Veire la font de Volcan

{{Entèsta label|AdQ}}
{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}} 

[[Fichièr:Mahameru-volcano.jpeg|thumb|400px|Lo cratèr fumant del [[Bromo]] (segond plan) e lo [[Semeru]] en erupcion (darrièr plan), [[Java|Illa de Java]], [[Indonesia]], julhet de 2004]]

Un '''volcan''' es un relèu terrèstre, sosmarin o extraterrèstre format a la seguida de l'ejeccion e de l'empilament de materials eissits dau [[Mantèl (geologia)|mantèu]] (sota la forma de [[lava]]s, [[cendre volcanica|cendres]], etc). L'acumulacion pòu aténher de miliers de mètres d'espessor formant de [[montanha]]s o d'[[illa]]s. La natura dei materiaus, lo tipe d'erupcion, lor frequéncia e l'[[orogenèsi]] donan ai volcans de formas variadas, mai prenon en generau l'aspèct d'una montanha conica coronada per un [[Cratèr volcanic|cratèr]] o una [[caldera]].
Lo luòc principau de sortida dei materiaus pendent una erupcion es situat pus sovent au suc del volcan, ont desboca la chaminèia volcanica, mai arriba que de doberturas lateralas aparescan sus lei pendas o a la basa dau volcan.

Dos grands tipes de volcans existisson sus Tèrra&nbsp;:
* lei « [[volcan roge|volcans roges]] » deis erupcions efusivas relativament suavas e qu'emeton de lavas coladissas. Son lei volcans de « [[Ponch caud (geologia)|ponch caud]] » e lei volcans, generalament [[Volcan sosmarin| sosmarins]], dei [[Dorsala (geologia)|dorsalas]].
* lei « [[volcan gris|volcans gris]] » deis erupcions explosivas e qu'emeton de lavas pastosas e de cendres sota la forma de [[Flux piroclastic|flux piroclastics]] (o coladas piroclasticas) e de plumachos volcanics. Son mai que mai associats au fenomèn de [[subduccion]] (per exemple lei volcans de la « [[cencha de fuòc del Pacific]] »).

Se compta aperaquí 1500 volcans terrèstres actius qu'una seissantena son en erupcion per an<ref>{{en}} [http://www.volcano.si.edu/faq/index.cfm?faq=03 Smithsonian Institution - Nombre de volcans]</ref>. Lei volcans sosmarins son ben pus nombrós mai mau coneguts.

Lo ''volcanisme'' es l'ensems dei fenomèns associats ai volcans e a la preséncia de magma. La ''[[vulcanologia]]'' es la sciéncia de l'estudi, de l'observacion e de la prevencion dei riscs volcanics.

== L'etimologia dau mòt volcan ==

Lo mot de ''volcan'' vèn de l'illa de [[Vulcano]], una deis [[Illas Eolianas]] dichas en onor de [[Vulcan (mitologia)|Vulcan]], lo [[Religion romana antica|dieu roman]] dau [[fuòc]]<ref>Son equivalent dins lo [[Mitologia grèga|panteon grèc]] es [[Héphaïstos]].</ref>.

== Leis originas dau volcanisme ==

=== La tectonica dei placas ===

[[Fichièr:Tectonica dei Placas.png|thumb|right|Representacion dei placas terrèstras.]]

{{veire|Tectonica de las placas}}

La causa principala de l'activitat volcanica es la calor intèrna importanta dau glòbe [[Tèrra|terrèstre]] qu'entraïna de movements de conveccion a l'interior dau mantèu. La matèria pus cauda remonta vèrs la superficia mentre que la matèria pus freja sota vèrs lei prefondors dau mantèu. Aqueu fenomèn a doas consequéncias principalas. La premiera es de rompre la crosta terrèstra segon un sistèma de placas mobilas a l'origina de la [[Tectonica de las placas|tectonica dei placas]]. La segonda es de menar de materiaus prefonds e cauds vèrs la superficia gràcias ai fracturas entre lei placas. Dins certanei cas particulars, lei remontadas de matèria en fusion pòdon tanben traversar dirèctament una placa. Ansin, tres tipes de zònas son caracterizats per la preséncia de fenomèns volcanics : lei [[Dorsala (geologia)|zònas de divergéncia]], lei [[Subduccion|zònas de subduccion]] e lei [[Ponch caud (geologia)|ponchs cauds]].

=== Lei zònas de divergéncia ===

{{veire|Dorsala (geologia)}}

Una zòna de divergéncia, tanben dicha dorsala, es caracterizada per doas placas que s'escartan pauc a pauc. Aquò amenusa l'espessor de la litosfèra e causa una remontada de [[magma]] entre lei doas placas. Aquela demenicion d'espessor entraïna tanben una baissa de la pression que permet la fusion parciala dei materiaus dau mantèu e la formacion de magma. Puei, aqueu magma en fusion pòu contuniar son camin en direccion de la superficia gràcias ai falhas causadas per la divergéncia dei dòas placas.

Lei dorsalas pòdon se formar dins lei regions oceanicas o continentalas. Pasmens, son pus frequentas au fons deis oceans onte l'espessor de la crosta terrèstra es pus febla. Ansin, existisson {{formatnum:64000}} quilomètres de dorsalas oceanicas activas còntra solament {{formatnum:6000}} situadas sus un continent. Lei principalei son situadas au fons de l'Ocean Atlantic, au fons de l'Ocean Pacific, au fons de l'Ocean Indian e dins lei regions orientalas d'Africa.

Lo volcanisme dei zònas de divergéncia es generalament de tipe efusiu.

=== Lei zònas de subduccion ===

{{veire|Subduccion}}

Lei zònas de subduccion apareisson quand doas placas se cavaucan. Dins aqueu cas, la placa pus pesuca, generalament una placa oceanica, esquilha sota la placa pus leugiera, generalament una placa continentala, e s'enfonsa dins lo mantèu. Lei [[minerau]]s de la placa que s'enfonsa van subir divèrsei transformacions en causa dau cambiament dei condicions de pression e de temperatura. En particular, l'aiga va s'escapar de la litosfèra e modificar la composicion quimica dei ròcas dau mantèu entraïnant una baissa de son ponch de fusion. Aquò permet la fusion parciala dau mantèu e la remontada de magma a travèrs de la litosfèra de la placa pus leugiera e la formacion de volcans a sa superficia.

Lo volcanisme d'aqueu tipe de region es generalament explosiu car lo magma es fòrça viscós e pastós e presenta de concentracions gròssas de gas (aiga, dioxid de carbòni...). Se la placa pus leugiera es continentala, la subduccion entraïna la formacion d'una cordilhèra onte se situan lei volcans ([[Andes]]...). Se la placa es de tipe oceanic, se forma un arc d'illas volcanicas (Antilhas...).

=== Lei ponchs cauds ===

{{veire|Ponch caud (geologia)}}

Lei ponchs cauds son de remontadas de magma a travèrs una placa dempuei lei prefondors dau mantèu o dau nuclèu terrèstre sota la forma d'un plumacho de matèria cauda. L'existéncia d'un ponch caud sembla pas liada a aquela d'un limit entre doas placas. Per exemple, un ponch caud fòrça actiu se troba sota l'illa d'Islàndia que son activitat se conjuga amb aquela de la dorsala atlantica. Pasmens, existís tanben un ponch caud fòrça actiu sota l'illa d'Hawaii qu'es situat au bèu mitan de la Placa Pacifica. Generalament, lo volcanisme d'aqueu tipe de region es efusiu.

Coma lei ponchs son fixs, son a l'origina de cadena de [[montanha]]s volcanicas en causa dau movement dei placas. D'efèct, l'activitat dau ponch caud entraïna la formacion d'un volcan actiu a sa verticala. Puei, aqueu volcan s'aluncha pauc a pauc dau plumacho de remontadas magmaticas fins a l'aplant de son activitat e son remplaçament per un volcan novèu. L'exemple pus conegut d'aqueu tipe de cadena montanhòsa es l'[[archipèla]] d'Hawaii.

=== La reparticion dau volcanisme ===

[[File:Esquèma generau dau volcanisme terrèstre.png|thumb|right|Reparticion dei volcans principaus e de la Cencha de fuòc dau Pacific (zònas jaunas).]]

La màger part dei volcans son situats de lòng dei limits entre placas, especialament de lòng dei dorsalas que son d'endrechs fòrça actius en causa dei corrents de conveccion verticaus caracteristics d'aquelei regions. Coma lei dorsalas son magerament situadas au fons deis oceans entre {{formatnum:1000}} e {{formatnum:4000}} mètres de prefondor, la màger part dei volcans terrèstres son sosmarins. Òr, en causa de la pression d'aiga dins aquelei zònas, l'importància deis explosions es fòrça afeblida e la deteccion deis erupcions sosmarinas es donc malaisada. Ansin, lei conoissenças sus lei volcans sosmarins son totjorn limitadas a l'ora d'ara.

Dins lei regions continentalas, lei volcans son tanben pus frequents de lòng dei limits entre placas. 75% dei volcans actius son situadas de lòng dei ribas de l'Ocean Pacifica dins la « [[Cencha de fuòc del Pacific]] »<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Garrett Nagle, ''Hazards'', Edicions Nelson Thornes (1998), p. 27.</ref>. Lo rèsta se situa magerament en Islàndia, dins lei regions orientalas d'Africa e dins leis Antilhas. Lei ponchs cauds son rars mai forman divèrsei volcans emergits entre lei pus actius.

