne]]<ref>Walter de Gruyter, ''Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society'', Ulrich Ammon, 2006, p. 1921.</ref> qu'es la [[lenga mairala]] de la quasi totalitat de la populacion (96 %). Lei minoritats principalas parlan aramèu, turc, curd ò armenian. A temps passat, li aviá tanben una minoritat grèga, mai dispareissèt durant lo sègle XX. L'[[anglés]] es sovent utilizat per leis elèits, lei militars e leis òmes d'afaires. Au nivèu religiós, Jordania es un país [[islam|musulman]] [[sunisme|sunita]] (92 a 98 %). Li a una pichona minoritat [[cristianisme|crestiana]] onte leis [[ortodoxia|ortodòxs]] son largament majoritaris.

== Istòria ==

Jordania es un país recent eissit de la fragmentacion de l'[[Empèri Otoman]] a l'eissida de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].

=== Lo periòde d'influéncia britanica ===

En [[1918]], lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] se partejèron lei territòris [[Empèri Otoman|otomans]] d'[[Orient Mejan]]. Lo futur jordanian, situat entre [[Palestina]] e [[Mesopotamia]], faguèt partida de la zòna [[Reialme Unit|britanica]]. En [[1921]], recebèt una administracion pròpria dirigida per l'emir [[Abdallah Ièr de Jordania|Abdallah I{{èr}}]] ([[1921]]-[[1951]]), descendent de [[Maomet]].

En [[1923]], lo territòri venguèt un emirat que son [[independéncia]] foguèt nominalament reconeguda per [[Londres]]. Pasmens, un aut comissari e de tropas britanics demorèron dins lo país. Participèron a la somission dei tribüs localas e bloquèron leis incursions dei [[Arabia Saudita|Saudians]]<ref>Mary Christina Wilson, ''King Abdullah, Britain and the Making of Jordan'', Cambridge University Press, p. 100.</ref>. Lei Britanics i empachèron tanben l'installacion d'establiments [[sionisme|sionistas]] e li donèron lo [[pòrt]] d'[[Aqaba]] en [[1925]].

=== Lei guèrras còntra Israèl ===

[[File:Guèrra dei Sièis Jorns.png|thumb|right|Esquèma generau de la [[Guèrra dei Sièis Jorns]] e de la pèrda de [[Cisjordania]] per Jordania.]]

L'[[independéncia]] vertadiera foguèt obtenguda en [[1946]]. L'Emirat participèt a la fondacion de la [[Liga Arabia]] en [[1945]] e a la [[Guèrra Israeloaràbia de 1948|Premiera Guèrra Israeloaraba]] ([[1948]]-[[1949]]). En despiech d'una tiera de desfachas còntra leis Israelians, aquò li permetèt d'integrar lei territòris [[Palestina|palestians]] orientaus. Pasmens, deguèt acuelhir un nombre important de refugiats après leis expulsions consecutivas a la ''[[Naqba]]''. En consequéncia, lo reiaume prenguèt lo nom de Jordania lo 24 de genier de [[1949]].

En [[1951]], [[Abdallah Ièr de Jordania|Abdallah I{{èr}}]] foguèt [[assassinat]], sospichat de negociar un tractat de [[patz]] amb [[Israèl]]. Son fiu [[Talal de Jordania]] foguèt rapidament escartat dau tròne e [[Hussein de Jordania|Hussein]] ([[1952]]-[[1999]]) venguèt rèi. Après de manifestacions ostilas a l'influéncia occidentala, rompèt amb lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e se raprochèt d'[[Egipte]]. En abriu de [[1957]], un còp d'Estat li permetèt d'eliminar plusors adversaris e de renfòrçar son autoritat. Puei, assaièt sensa succès de formar una federacion amb [[Iraq]] avans de se raprochar dei refugiats palestinians.