== La descripcion d'un volcan ==

=== Leis estructuras e lei relèus caracteristics ===

[[File:Volcano scheme.svg|thumb|right|Esquèma generau d'un volcan : (1) Sèrva magmatica ; (2) Sòcle geologic ; (3) Chaminèia ; (4) Basa dau volcan ; (5) Sill ; (6) Dic ; (7) Jaç succesius de cendre formant l'edifici volcanic ; (8) Flanc dau volcan ; (9) Coladas de lava refrejadas formant l'edifici volcanic ; (10) Sortida de la chaminèia ; (11) Edifici segondari ; (12) Colada de lava ; (13) Sortida dau cratèr ; (14) Cratèr ; (15) Plumacho.]]

Un volcan es generalament compausat d'un ensems d'estructuras e de relèus caracteristics que se pòdon observar sus totei lei volcans :
* una sèrva magmatica, situada entre 10 e 50 km de prefondor, qu'es alimentada per lei remontadas de magma vengudas dau mantèu terrèstre. Es un endrech que sèrv de resèrva de magma e de luòc de diferenciacion. Se la sèrva es vueja, lo volcan pòu s'afondrar en causa de sa massa.
* una chaminèia volcanica qu'es l'endrech principau permetent la remontada dau magma entre la sèrva e la superficia.
* un cratèr o una caldeira qu'es la sortida de la chaminèia. Una caldeira es un cratèr format per un afondrament d'una partida de l'edifici volcanic.
* de chaminèias segondàrias que van de la sèrva magmatica o de la chaminèia principala vèrs la superficia. La sortida d'aquelei chaminèias segondàrias son generalament situadas sus lei flancs o de còps a la basa dau volcan.
* de fissuras lateralas causadas per la dilatacion dau volcan.
* d'edificis segondaris situats sus lo flanc dau volcan.
* de resèrvas sosterrenhas formadas per de remontadas magmaticas qu'an pas agantat la superficia. Forman de filons que son dichs dics o de jaç que son dichs sill.

=== Lo magma ===

{{veire|Magma}}

Lo magma es lo materiau rocassós en fusion a l'origina dei fenomèns volcanics a la superficia terrèstra. Es non cristalizat e a una consisténcia fluida o viscosa. Contèn tanben de gas volcanics en solucion e qu'es formada a partir de la fusion totala o parciala dau mantèu terrèstre. Lo magma remonta generalament vèrs la superficia en causa de sa densitat pus febla. Forma de sèrvas dins la litosfèra onte va subir una cristalizacion parciala o totala e un començament de desagatge. Se la pression o la coesion dei jaç geologics a l'entorn de la sèrva son pas sufisentas per lo contenir, lo magma va contuniar de remontar de lòng d'una chaminèia volcanica fins au volcan. Quand lo magma aganta la superficia, forma alora de produchs volcanics solids coma la lava o lei tefras.

La proprietat principala d'un magma es sa concentracion de [[silici]] que va influénciar la velocitat de remontada e la liberacion dei gas :
* un magma ultramafic a una concentracion de SiO<sub>2</sub> inferiora a 45%. Aqueu tipe de magma es fòrça rar e fòrça fluid.
* un magma mafic a una concentracion de SiO<sub>2</sub> inferiora a 52%. Aqueu tipe de magma es frequent dins lei zonas de dorsalas e de ponch cauds.
* un magma intermediari a una concentracion de SiO<sub>2</sub> entre 52 e 64%.
* un magma felsic a una concentracion de SiO<sub>2</sub> superiora a 64%. Aqueu tipe de magma es frequent dins lei zonas de subduccion.

=== Lei manifestacions de l'erupcion volcanica ===

==== L'activitat sismica ====

Lei movements de magma entraïnan una activitat sismica locala en causa dei tuerts dau magma, dei bofigas gassosas e dei blòts solids còntra lei bòrds de la chaminèia volcanica o de la sèrva magmatica. Dins lo corrent d'una erupcion, aquela activitat sismatica forma de vibracions regularas, dichas tremors, caracterizadas per una frequéncia situada entre 1 e 5 Hz.

==== Lei transformacions de l'edifici volcanic ====

Dins lo corrent d'un periòde eruptiu, un edifici volcanic va subir divèrsei transformacions. D'efèct, la remontada dau magma dins la chaminèia va entraïnar una deformacion que se pòu mesurar sus sei pendas. Puei, leis emissions volcanicas van modificar son aspèct. Generalament, van aumentar son altitud o son diamètre. Pasmens, dins certanei cas, la quantitat de materiaus volcanicas emesa pòu vujar la sèrva magmatica e entraïnar l'afondrament dau volcan en causa de son pes en direccion dei zonas vuejas. Aquò causa alora la formacion d'un cratèr d'afondrament dich caldeira.

==== Leis emissions volcanicas ====

===== Leis emissions dirèctas =====

====== La lava ======

[[File:Pahoehoe toe.jpg|thumb|right|Colada de lava basaltica.]]

La lava es lo materiau volcanic pus conegut. Ne'n existís divèrsei tipes segon lo tipe de magma implicat dins l'erupcion. Ansin, un magma amb una concentracion de silici febla va formar de lavas fluidas dichas basalticas. En revènge, un magma amb una concentracion gròssa será fòrça viscós. Aquela lava, dicha andesitica, va formar un dòma a la sortida dau cratèr o de coladas fòrça limitadas sus lei pendas dau volcan. La temperatura de la lava se situa generalament entre 700 e {{formatnum:1200}}°C. L'unica excepcion coneguda es la lava dau volcan Ol Doynio Lengaï qu'es formada de carbonatits e qu'a una temperatura situada entre 550 e 600°C.

====== Lei tefras ======

[[File:Lava-bomb-01.jpg|thumb|right|Bomba volcanica.]]

Lo tèrme tefra designa leis emissions solidas d'un volcan. Son de talha e de natura diferentas :
* lo tuf designa una matèria fòrça fina que pòu se formar a partir dau magma o dei ròcas de la sèrva magmatica.
* la cendre es un materiau format de particulas inferioras a 2 mm. Es formada per l'explosion dau magma en particulas finas.
* lei lapilli son de fragments amb una talha situada entre 2 e 64 mm.
* lei bombas volcanicas son de fragments amb una talha superiora a 64 mm.
* lei blòts designan de còps de bombas volcanicas d'una talha fòrça importanta.

====== Lei gas volcanics ======

Lei gas volcanics son una partida importanta dau magma car lei condicions de son degasatge van determinar lo caractèr mai o mens explosiu de l'erupcion. La formacion de bofigas gassosas permet tanben de demenir la densitat dau magma e de favorizar sa remontada vèrs la superficia. Son generalament compausats de vapor d'aiga (50-90%), de dioxid de carbòni (5-25%) e de dioxid de sofre (3-25%). Se troban tanben de còps d'elements segondaris. Lei principaus son monoxid de carbòni, clorur d'idrogèn, idrogèn e sulfur d'idrogèn.

====== Lei coladas piroclasticas ======

Lei [[flux piroclastic|coladas piroclasticas]], o nivolosas ardentas, son formadas d'una mescla de tefras e de gas volcanics que va davalar lei pendas dau volcan. La velocitat d'aqueu tipe de colada pòu agantar 600 km/h e sa temperatura {{formatnum:1000}}°C. Es un fenomèn fòrça perilhós que foguèt a l'origina de la destruccion de la vila de Saint-Pierre en 1902 ({{formatnum:28000}} mòrts). Dos mecanismes principaus permèton sa formacion. Lo premier es l'afondrament d'un dòma dins lo corrent d'una erupcion de tipe pelean. Lo segond s'observa sus leis erupcions plinianas. Es l'afondrament d'un plumacho de cendre en causa de son pes sus lei pendas dau volcan. De còps, lei dos fenomèns se debanan durant una meme erupcion.

===== Leis emissions indirèctas =====

====== Lei lahars ======

[[Fichièr:MSH82 lahar from march 82 eruption 03-21-82.jpg|thumb|right|Lahars formats en 1982 au Mont St-Helens.]]

Lei [[lahar]]s son de coladas de fanga gigantas e rapidas formadas d'aiga e de tefras. Se forman quand l'erupcion pòu produrre de quantitats d'aiga importantas (fusion d'un [[glacièr]], preséncia de jaç freatics...) o en preséncia de condicions climaticas fòrça umidas (ciclons...). Son frequents sus lei volcans de la Cencha de Fuòc e son de fenomèns fòrça perilhós ({{formatnum:24000}} mòrts en 1985 au [[Nevado del Ruiz]]). Certanei lahars pòdon se formar d'annadas après l'erupcion volcanica a l'origina dei depaus de tefras. Per exemple, en 1995, un lahar tuèt 151 personas dins la region dau Pont [[Pinatubo]] quatre ans après l'erupcion de 1991.

====== Leis esquilhaments de terren ======

Leis esquilhaments de terren causats per de volcans son de fenomèns rars liats a sa dislocacion en causa de la pression. Aquò pòu formar d'avalancas fòrça importantas. Un exemple d'aqueu tipe de fenomèn se debanèt en 1980 dins lo corrent de l'erupcion dau [[Mont Saint Helens]]. Lo volcan Pico de Fogo presenta tanben dempuei son erupcion de 1995 un sistèma de linhas de rompedura que pòu entraïnar l'afondrament d'un flanc entier de la montanha dins l'Ocean Atlantic.

====== Lei tsunamis ======

Leis erupcions pòdon causar de [[tsunami]]s segon divèrsei mecanismes. Lei principaus son una explosion sosmarina, la casuda d'una partida d'un volcan o d'una nivolada ardenta dins la mar e l'afondrament d'un volcan pròche de la mar sus sa sèrva magmatica. Per exemple, foguèt lo cas dau volcan Krakatoa que causèt un tsunami gigant dins lo corrent de son erupcion de 1883 ({{formatnum:36000}} mòrts).

====== Lei jökulhlaup ======

Jökulhlaup es un tèrme d'origina islandesa que designa una inondacion brutala e poderosa. Se forman generalament quand una erupcion se debana en dessota d'un [[glacièr]] que son aiga va fusionar en causa de la calor de la lava. Quand l'aiga pòu pas s'evacuar, va formar un lac que pòu se vuejar rapidament en cas de rompedura sobda dau glacièr. Aqueu fenomèn se debana generalament en Islandia a l'entorn dau glacièr Vatnajökull. Pasmens, es tanben possible dins lei regions polaras o frejas coma Antardida o lo sud de Chile.

=== La classificacion dei volcans ===

==== Lei classificacions ancianas ====

Au començament de la volcanologia, lo nombre limitat de volcans observats foguèt a l'origina de la creacion de categorias basadas sus l'aspèct deis erupcions e de la lava. Cada tipe èra dich segon lo volcan utilizat per definir la categoria. Pasmens, aquela classificacion aviá dos problemas principaus que van entraïnar son abandon. Premier, l'identificacion d'un tipe d'erupcion es de còps subjectiu e mau segura. Puei, dificultat pus grèva, aqueu modèl mau representa lei cambiaments de tipe d'erupcion d'un volcan. L'adopcion d'una classificacion basada solament sus la natura de la lava foguèt lo sistèma adoptada per remplaçar aqueu modèl e la forma dei volcans es un segond mejan per identificar lo tipe d'activitat volcanica.

==== Lei volcans roges e lei volcans gris ====

Lo modèl de classificacion basat sus lei lavas observadas durant una erupcion permet de devesir lei volcans entre doas categorias. La premiera gropa lei volcans dichs roges que seis erupcions son de tipe efusiu amb una explosivitat quasi inexistenta o febla. La segonda gropa lei volcans dichs gris que seis erupcions son de tipe explosiu. Un limit important d'aquela classificacion es la manca de representacion dau caractèr explosiu de l'erupcion d'un volcan roge en preséncia d'aiga.

==== Lei classificacions segon la forma ====

[[File:Skjaldbreidur Herbst 2004.jpg|thumb|right|Forma caracteristica de volcan bloquier.]]
[[File:Kodaki fuji frm shojinko refurb.jpg|thumb|right|Forma caracteristica d'un estratovolcan.]]

La classificacion pus frequenta destria tres formas principalas de volcans segon lo tipe de lava qu'es generalament emesa e lo tipe d'erupcion abituau :
* [[volcan bloquier]] quand lo diamètre es fòrça superior a l'autor en causa de la fluiditat dei lavas que pòdon s'estendre sus de distàncias importantas. D'exemples d'aqueu tipe de volcan son lo [[Mauna Kea]] o lo [[Piton del Fornà]].
* [[estratovolcan]] quand lo rapòrt entre lo diamètre e l'autor es pus equilibrat en causa d'una viscositat pus importanta dei lavas. D'exemples son lo [[Vesuvi]] o lo [[Mont Fuji]].
* [[volcan fissurau]] qu'es compausat d'una fissura o d'un ret de fissuras dins la crosta continentala o oceanica. D'exemples son lei volcans de dorsala coma lo sistèma islandés de [[Krafla]].
* [[dòma de lava]] qu'es una estructura formada de lava tròp viscosa per formar una colada e que resta a l'entorn de son ponch d'emission. D'exemples son lei dòmas de [[Chaitén]] e de [[Novarupta]].
Pasmens, dins lei fachs, un volcan es sovent una mescladís entre divèrsei formas. Per exemple, [[Ètna]] sembla d'èstre un estratovolcan bastit sus un volcan bloquier, lo sistèma d'Hekla es un estratovolcan decopat per un ret de fissuras volcanicas, leis erupcions dei volcans bloquiers hawaiians entraïnan sovent la formacion de fissuras e un dòma ocupa regularament lo cratèr d'un estratovolcan. De mai, d'autreis estructuras especialas existisson coma :
* lei caldeiras gigantas que son enviroutadas per lei vestigis d'edifici volcanic mai o mens destruch. D'exemples son lo lac Crater Lake o lo « [[supervolcan]] » de Yellowstone.
* lei camps monogenetics que presentan d'edificis multiples que son lo luòc d'una erupcion unica. Un exemple es la [[Monts Domats|Linha dei Puèis]] d'[[Auvèrnhe]].

=== La frequéncia e la classificacion deis erupcions ===

==== La frequéncia de l'activitat volcanica ====

Diferentei definicions existisson per depintar l'activitat volcanica. Pasmens, lei volcans son devesits entre tres categorias principalas que son :
* en activitat quand lo volcan foguèt lo luòc recent (de quauquei deceni a un o dos sègles) d'una erupcion. Per exemple, Vulcano, que sa darriera erupcion se debanèt en 1888-1890, es considerat coma actiu.
* endormit quand lo volcan foguèt lo luòc d'una erupcion durant lei darriers millenaris. Per exemple, [[Mauna Kea]], que sa darriera erupcion se debanèt vèrs lo sègle XXV avC, fa partida d'aquela categoria.
* amorçat quand sa darriera erupcion se debanèt i a au mens {{formatnum:50000}} ans e que l'erosion a començat la destruccion de l'edifici volcanic. L'estratovolcan gigant de [[Cantal (montanha)|Cantal]] es un exemple d'aqueu tipe de volcan.
Lei [[supervolcan]]s, coma Yellowstone, respectan pas aquela categorizacion e an un ritme d'erupcion diferent ambé solament quauquei erupcions per centenaus de milièrs d'annadas.

La frequéncia eruptiva d'un volcan actiu es fòrça variabla. Certanei volcans, coma Estrombòli o Sakurajima, son en erupcion permanenta dempuei de sègles. D'autrei pòdon demorar suau durant de sègles coma Pinatubo que conoguèt ges d'erupcion entre lo sègle XV e 1991. De mai, un edifici volcanic pòu èsser l'endrech d'una erupcion volcanica unica o d'una succession d'erupcions. Dins lo premier cas, lo volcan es dich monogenic. La màger part dei volcans de la [[Monts Domats|Linha dei Puèis]] es d'aqueu tipe. Dins lo segond cas, es dich poligenic.

==== Leis erupcions de tipe efusiu ====

Leis erupcions de tipe efusiu son caracterizadas per d'emissions de lavas fluidas que van formar de coladas sus de distàncias importantas. Se debanan sus lei volcans de tipe roge. L'explositat d'aqueleis erupcions es quasi inexistenta o fòrça limitada.

===== Leis erupcions hawaianas =====

[[File:Hawaiian Eruption-numbers.svg|thumb|right|Esquèma generau d'una erupcion hawaiana : (1) Plumacho volcanic fòrça limitat ; (2) Fònt de lava e degasatge aisat ; (3) Cratèr ; (4) Lac de lava ;(5) Fumarola ; (6) Colada de lava fòrça lònga ; (7) Penda volcanica generalament doça ; (8) Sòcle geologic ; (9) Sill (chaminèia segondària) ; (10) Chaminèia volcanica (durada de sejorn dau magma febla) ; (11) Sèrva magmatica ; (12) Dic.]]

{{veire|Erupcion hawaiana}}

Leis erupcions hawaianas son caracterizadas per de lavas fòrça fluidas, basalticas amb una concentracion de [[silici]] febla. Aquò permet l'escolament de la lava sus lei flancs dau volcan sus de distàncias lòngas que pòdon agantar de desenaus de quilomètres. Lo desagatge dau magma es aisat e son emission se forma siá sota la forma d'una fònt de lava d'unei centenaus de mètres d'autor amb un debit regular siá sota la forma d'un lac de lava situat dins lo cratèr. Una activitat hawaiana regulara entraïna generalament la formacion d'un volcan bloquier. Certanei volcans coma [[Mauna Loa]], [[Kilauea]] o [[Nyiragongo]] an un regim eruptiu quasi unicament hawaian.

Aqueleis erupcions son generalament gaire perilhosas mai pòdon causar de destruccions importantas en causa dei coladas de lava que son capablas de destrurre la màger part deis infrastructuras umanas. L'Indici d'Explositat Volcanica d'una erupcion hawaiana se situa generalament entre 0 e 1.

<gallery>
File:Aa channel flow from Mauna Loa.jpg|Erupcion de Mauna Loa en 1984.
File:Eruption 1954 Kilauea Volcano.jpg|Lac de lava de Kilauea en 1954.
File:Erta-ale lac-de-lave 2001.jpg|Lac de lava d'Erta Ale en 2001.
File:Pahoeoe fountain original.jpg|Fònt de lava de Kilauea en 1983.
</gallery>

===== Leis erupcions estrombolianas =====

[[File:Strombolian Eruption-numbers.svg|thumb|right|Esquèma generau d'una erupcion estromboliana : (1) Plumacho de cendre limitat ; (2) Lapili ; (3) Tombadas de cendre limitada ; (4) Fònt de lava ; (5) Bomba volcanica ; (6) Colada de lava de fluiditat mejana ; (7) Penda generalament sobda ; (8) Sòcle geologic ; (9) Chaminèia segondària ; (10) Chaminèia principala ; (11) Sèrva magmatica ; (12) Jaç magmatic sosterrenh.]]

{{veire|Erupcion estromboliana}}

Leis erupcions estrombolianas son caracterizadas per una lava que sa fluiditat es mejana e que van entraïnar d'explosions dins lo cratèr e l'emission de tefras coma de lapilis o de bombas volcanicas. Un plumacho de cendres de quauquei centenaus de mètres d'autor pòu tanben se formar. La longor dei coladas de lavas aganta rarament lo desenau de quilomètres. Lei pendas de l'edifici volcanic son generalament sobdas. L'activitat d'[[Estrombòli]] es un exemple d'aqueu tipe d'erupcion.