En junh de [[1967]], Jordania participèt a la [[Guèrra dels Sièis Jorns|Guèrra dei Sièis Jorns]] e i perdiguèt lei territòris a l'oèst de [[Jordan]] ([[Cisjordania]]). Aquela desfacha entraïnèt tanben l'arribada de {{formatnum:350000}} refugiats palestinians suplementaris.<ref>Pierre Razoux (pref. Pierre Lacoste), ''La Guerre des Six Jours (5-10 juin 1967) : Du mythe à la réalité'', Éditions Economica, 2004.</ref><ref>Pierre Hazan, ''1967, la guerre des six jours : la victoire empoisonnée'', Éditions Complexe, 2001.</ref> Rapidament, de tensions apareguèron entre l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]] (OLP) —que formava un Estat dins l'Estat— e lo govèrn jordanian. Aquela crisi se reglèt militarament en [[1970]]-[[1971]] e l'armada jordaniana expulsèt lei fòrças paramilitaras palestinianas en fòra dau reiaume. En [[1973]], Jordania participèt a la [[Guèrra de Kippur]] onte renforcèt l'armada [[siria]]na en dificultat lòng de [[Golan]].<ref>Pierre Razoux, ''La guerre du Kippour d'octobre 1973'', Éditions Economica, coll. « Campagnes et stratégies », 1999.</ref>

=== Lo replec sus Transjordania ===

En [[1974]], l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina|OLP]] foguèt reconeguda coma representent unic dau pòble palestinian per leis autrei país arabis. Aquò favorizèt lo replec jordanian sus Transjordania e lei liames amb [[Cisjordania]] comencèron de disparéisser, especialament après lo començament de la colonizacion [[Israèl|israeliana]].

A partir de [[1989]], après una revòuta dins lo sud liada a de problemas economics, la monarquia comencèt de liberalizar la vida politica. En [[1991]], lo reiaume acuelhiguèt {{formatnum:350000}} refugiats palestinians en provenància d'[[Iraq]]. Dos ans pus tard, lo rèi [[Hussein de Jordania|Hussein]] sostenguèt leis [[Acòrds d'Òslo]]. Puei, en [[1994]], en cambi de l'annulacion dau deute jordanian per leis [[USA|Estats Units d'America]], abandonèt sei revendicacions sus [[Cirjordania]] e signèt un acòrd de patz amb [[Israèl]] lo 27 d'octòbre.

=== Jordania dempuei 1999 ===

Lo rèi [[Hussein de Jordania|Hussein]] moriguèt en [[1999]]. Son fiu [[Abdallah II]] li succediguèt e contunièt la politica de son paire. Ansin, la liberalizacion de l'economia foguèt perseguida per favorizar leis investiments estrangiers. Modernizèt tanben lei fòrças armadas amb l'ajuda deis [[USA|Estats Units d'America]]. Enfin, assaia de mantenir son país en fòra dei conflictes que tòcan l'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI en [[Israèl]]-[[Palestina]], en [[Siria]] e en [[Iraq]]. Au començament deis ans 2010, lo reiaume foguèt tocat per lei movements populars de la [[Prima Aràbia]]. Pasmens, l'amplor dei manifestacions demorèt limitada e lo rèi acceptèt de negociar una reduccion de sei poders. En 2014, es ansin intrada en vigor una version novèla de la constitucion que laissa mai de poders au [[pòble]] amb la creacion d'una [[monarquia constitucionala]] vertadiera.

== Organizacion politica ==

Leis institucions de Jordania son geridas per una [[constitucion]] adoptada en 1952. Lo país es una [[monarquia]] [[monarquia constitucionala|constitucionala]]. Lo [[poder executiu]] li es tengut per lo rèi e per lo cap dau govèrn. Lo rèi signa lei decrèts d'aplicacion dei lèis e pòu opausar son vetò a un tèxte. Lo rèi noma tanben lei jutges, valida lei modificacions de la constitucion, declara la guèrra e comanda lei fòrças armadas. Dins aquò, lei poders executius son limitats per lo parlament que pòu annular un vetò per una majoritat de dos tèrç dins lei doas chambras dau parlament. Lei parlamentaris chausisson pereu lo cap dau govèrn, responsable davant lo Parlament, que mena la politica ordinària dau país.

Lo [[poder legislatiu]] es partejat entre lo govèrn e un parlament [[bicamerisme|bicamerau]]. La chambra bassa dau parlament es la [[Chambra dei Deputats]] (''Majlis al-Nuwaab'') qu'es compausada de 130 deputats elegits au sufragi universau per un mandat de 4 ans. A lo poder d'emendar e de vòtar la lèi, mai a pauc de capacitats per prepausar un tèxte. La chambra auta es l'[[Assemblada dei Senators]] (''Majlis al-Aayan'') qu'es compausat de 65 personas designadas per lo rèi per un mandat de quatre ans. Lo ròtle dau rèi dins la composicion de l'Assemblada dei Senators limita fòrça la possibilitat d'una annulacion de vetò. 