Lo risc es generalament limitat per lei populacions e despend subretot de la distància entre leis projeccions dau cratèr e lei centres urbans. L'Indici d'Explosivitat Volcanica d'aqueu tipe d'erupcion se situa entre 1 e 2.


<gallery>
File:Paricutin 30 613.jpg|Erupcion de Paricutin en 1943.
File:Stromboli Eruption.jpg|Erupcion d'Estrombòli en 1980.
File:Pacaya-08.jpg|Erupcion de Pacaia en 1992.
</gallery>

==== Leis erupcions de tipe explosiu ====

Leis erupcions de tipe explosiu son caracterizadas per de lavas viscosas que van empachar o limitar lo desagatge dau magma. Lei coladas de lava son raras e gaire lòngas. En revènge, aqueleis erupcions forman de plumachos volcanics e de coladas piroclasticas importants que son a l'origina de destruccions gròssas. Leis erupcions explosivas son caracteristics dei volcans gris.

===== Leis erupcions vulcanianas =====

[[File:Vulcanian Eruption-numbers.svg|thumb|right|Esquèma generau d'una erupcion vulcaniana : (1) Plumacho de cendre d'unei quilomètres d'autor ; (2) Lapili ; (3) Fònt de lava ; (4) Tombadas de cendre ; (5) Bomba volcanica ; (6) Colada de lava d'una longor limitada ; (7) Penda generalament sobda ; (8) Sòcle geologic ; (9) Chaminèia segondària ; (10) Chaminèia volcanica ; (11) Sèrva magmatica ; (12) Dic.]]

{{veire|Erupcion vulcaniana}}

Leis erupcions vulcanianas son caracterizadas per una lava que sa fluiditat es febla en causa d'una concentracion auta de [[silici]]. Lo desagatge dau magma vèn malaisat. Una fònt de lava de quauquei centenaus de mètres d'autor pòu de còps se formar mai lei coladas de lava passan rarament lo pè dau volcan. Lo caractèr eruptiu es explosiu e causa la formacion d'un plumacho de cendre d'unei quilomètres d'autor o de projeccions importantas (tombadas de cendres, lapilis, bombas...). Dins certanei cas, lo desagatge malaisat pòu entraïnar una explosion catastrofica e destrurre una partida dau volcan. L'erupcion vulcaniana tipe es aquela de Vulcano en 1888-1890. Lo volcan japonés de Sakurajima, en erupcion permanenta dempuei de sègles, es tanben un exemple de regim vulcanian. 

Lo risc per lei populacions varia segon lo caractèr explosiu de l'erupcion. Lei degalhs son generalament causats per lei tombadas de cendres que pòdon causar l'afrondrament de bastiments. L'Indici d'Explosivitat Volcanica se situa entre 2 e 5.

<gallery>
File:1974 Japan Sakurajima.jpg|Erupcion dins lo cratèr de Sakurajima en 1974.
File:Sakurajima at Sunset.jpg|Erupcion de Sakurajima en 2009.
File:Tavurvur volcano 2.jpg|Erupcion de Tavurvur en 2008.
File:Tavurvur volcano edit.jpg|Erupcion de Tavurvur en 2009.
File:Gran Cratere Vulcano.jpg|Cratèr de Vulcano.
</gallery>

===== Leis erupcions peleanas =====

[[File:Pelean Eruption-numbers.svg|thumb|right|Esquèma generau d'una erupcion peleana : (1) Plumacho volcanic important ; (2) Tombadas de cendre importanta ; (3) Dòma de lava viscosa blocant la sortida de la chaminèia ; (4) Bomba volcanica ; (5) Colada piroclastica ; (6) Penda generalament sobda ; (7) Sòcle geologic ; (8) Chaminèia volcanica ; (9) Sèrva magmatica (durada de sejorn dau magma generalament lònga) ; (10) Dic.]]

{{veire|Erupcion peleana}}

Leis erupcions peleanas son caracterizats per una lava fòrça viscosa que son escolament es fòrça limitat e que forma donc un dòma de lava a la sortida de la chaminèia. Lo desagatge es fòrça malaisat e la preséncia dau dòma entraïna una aumentacion de la pression dau magma dins la chaminèia e la sèrva magmatica. Aquò entraïna una explosion dau dòma que forma una plumacho volcanic d'unei quilomètres d'autor e de coladas piroclasticas sus lei pendas dau volcan. Lo plumacho causa tanben de tombadas de materiaus volcanics (cendre... etc.). L'erupcion peleana tipe es aquela de la Montanha Pelada en 1902. Es un tipe d'erupcion frequent sus lei volcans gris.

Lei riscs son fòrça importants per lei societats umanas en causa dei coladas piroclasticas e dei casudas de cendre que pòdon causar de destruccions gròssas. L'Indici d'Explosivitat Volcanica d'una erupcion peleana se situa entre 1 e 8.

<gallery>
File:Pelee 1902 2.jpg|Colada piroclastica durant l'erupcion de 1902 de la Montanha Pelada.
File:Ash and Steam Plume, Soufriere Hills Volcano, Montserrat.jpg|Fotografia aeriana de l'erupcion de la Sofrièra de Montserrat en 2009.
File:Augustine Volcano.jpg|Dòma de lava dins lo cratèr d'Augustina en 1976.
File:Pyroclastic flows at Mayon Volcano-2010-20-08.jpg|Erupcion dau Mont Mayon en 1984.
</gallery>

===== Leis erupcions plinianas =====

[[File:Plinian Eruption-numbers.svg|thumb|right|Esquèma generau d'una erupcion pliniana : (1) Plumacho fòrça importanta ; (2) Explosion dau magma dins la chaminèia volcanica ; (3) Tombadas de cendre ; (4) Penda generalament sobda ; (5) Sòcle geologic ; (6) Sèrva magmatica (durada de sejorn dau magma lònga).]]

{{veire|Erupcion pliniana}}

Leis erupcions plinianas son caracterizadas per una lava que tèn una concentracion de silici auta e qu'es donc fòrça viscosa. Lo desagatge es fòrça malaisat e la pression aumenta dins la sèrva magmatica causant d'explosions gròssas que van formar de plumachos de cendre importants d'unei desenaus de quilomètres d'autor. De còp, la preséncia d'un dòma de lava dins lo cratèr renforça lo procès. Lo plumacho s'afondra sovent en causa de son pes per formar de coladas piroclasticas sus lei flancs dau volcan. Aqueu tipe d'erupcion es frequent per lei volcans gris de la Cencha de fuòc dau Pacific.

Lei riscs per lei societats umanas son fòrça importants en causa dei tombadas de cendre e dei coladas piroclasticas que pòdon percórrer rapidament de distàncias importantas e causar de degalhs gròs. L'Indici d'Explosivitat Volcanica d'aqueu tipe d'erupcion se situa entre 3 e 8.

<gallery>
File:MSH80 eruption mount st helens 05-18-80-dramatic-edit.jpg|Erupcion dau [[Mont Saint Helens]] en 1980.
File:Pinatubo91eruption clark air base.jpg|Erupcion de [[Pinatubo]] en 1991.
File:Krakatoa eruption lithograph.jpg|Representacion de l'erupcion de Krakatoa en 1883.
File:MtRedoubtedit1.jpg|Erupcion dau Mont Redoubt en 1990.
</gallery>

==== Leis erupcions en preséncia d'aiga ====

La preséncia d'aiga dins lo corrent d'una erupcion es un factor qu'aumenta son explositat, compres quand lo magma dau volcan es de tipe efusiu. D'efèct, la vaporizacion entraïna d'explosions de vapor o aumenta la pression intèrna dins la chaminèia volcanica. Ansin, leis erupcions en preséncia d'aiga (mar, lac, jaç freatic, glacièr... etc.) forman de classas especialas. Puei, quand l'aiga es eliminada, l'erupcion pòu evolucionar vèrs un modèl d'erupcion efusiva o explosiva classica.

===== Leis erupcions surtseyanas =====

[[File:Surtseyan Eruption-numbers.svg|thumb|right|Esquèma generau d'una erupcion surtseyana : (1) Plumacho de vapor d'aiga ; (2) Plumacho format d'aiga e de materiaus volcanicas refrejats ; (3) Cratèr ; (4) Aiga ; (5) Penda generalament fòrça sobda (edifici sosmarin) ; (6) Sòcle geologic ; (7) Chaminèia volcanica ; (8) Sèrva magmatica ; (9) Dic.]]

{{veire|Erupcion surtseyana}}

Leis erupcions surtseyanas son caracterizadas per la preséncia de gròssei quantitats d'aiga (mar, lòna, lac subglacièr...). L'endrech de l'erupcion es sosmarin mai pròche de la superficia, generalament a mens de cent mètres. Lo contact entre lo magma e l'aiga entraïna d'explosions e de projeccions d'una mesclada de materiaus formada de lava refrejada, d'aiga liquida e de vapor. Dins lo corrent de l'erupcion, lo volcan pòu agantar la superficia e formar una illa. A partir d'aquel instant, lo contact entre l'aiga e lo magma pòu s'acabar e l'erupcion adoptar una forma classica efusiva o explosiva.

Lei riscs per lei societats umanas varian segon l'endrech de l'erupcion. Pasmens, en general, sei consequéncias segondàrias (tsunami, [[inondacion]]...) representan sovent lei perilhs pus importants. L'Indici d'Explosivitat Volcanica d'aqueu tipe d'erupcion va de 2 a 5 segon la natura dau magma.

<gallery>
File:Surtsey eruption 2.jpg|Erupcion de Surtsey de 1963-1967.
File:Surtsey eruption 1963.jpg|Erupcion de Surtsey de 1963-1967.
File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Uitbarsting van de Krakatau TMnr 10004017.jpg|Erupcion d'Anak Krakatoa en 1927-1928.
</gallery>

===== Leis erupcions subglacialas =====

[[File:Subglacial Eruption-numbers.svg|thumb|right|Esquèma generau d'una erupcion subglaciala : (1) Plumacho de vapor d'aiga ; (2) Lac en formacion en dessota dau glacièr ; (3) Glaç ; (4) Penda generalament sobda (edifici de tipe sosmarin) ; (5) Sòcle geologic ; (6) Lava refrejada generalament sota la forma de basalts sosmarins ; (7) Chaminèia volcanica ; (8) Sèrva magmatica ; (9) Dic.]]

{{veire|Erupcion subglaciala}}

Leis erupcions subglacialas son caracterizadas per una emission de lava en dessota d'una massa gròssa de glaç ([[glacièr]], inlandsis...). La calor transforma lo glaç en aiga liquid o en vapor. Quand de quantitats d'aiga liquida importantas son accumuladas, l'erupcion pòu evolucionar vèrs lo tipe surtseyan o causar una inondacion rapid e brutala o un tsunami. En causa de la preséncia d'aiga, un plumacho format de vapor e de còps d'aiga liquida o de materiaus volcanics refrejats pòu se formar. Aqueu tipe d'erupcion es frequent dins lei regions polaras coma [[Islàndia]] o lo sud de [[Chile]]. L'erupcion d'[[Eyjafjöll]] de 2010 es un exemple d'aqueu tipe d'erupcion.

Lei riscs per lei populacions varian segon l'endrech de l'erupcion e pòdon venir importants se de centres urbans son situats a proximitat dau volcan o dins una region menaçada per leis inondacions o per lei tsunamis. L'Indici d'Explosivitat Volcanica varia segon lo tipe de magma implicat.

<gallery>
File:Iceland volcano april 4 2010.JPG|Glacièr en dessús dau volcan d'Eyjafjallajokull en 2010.
File:Eyjafjallajokull volcano plume 2010 04 18.JPG|Erupcion d'Eyjafjallajokull en 2010.
File:Eyjafjallajökull plumes-2010-05-01.jpg|Erupcion d'Eyjafjallajokull en 2010.
File:Katla 1918.jpg|Erupcion de Katla en 1918.
</gallery>

===== Leis erupcions freaticas =====

[[File:Phreatic Eruption-numbers.svg|thumb|right|Esquèma generau d'una erupcion freatica : (1) Plumacho de vapor d'aiga ; (2) Chaminèia volcanica ; (3) Edifici volcanic variable ; (4) Sòcle geologic ; (5) Aiga ; (6) Explosion au contact entre lo magma e l'aiga ; (7) Sèrva magmatica.]]

{{veire|Erupcion freatica}}

Leis erupcions freaticas son caracterizadas per l'expulsion d'una quantitat importanta d'aiga sota la forma d'explosions que van formar un plumacho volcanica magerament compausat de vapor d'aiga. L'origina de l'aiga es generalament un jaç freatic, un lac o un glacièr que sa temperatura aumenta en causa de la calor dau magma o dei materiaus volcanics emes per una erupcion (depaus de cendre...). Quand l'aiga es totalament consumada, l'eruption pòu evolucionar vèrs un tipe magmatic classic. L'erupcion de La Sofrièra de 1976 es un exemple d'erupcion freatica.

Lei riscs per lei populacions umanas son generalament limitats car lei consequéncias de l'explosion son concentrats sus lei flancs dau volcan. Pasmens, una erupcion freatica es generalament lo premier signe d'una remontada de magma que pòu per la seguida entraïnar una erupcion pus importanta coma au Mont St-Helens en 1980.

<gallery>
File:Phreatic St. Helens.jpg|Explosion freatica au Mont Saint Helens au començament dau periòde eruptiu de 1980.
File:MSH80 early eruption st helens from NE 04-10-80.jpg|Explosion freatica au Mont Saint Helens au començament dau periòde eruptiu de 1980.
</gallery>

===== Leis erupcions sosmarinas =====

[[File:Submarine Eruption-numbers.svg|thumb|right|Esquèma generau d'una erupcion sosmarina : (1) Plumacho de vapor d'aiga ; (2) Aiga ; (3) Sòcle geologic ; (4) Colada de lava refrejada (pillow-lava) ; (5) Chaminèia volcanica ; (6) Sèrva magmatica ; (7) Dic ; (8) Penda generalament fòrça sobda.]]

{{veire|Erupcion sosmarina}}

Leis erupcions sosmarinas son caracterizadas per l'emission de lava en dessota d'una massa d'aiga importanta coma un lac prefond, una mar o un ocean. La lava es rapidament refrejada e caufa l'aiga per formar un plumacho de vapor. La solidificacion dei coladas es donc rapida entraïnant la formacion d'un edifici volcanica ai pendas fòrça sobdas. Lei basalts sosmarins an tanben una forma caracteristica en coissin qu'es dicha ''pillow-lava''. Coma la màger part dei volcans terrèstres son situats de lòng dei dorsalas oceanicas, aqueu tipe d'erupcion es fòrça frequent. Pasmens, en causa dei condicions d'observacion malaisada, es relativament mau conegut.

Lei riscs per lei populacions son generalament limitats per la prefondor e la pression de l'aiga que limita la poissança de l'explosion. Pasmens, quauquei cas d'erupcion sosmarina murtriera son documentats coma lo volcan grèc Columbo en 1649-1650. En fach, lo risc despend dau tipe de volcan implicat, roge o gris, e de la prefondor.

<gallery>
File:Nur05018-Pillow lavas off Hawaii.jpg|Basalts en pillow-lava formats dins la region d'Hawaii.
File:Bands of glowing magma from submarine volcano.jpg|Colada de lava sosmarina observada en 2009 sus lo volcan de Mata Oèst.]]
File:Explosion near summit of West Mata submarine volcano.png|Erupcion de Mata Oèst en 2009.
File:Havre Seamount Eruption 19 July 2012 with labels.jpg|Fotogràfia aeriana de l'erupcion dau Mont Seamount en 2008.]]
</gallery>

==== L'Indici d'Explosivitat Volcanica ====

{{veire|Indici d'explosivitat volcanica}}

L'[[indici d'explosivitat volcanica]], o Indici VEI (per l'[[anglés]] ''Volcanic Explosivity Index''), foguèt desvolopat per de scientifics estatsunidencs en 1982 per establir una mesura relativa de l'explosivitat deis erupcions volcanicas. Permet tanben d'identificar lei volcans perilhós. Es basat sus divèrsei paramètres coma lei quantitats d'emissions dau volcan durant l'erupcion o l'autor dau plumacho eruptiu. L'escala de l'Indici es dubèrt mai lei valors definidas a l'ora d'ara van de 0 a 8. Pasmens, lo modèl a plusors limits. De'n premier, totei lei materiaus emés per lo volcan (coladas de lava, cendre...) son tractats d'un biais identic. De mai, la magnitud de la poissança de l'explosion es pas utilizada per lo modèl.

{| class="wikitable center"
| '''VEI'''
| '''Classificacion'''
| '''Descripcion'''
| '''Autor dau plumacho de cendre'''
| '''Quantitats d'emissions'''
| '''Periodicitat teorica'''
| '''Exemple(s)'''
|-
| 0
| Hawaiana
| Non explosiu
| < 100 m
| > {{formatnum:1000}} m<sup>3</sup>
| quotidian
| [[Kilauea]]
|-
| 1
| Hawaiana / Estromboliana
| Feblament explosiu
| 100-{{formatnum:1000}} m
| > {{formatnum:10000}} m<sup>3</sup>
| quotidian
| [[Estrombòli]]
|-
| 2
| Estromboliana / Vulcaniana
| Explosiu
| 1-5 km
| > {{formatnum:10000000}} m<sup>3</sup>
| setmanièr
| Galeras (1982)
|-
| 3
| Vulcaniana
| Catastrofica
| 3-15 km
| > {{formatnum:100000000}} m<sup>3</sup>
| anuau
| [[Nevado del Ruiz]] (1985)
|-
| 4
| Vulcaniana / Pliniana
| Cataclismica
| 10-25 km
| > 0,1 km<sup>3</sup>
| ≥ 10 ans
| Galunggung (1982)
|-
| 5
| Pliniana
| Paroxismatica
| > 25 km
| > 1 km<sup>3</sup>
| ≥ 50 ans
| [[Vesuvi]] (79), St-Helens (1980)
|-
| 6
| Pliniana / Ultrapliniana
| Colossala
| > 25 km
| > 10 km<sup>3</sup>
| ≥ 100 ans
| Krakatoa (1883), Pinatubo (1991)
|-
| 7
| Ultrapliniana
| Ultracolossala
| > 25 km
| > 100 km<sup>3</sup>
| ≥ {{formatnum:1000}} ans
| Tambora (1815)
|-
| 8
| Ultrapliniana / [[Supervolcan]]
| Apocaliptica
| > 25 km
| > {{formatnum:1000}} km<sup>3</sup>
| ≥ {{formatnum:10000}} ans
| Lac Taupo (vèrs {{formatnum:25000}} avC)
|}

== Leis efècts dau volcanisme ==

=== Leis efècts climatics ===

[[File:Global Temperature Anomaly.svg|thumb|right|Grafic representant l'aumentacion de la temperatura globala. Lei demenicions enregistradas en 1982-1983 e 1991-1994 son la consequéncia d'erupcion volcanica.]]

Leis emissions volcanicas son generalament compausadas de particulas solidas finas (cendre) e de gas (vapor d'aiga, dioxid de carbòni, dioxid de sofre e de còps sulfur d'idrogèn, clorur d'idrogèn, fluorur d'idrogèn per lei principaus). Aquelei compausats se concentran generalament entre 16 e 32 quilomètres d'autor. Dins lo cas d'una erupcion importanta, aquò pòu entraïnar de consequéncias climaticas a l'escala d'un emisfèri o de la planeta. D'efèct, aquelei gas e particulas pòdon captar una partida dau raionament solar entraïnant una aumentacion de la temperatura de l'estratosfèra e una demenicion de la temperatura dei jaç inferiors de l'atmosfèra.