Enfin, lo [[justícia|poder judiciari]] es devesit en tres brancas principalas que s'ocupan deis afaires civius, religiós e especialas. L'apèu es sistematicament possible. La juridiccion pus auta es la Cort de Cassacion que s'assegura de la conformitat dei decisions judiciàrias amb lo drech jordianian e la constitucion. En causa de l'influéncia de l'[[islam]] dins lo país, una partida importanta dei lèis jordanianas son inspiradas per la [[lèi islamica]]. Pasmens, aquela lèi s'aplica sustot per lei musulmans e leis autrei comunautats religiosas an de còps de lèis especificas.

Lo drapèu de Jordania foguèt adoptat en 1928, mai sa version actuala es una varianta adoptada en 1939. Es inspirat per leis autrei drapèus [[hachemitas]]. Lo triangle roge li representa «l'ostau hachemita» de [[Maomet]], la benda negra leis [[Califat Abbassida|Abbassidas]], la benda blanca leis [[Califat Omeia|Omeias]], la benda verda lei [[Califat Fatimida|Fatimidas]] e l'estèla de sèt brancas lei sèt premiers versets de l'[[Alcoran]], lei sèt còlas d'[[Amman]] e l'unitat aràbia.

<gallery>
Flag of Hejaz 1917.svg|Drapèu hachemita de Hetjaz en 1917
Flag of Hejaz (1920).svg|Drapèu de l'Emirat de Transjordania (1921-1928)
Flag of the Emirate of Transjordan.svg|Drapèu de l'Emirat de Transjordania (1928-1939)
Flag of Jordan.svg|Drapèu actuau (dempuei 1939).
</gallery>

== Cultura ==

La cultura jordiana es mai que mai integrada dins l'espaci culturau arabi de l'[[Orient Mejan]]. Dins aquò, resultat de son istòria lònga, lo país tèn un patrimòni artistic fòrça important que va de l'[[Antiquitat]] au periòde contemporanèu. D'efiech, durant l'epòca antica, lo territòri jordanian foguèt un releu comerciau disputit entre l'[[Empèri Roman]] e [[Pèrsia]]. Segon lei circonstàncias, lei Romans, lei Persans ò de populacions aràbias localas i construguèron plusors vilas e monuments. Lo site arqueologic pus important es de segur [[Petra]] qu'es un pòle [[torisme|toristic]] major. Pasmens, lei vestigis antics de remarca son fòrça nombrós en Jordania. Après la conquista [[islam|islamica]], Jordania foguèt un dei centres dau poder [[Califat Omeia|omeia]]. Durant aqueu periòde, plusors [[castèl|castèus]] rafinats foguèron bastits dins lo [[desèrt]]. Puei, lo declin omeia e lo transferiment dau poder califau vèrs d'autrei regions entraïnèt una reduccion de l'importància culturala de Jordania. Aquò durèt fins a l'emergéncia de l'art modèrne jordanian au sègle XX.

<gallery>
Ain Ghazal statue.jpg|[[Estatua d'Ain Ghazal]] (vèrs 7000-6000 avC)
Al Khazneh.jpg|[[Petra]] (sègles IV avC - II apC)
Place ovale de Gerasa new.JPG|[[Colonia]] romana de [[Jerash]] (sègle IV apC)
Sixkings.jpg|[[Pintura dei Sièis Rèis]] (vèrs 750)
Qusayr Amra.jpg|[[Qasr Amra]], exemple de castèu dau desèrt omeia
Qasr Amra 4.jpg|Fresca murala omeia (sègle VIII)
</gallery>

== Articles connèxes ==
* [[Amman]]
* [[Hachemitas]]
* [[Transjordania]]

== Bibliografia ==
* Myriam Ababsa (dir.), ''Atlas of Jordan: history, territories and society'', Presses de l'IFPO, 2013.
* Emily Black e Steven Mithen, ''Water, Life and Civilisation: Climate, Environment and Society in the Jordan Valley'', Cambridge University Press, 2011.
* Fadi Kabatilo, ''Democratization processes and the democratic culture in Arab countries: the case of Jordan'', University of Eastern Finland, 2014.
* François Villeneuve, ''La Jordanie : des origines au XXIe siècle'', Clio, 2014.

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

{{Commons|Jordania|Jordania}}
{{Liga Aràbia}}
{{Païses d'Asia}}
{{commons|Jordania}}
[[Categoria:Jordania| ]]