Lei consequéncias d'aqueu fenomèn son un refrejament dei temperaturas mesuras a la superficia terrèstra. Aquò es una situacion frequenta après una erupcion importanta qu'es dicha « ivèrn volcanic ». Per exemple, lei cendres de l'erupcion de Pinatubo en 1991 entraïnèron l'aplant de l'[[Escalfament global|escaufament globau]] de 1991 a 1994. Leis erupcions pus importantas coma aquelei de Laki en 1783-1784 o dau Mont Tambora en 1815 pòdon aver d'efècts sus de periòdes pus lòngs e pus importants. Per exemple, l'annada 1816, dicha « Annada sensa estiu », foguèt la pus freja de l'istòria de la meteorologia en causa dei perturbacions causadas per lei cendres dau Mont Tambora. Leis estudis an mostrat d'una erupcion encara pus importanta, d'Indici d'Explosivitat Volcanica egau a 8 coma aquela dau lac Tauba i a {{formatnum:71000}}-{{formatnum:73000}} ans, pòu entraïnar de baissas de la temperatura mejana superiora a 3°C e cambiar la reparticion deis espècias viventas.

=== Leis efècts geologics ===

[[Fichièr:Le Puy en Velay 02.jpg|thumb|right|Piton basaltic e Chapèla de Sant Michial d'Agulha au [[Lo Puèi de Velai|Puèi de Velai]].]]

Certanei relèus o païsatges son la consequéncia dirècta d'una erupcion. Se tracta de segur deis edificis volcanics esperelei que pòdon formar, per exemple, de montanhas, d'illas, de plans basaltics o de zonas d'afondrament. Pasmens, d'un biais generau, totei lei volcans actius an tendància a curbir la region a l'entorn dau cratèr de materiaus volcanics. Aquò entraïna donc d'efècts geologics de lòng tèrme après la disparicion de l'activitat volcanica e lo començament de l'erosion. En causa de la soliditat diferenta dei materiaus volcanics, divèrsei relèus van aparéisser coma de pitons basaltics, de lacs dins lei zonas d'afondrament o d'atòls. Ansin, dins totei lei cas, la preséncia d'una activitat volcanica a una influéncia majora sus lo relèu locau durant de milions d'annadas.

=== Lei fenomèns paravolcanics ===

Lo tèrme fenomèn paravolcanic designa un fenomèn geologic actiu indirèctament liat a una activitat volcanica. La màger part (fònts caudas, gueisèrs...) a una origina geotermica.

==== Lei fumarolas ====

{{veire|Fumarola}}

[[File:Fourpeaked-fumaroles-cyrus-read1.JPG|thumb|right|Fumarolas dins lo [[glacièr]] Fourpeaked.]]

Una [[fumarola]] es un pichon plumacho gassós que sa temperatura varia generalament entre 100 e 500°C e qu'es emés dins una zona volcanica. Lo gas pòu tanben de còps transportar de particulas, d'acids (especialament l'acid sulfuric), d'elements [[minerau]]s d'origina magmatica e dei traças de vapor metellica. La temperatura, l'aciditat e la concentracion de sofre dei fumarolas aumentan quand lo risc d'erupcion aumenta. Ansin, lei fumarolas son fòrça susvelhadas per lei scientifics.

Dins certanei regions, existisson de noms especiaus per caracterizar certanei tipes de fumarolas :
* lei solfataras son de fumarolas caudas que forman de depaus de sofre solid. Lei pus conegudas son aquelei de [[Kawah Ijen]] en [[Indonesia]] e de la Solfatara en [[Itàlia]].
* lei mofetas son de fumarolas amb una temperatura inferiora a 150°C qu'emeton solament de [[dioxid de carbòni]].

==== Lei fònts caudas ====

{{veire|Fònt cauda}}

Una fònt cauda es una fònt que son aiga es caufada per un procès geotermic. Segon lei país e leis organizacions, de definicions pus precisa existisson e consideran la temperatura de l'aiga o la temperatura de l'environament de la fònt.

==== Lei gueisèrs ====

[[File:Old Faithfull-pdPhoto.jpg|thumb|right|Gueisèr ''Old Faithfull'' de la region de Yellowstone.]]

{{veire|Gueisèr}}

Un [[gueisèr]] es un tipe especiau de fònt cauda qu'intra en erupcion d'un biais mai o mens regulara. Aquela erupcion es caracterizada per l'expulsion d'un giscle d'aiga e de vapor. Lo cicle eruptiu d'un gueisèr se devesís generalament en quatre etapas principalas. D'en premier, d'aiga emplís una sèrva sosterranha, generalament per infiltracion. Puei, l'aiga monta dins un conduch estrech, resistent e aut. Aquò va aumentar l'autor de la colona d'aiga e donc aumentar la pression dins la sèrva. La consequéncia es l'aumentencion de la temperatura de vaporizacion d'aiga dins la sèrva. Pasmens, pauc a pauc, una bofiga de vapor va se formar, remontar lo conduch e copar la colona d'aiga. Aquela copadura entraïna una demenicion de la pression dins la sèrva e la vaporizacion rapida d'una partida de son contengut. La vapor va alora remontar lo conduch e possar la partida superiora vèrs l'exterior per formar lo giscle caracteristic de l'erupcion dau gueisèr.

==== Lei lònas de fanga ====

{{veire|Lòna de fanga}}

[[File:MudPot 8334.jpg|thumb|right|Lòna de fanga dins lo Parc estatsunidenc de Lassen Volcanic.]]

Lei [[lòna de fanga|lònas de fanga]] son un tipe especiau de fumarola que se son formadas dins un terrenh sedimentari. Aquelei sediments son generalament lo resultat de la descomposicion de materiaus volcanics per l'acid sulfuric de certanei fumarolas. Ansin, una fumarola vièlha pòu de còps evolucionar per formar una lònas de fanga avans sa disparicion finala. La lòna se forma gràcias a la mesclada entre l'aiga dau plumacho gassós de la fumarola e lei sediments.

==== Lei volcans de fanga ====

{{veire|Volcan de fanga}}

Lei [[Volcan de fanga|volcans de fanga]] o dòmas de fanga designan un ensems d'estructuras que son la fònt de remontadas d'una mesclada d'aiga, de sediments e de gas. Lei sediments son generalament compausats de particulas finas e d'idrocarburs. Lo gas es magerament fach de metan (~ 86%), de dioxid de carbòni e d'azòte. Lo fenomèn es generalament associat ai zonas de subduccion mai son origina es mau conegut e sembla qu'existe de tipes diferents de volcans de fanga. A l'ora d'ara, aperaquí 700 volcans de fanga son identificats dins de regions continentalas e 400 dins de zonas de fons marins pauc prefonds. Lo pus grand a un diamètre egau a 10 quilomètres e una autor egala a 700 mètres. Pasmens, la màger part a de dimensions limitadas e passa rarament quauquei desenaus de mètres d'autor.

==== Lei lacs acids ====

[[File:Poas crater.jpg|thumb|right|Fotografia dau lac acid situat dins lo cratèr de Poas.]]

{{veire|Lac acid}}

Un [[lac acid]] es un lac, generalament situat dins un cratèr volcanic o un maar, que son aiga es venguda acida en causa de la dissolucion de gas acids (dioxid de sofre, clorur d'idrogèn)<ref>'''[[Francés|(fr)]]''' Jacques-Marie Bardintzeff, ''Connaître et découvrir les volcans'', Edicions Liber, octòbre de 1997, p. 119 (ISBN 2-88143-117-8).</ref>. Leis emissions gassosas son sovent aquelei de fumarolas immergidas au fons dau cratèr. Un renovelament limitat dau lac es tanben necessari per concentrar l'aciditat formada. Lei lacs acids pòdon se formar sus totei lei tipes de volcans e son pron frequents quand lei condicions favorablas son reünidas.

==== Leis erupcions límnicas ====



{{veire|Erupcion límnica}}

Una erupcion límnica es un fenomèn caracterizat per lo desgasatge rapide d'un lac meromictic que va relargar lo dioxid de carbòni acampat dins lei jaç prefonds dau lac. L'element pus importanta sembla d'èstre la forma dau lac : dèu empachar — o limitar — lei cambis entre lei jaç superiors e inferiors per permetre l'acumulacion de gas dins lei prefondors. Certanei lacs volcanics, especialament aquelei situats dins de caldeiras o de maars, presentan de condicions fòrça favorablas. L'origina de dioxid de carbòni pòu èstre volcanica (fumarola) o organica (descomposicion deis organismes vivents). Ansin, l'activitat volcanica es pas a l'origina dirècta de la formacion de totei lei lacs meromictics de la planeta.

Lo procès d'acumulacion de gas pòu se debanar durant d'annadas. Pasmens, lo mecanisme de l'erupcion es encara mau conegut car solament doas erupcions límnicas foguèron enregistrats dins lo corrent dau sègle XX en [[1984]] au lac Monoun (37 mòrts) e en [[1986]] au lac Nyos ({{formatnum:1700}} mòrts). Leis ipotèsis principalas supausan qu'un element perturbator ([[tèrratrem]], avalancada, començament d'una erupcion...) pòsque destabilizar l'equilibri dei jaç inferiors o entraïnar la remontada d'aquelei jaç. Cada perturbacion sembla de presentar lo sieu mecanisme.

==== Lei monts idrautermals ====

{{veire|Mont idrautermal}}

Lei monts idrautermals son de fissuras d'origina volcanica que se situan sus lei fons oceanics dins lei zonas de dorsalas o de ponchs cauds. Son la fònt d'emission de gas sulfurós fòrça cauds. En causa dei dificultats d'observacion, lo fenomèn es mau conegut. A l'ora, dos tipes de monts son identificats : lei negres que son lei pus cauds e lei blancs que son pus fregs. Aquelei formacions son a l'origina d'una vida oceanica especiala qu'es basada sus lei gas volcanics.

=== Lei efècts sus lei societats umanas ===

[[File:Pelee 1902 3.jpg|thumb|right|Lei roïnas de la vila de Saint-Pierre après l'erupcion de la Montanha Pelada en 1902.]]
[[File:Merbabu&Merapi.JPG|thumb|right|Agricultura au pè dau volcan Merapi en 2008.]]

Lei volcans an d'efècts sus lei societats umanas, especialament aquelei que son installadas dins lei regions pròchas dau cratèr. Lei pus coneguts son leis efècts negatius causant per leis emissions volcanicas que pòdon destrurre leis infrastucturas e tuar un nombre important de personas. Pasmens, quand l'activitat d'un volcan demenís, sa region presenta tanben d'avantatges importants.

D'efèct, leis emissions volcanicas pòdon causar la mòrt d'un nombre important d'individús dins lo cas d'una erupcion situada dins una region fòrça poblada. Lei catastròfas foguèron generalament causadas per lei volcans gris. Lei factors principaus entraïnant un nombre gròs de victimas son una densitat auta de populacion e una manca d'informacions que va empachar o limitar l'evacuacion deis abitants menaçats. S'aquelei condicions marridas son reünidas, lo nombre de mòrts pòu rapidament aumentar. Ansin, leis erupcions pus murtrieras foguèron aquelei dau Mont Tambora en 1815 (au mens {{formatnum:92000}} mòrts), de Krakatoa en 1883 ({{formatnum:36417}} mòrts), de la Montanha Pelada en 1902 ({{formatnum:29000}} mòrts), de Navado del Ruiz en 1985 ({{formatnum:25000}} mòrts) e dau Mont Unzen en 1792 ({{formatnum:15000}} mòrts).

Dins lei regions pobladas, lei erupcions volcanicas causan sovent de destruccions fòrça importantas ais infrastucturas e empachar certaneis activitats. Totei lei tipes de volcans son capables d'endomatjar lei construccions umanas. Per exemple, en [[1973]], l'erupcion dau volcan Eldfell, volcan roge, entraïnèt la destruccion de la mitat de la vila d'Heimaey e menacèt de blocar son pòrt. En 2002, l'erupcion de Nyiragonga, tanben un volcan roge, destruguèt {{formatnum:4500}} ostaus e causèt la fugida de {{formatnum:120000}} personas. En 1980, l'erupcion dau Mont St-Helens, volcan gris, destruguèt 200 ostaus, 24 quilomètres de camin de fèrre e 300 quilomètres de rotas. Enfin, en 2010, l'erupcion dau volcan islandés Eyjafjöll entraïnèt de perturbacions grèvas dau trafic aerian europèu entraïnant una pèrda economica per lei companhiás aerianas qu'estimada a 1,7 miliards de dolars.

Pasmens, maugrat aqueleis efècts negatius, lei regions volcanicas an mai d'un avantatge d'explica lei concentracions umanas importantas au pè de certanei volcans. Ansin, lei regions volcanicas son generalament fòrça drudas. Au començament dau sègle XXI, aquela agricultura permetiá de norrir 350 milions de personas. En fòra d'aquel atots, lei regions volcanicas son sovent de fònts d'energia gràcias a la geotermia, de fònts de materiaus de construccion (basalt...), de mineraus (sofre, diamant, fèrre...) e d'atraccions [[Torisme|toristicas]] (escorreguda, termalisme...).

== L'estudi dei fenomèns volcanics ==

[[File:KatiaMauriceKrafft.jpg|thumb|right|[[Maurice Krafft|Maurice]] (1946-1991) e [[Katia Krafft]] (1942-1991), volcanològs [[França|francés]] famós per la realizacion d'un film de prevencion sus lei riscs volcanics.]]

La sciéncia de l'estudi dei fenomèns volcanics es dicha volcanologia o vulcanologia. Es una especialitat de la [[geologia]] e es fòrça liada a la geofisica e a la sismologia. Lo scientific especializat dins l'estudi dei volcans es dich volcanològ. Leis objectius principaus de la volcanologia es de comprendre lo foncionament dei fenomèns volcanics per establir, durant un periòde determinat, lei riscs e lei perilhs per lei populacions e leis activitats umanas. Per aquò, la premiera etapa dau volcanològ a generalament luòc sus lo terren per collectar d'informacions (observacions, presa de mòstras...). Puei, la segonda etapa se debana en laboratòri per analisar e interpretar lei donadas. D'efèct, la gestion d'una erupcion en cors es quasi impossible<ref>Lei temptativas de desviar leis efècts d'una erupcion son rars, costós e lo succès generalament limitat.</ref>. Lo trabalh dau volcanològ dèu donc se concentrar sus la prevencion.

La prevencion regarda lei mejans de limitar o d'empachar leis efècts d'una erupcion sus lei societats umanas. Necessita d'observar e de susvelhar divèrsei paramètres coma l'activitat sismica d'un volcan, la temperatura e la composicion de sei fumarolas... etc. Segon la situacion, d'estimacions dei degalhs e de plans d'evacuacion dei populacions son establits. De campanhas d'informacion dei populacions son tanben regularament organizats per favorizar la realizacion dei mesuras de prevencion, especialament l'evacuacion dei regions menaçadas.

== Lei cresenças liadas ai fenomèns volcanics ==

[[File:Pele gifts5.jpg|thumb|right|Ofèrtas a la divessa Pele sus lo bòrd dau cratèr de Kilauea en 2007.]]


La màger part dei volcans situats dins de regions popladas son l'objècte de divèrsei cresenças e ceremonias religiosas. Èran liadas tant ais aspècts positius dei volcans (fertilitat...) que negatius (destruccion...). Ansin, de volcans foguèron considerats coma de dieus, d'esperits o de passatges vèrs de mondes sosterrenhs (reiaume dei mòrts, infèrn...). Apareguèt tanben de legendas o de mites per explicar certanei relèus volcanics.

Lei religions politeïstas semblan de favorizar la divinizacion dei volcans. Quand lei volcans an pas d'estatut divin, son sovent considerats coma l'ostau o l'otís dei divinitats. Lei volcans dieus son donc fòrça frequents dins lei regions de la Cencha de Fuòc. Per exemple, la mitologia maori considera lei volcans Taranaki e Ruapehu coma de dieus en garrolha per l'amor dau volcan Tongariro. Mai d'un volcan de la Cencha (Mont Unzen, Bromo, Masaia...) foguèt l'endrech de sacrificis umans per contentar la colèra dei dieus. Lei civilizacions romanas o grègas [[Antiquitat|anticas]] desvolopèron lo concèpte dei volcans palais divins (Estrombòli...) o otís de la colèra divina (racònte de l'[[Atlantida]]...). L'illa d'Hawaii es tanben un exemple d'aqueu tipe de concepcion ambé la divessa Pele que son palais se situa dins lo cratèr de Kilauea.

Lei legendas e lei mites explicant la formacion de certanei relèus d'origina volcanica son sovent associadas au politeïsme. Per exemple, lo dic de Devil's Tower o lo lac gigant de Crater Lake son la fònt de divèrsei racòntes subrenaturalas deis Indians d'America. En America dau Sud, lo glacièr de la cima de Misti èra una punicion infligida per lo Solèu per blocar l'esperit dau volcan dins la montanha. 

Lei crestians divinizan pas lei volcans que son considerats coma l'òbra de Satan. En revènge, demandan sovent la proteccion de sants còntra leis efècts deis erupcions, per exemple per desviar una colada de lava. Per exemple, la vila de Napòli tèn un centenau de sants protectors coma Sant Genier. Certanei consequéncias de l'activitat volcanica son tanben interpretats coma de signes divins. Es, per exemple, lo cas deis emissions de cristaus de piroxèn en forma de crotz.

== Lo volcanisme extraterrèstre ==

Lo volcanisme es pas una caracteristica unica de la [[Tèrra]]. Au contrari, totei lei planetas interioras dau [[Sistèma Solar]], e tanben la [[Luna]], presentan de signes d'activitat volcanica anciana o presenta. Dins lei regions pus alunchadas dau Sistèma Solar ocupadas per lei planetas gigantas, mai d'un satellit a una activitat volcanica. Sa forma es generalament originala car, levat [[Io (luna)|Io]], lo volcanisme dei satellits glaçats dei planetas jovianas es en fach un criovolcanisme. D'observacions e de mesuras recentas podrián tanben mostrar l'existéncia de criovolcans sus d'objèctes dei regions exterioras dau Sistèma Solar coma la cencha de Kuiper.

=== Lei volcanismes dei planetas interioras ===

==== Mercuri ====

[[File:Mercure plaine lisse.jpg|thumb|right|Fotografia d'un plan lisc dins un cratèr meteoritic de la superficia de Mercuri.]]

L'existéncia d'un volcanisme sus Mercuri i a de desenaus de milions d'annadas es una ipotèsi avançada per explicar la formacion de plans liscs au fons dei cratèrs pus importants de la superficia de la planeta. Lei tuerts pus poderós aurián romput la crosta e entraïna la formacion de lacs de lava dempuei lo mantèu au fons dei cratèrs. La principala ipotèsi concurrenta estudís la possibilitat d'explicar lo fons lisc dau cratèr per la preséncia de matèria en fusion après lo tuert meteoritic<ref>'''[[anglés|(en)]]''' P. D. Spudis (2001). "The Geological History of Mercury". Workshop on Mercury: Space Environment, Surface, and Interior, Chicago: 100.</ref>.

==== Vènus ====

[[File:Maat Mons on Venus.jpg|thumb|Reconstitucion en 3D dau volcan [[Maat Mons]] a partir dei donadas radar de la sonda ''[[Magellan (sonda espaciala)|Magellan]]''.]]

[[Vènus (planeta)|Vènus]] a una estructura similara a aquela de la [[Tèrra]] que sa diferéncia principala es l'abséncia d'una tectonica dei placas. Vènus tèn {{formatnum:1600}} volcans importants e de miliers pus pichons : es la planeta pus volcanica dau Sistèma Solar. Ges d'erupcion es estada detectada a l'ora d'ara mai lo volcanisme de la planeta es generalament supausat en activitat. Lei formas dei volcans de Vènus son fòrça variadas :
* de ''volcans bloquiers'' car i a pas d'activitat tectonica coma per la Tèrra sus Vènus. Lei volcans de Vènus son donc sovent d'aqueu tipe. Pasmens, lor forma es diferenta dei volcans bloquiers terrèstres. Sus Vènus, seis altituds son generalament a l'entorn de {{unitat|1500|m}} amb un diamètre d'unei centenaus de quilomètres mentre que sus Tèrra, lei volcans bloquiers pòdon agantar {{unitat|10|km}}  d'autor per un diamètre d'unei desenau de quilomètres.
* de coladas generalizadas formant de plans o de canaus de lava. Aqueleis estructuras son generalament associadas amb de volcans.
* de volcans tipics de Vènus dichs ''volcans en crespèu''. Son de volcans amb un diamètre de quasi {{unitat|25|km}}  per una altitud mejana egala a {{unitat|750|m}}. Se podrián formar après d'erupcions de lavas viscosas que podrián pas s'alunchar dau cratèr en causa de la pression atmosferica fòrça importanta.
* de ''volcans en corona'' que son de volcans amb una forma [[ellipsa|elliptica]] irregulara enviroutada per d'anèus concentrics. Aquelei volcans son tanben tipics de Vènus. 176 existisson amb de diamètres variant de 60 a {{unitat|2000|km}} e de largors d'anèus compresas entre 10 e {{unitat|150|km}}. La reparticion de volcans en corona es relativament unifòrma maugrat una pichona concentracion entre [[Aphrodite Terra]] e lo grop Beta.
* de volcans egalament tipics de Vènus dichs ''Novae'' e ''Arachnoïdes''. Lei ''novae'' son formadas per d'estructuras de lava fòrça rebatentas per lei radars. Forman de rets radiaus e simetrics de crestas e de trencadas a l'entorn d'un cratèr qu'es de còps afondrat. Leis ''arachnoïdes'' serián analògs mai presents dins un ancian volcan en corona. Lor aparéncia es donc similara a una teranhina. Dins aquò, l'origina comuna entre lei ''novae'' e lei ''arachnoïdes'' es pas encara confiermada.

==== La Luna ====

[[Fichièr:Full Moon Luc Viatour.jpg|thumb|right|Fotografia de la fàcia visibla de la Luna e de sei mars (zonas sornas).]]

Lo volcanisme lunar es amorçat dempuei de milions d'annadas. Aviá doas formas principalas. La pus coneguda es aquela dei mars que son de lacs de lava gigants qu'an emplit de bacins situats a bassa altitud e que s'atròban principalament sus la fàcia visibla. Au contrari d'una idèa frequenta, lei tuerts meteoritics e la formacion dei mars foguèron generalament pas de fenomèns simultanèus. D'efèct, leis erupcions se debanèron 500 milions d'annadas après la formacion dei bacins meteoritics e certanei mars, coma [[Oceanus Procellarum]], correspòndon pas amb un bacin conegut. La rason supausada de la preséncia pus importanta sus la fàcia visibla es que la crosta i seriá mens espessa e lo magma pus caud en causa deis efècts dei fòrças de marèia de la Tèrra. Lei rets de fracturas causadas per lei tuerts meteoritics aurián favorizats la remontada dau magma vèrs la superficia.

La segonda forma de volcanisme lunar es compausada de volcans bloquiers que son rars e amorçats dempuei de miliards d'annadas. An una autor de quauquei centenaus de mètres e un diamètre de 8 a 12 quilomètres coma per la region de [[Mons Rümker]]. La màger part es situada dins lei regions pròchas dei mars lunaras<ref>Head, L.W.J.W. (2003). "Lunar Gruithuisen and Mairan domes: Rheology and mode of emplacement". Journal of Geophysical Research 108: 5012.</ref>. La lava d'aquelei volcans es supausada relativament viscosa e rica en silici.

==== Mart ====

[[File:Syrtis Major MC-13.jpg|thumb|right|Fotografia de la region de Syrtis Major Planum.]]
[[File:Olympus Mons alt.jpg|thumb|right|Fotografia dau volcan bloquier gigant d'Olympus Mons.]]

Lei recèrcas an mostrat un volcanisme devesit en cinc periòdes majors d'activitat de 3,5 miliards a 100 milions d'annadas. Pasmens, certanei sondas an observat un relèu volcanic que sa formacion podriá remontar a solament dos milions d'annadas<ref>[[anglés|'''(en)''']] ''"Mars Volcanoes Possibly Still Active, Pictures Show"''. Space.com. 22 de decembre 2004.</ref>. Ansin, l'existéncia d'un volcanisme residuau encara actiu es 
possibla<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Carr, Michael H. (1973). "Volcanism on Mars". Journal of Geophysical Research 78: 4049–4062. Bibcode 1973JGR....78.4049C. doi:10.1029/JB078i020p04049.</ref>. Lo volcanisme de [[Mart (planeta)|Mart]] es caracterizat per doas formas principalas que son la formacion de plans basaltics amb un aspèct similar ai mars lunars e aquela de volcans gigants.

Lei plans basaltics an una superficia fòrça importanta e una color sorna qu'es de còps esconduda per de sediments pus recents. Son generalament situats dins de bacins d'altitud febla. Lo mecanisme de formacion d'aqueleis estructuras es mau conegut e existís probablament mai d'un tipe diferent de plans basaltics d'origina diferenta. D'efèct, lo periòde de formacion d'aquelei plans sembla fòrça lòng de la formacion de la planeta a mens de cent milions d'annadas dins lo cas de la region d'Amazonis Planitia. De mai, de mesuras an mostrat de diferéncias d'estructuras ambé la preséncia, dins certanei cas, de sèrvas magmaticas en dessota dau plan coma dins la region de Syrtis Major. Au contrari, certanei bacins fòrça ancians podrián tenir una estructura similara ai mars lunars ambé de remontadas de magma a travèrs un ret de fracturas causadas per de tuerts meteoritics.

Lei volcans gigants an de talhas importantas en causa de l'abséncia de tectonica dei placas. Totjorn per aquela rason, la durada d'activitat dei volcans de Mart es fòrça lònga e pòu s'estendre de 3,8 miliards a mens de quauquei milions d'annadas. Divèrsei tipes de volcans semblan d'existir. Lei pus auts e famós son lei volcans bloquiers que agantar d'altituds superioras a {{formatnum:15000}} mètres e de diamètres superiors a {{formatnum:500}} quilomètres. Ansin, Olympus Mons es la montanha pus auta dau [[Sistèma Solar]] amb una altitud de {{formatnum:21229}} mètres. Pasmens, existís tanben d'autrei tipes de volcans coma d'estratovolcans, de [[patera]]s, de dòmas dichs [[tholus]] e de rets de fissuras. An de talhas inferioras ai volcans bloquiers e passan rarament {{formatnum:10000}} mètres d'autor.

=== Lo volcanisme d'Io ===


[[File:Tvashtar volcano on Io from New Horizons.jpg|thumb|Plumacho volcanic sus la superficia d'Io.]]

Lo volcanisme d'[[Io (luna)|Io]], satellit de [[Jupitèr (planeta)|Jupitèr]], es lo pus actiu dau [[Sistèma Solar]]. Es caracterizat per un magma principalament basaltic (silicats ambé de compausats rics en magnèsi) mai lo sofre jòga un ròtle non negligible. Ansin, se lo volcanisme d'Io es diferent dei fenomèns observats sus lei planetas interioras, es pus pròche d'aqueu tipe d'activitat que dau criovolcanisme observat sus leis autrei lunas dei planetas exterioras.

Es causat per l'excentricitat de son orbita e sa proximitat ambé la planeta joviana qu'entraïnan de fòrças de marèia importantas e la fusion parciala dei materiaus de l'interior de la luna<ref name="Peale et al.">Peale, S. J.; et al. (1979). "Melting of Io by Tidal Dissipation". Science 203 (4383): 892–94.</ref>. Foguèt descubèrt per la sonda ''[[Voyager 1]]'' en [[1979]] qu'observèt de plumachos volcanics<ref name="Morabito">Morabito, L. A.; et al. (1979). "Discovery of currently active extraterrestrial volcanism". Science 204 (4396): 972.</ref>. En tot, Io podriá tenir aperaquí 400 volcans actius<ref name="Lopez et al.">R. M. C. Lopes et al., « Lava lakes on Io: Observations of Io’s volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys », dans Icarus, vol. 169, 2004, p. 140–174.</ref>.  

Tres tipes d'erupcions son observats :
* leis erupcions ''intra-patera'' se debanan dins de depressions volcanicas dichas ''paterae''. Lei ''paterae'' retrason ai caldeiras terrèstras amb un fons plan e de parets escabrosas. Dins aquò, una origina similara per lei ''patera'' e lei caldeiras de la Tèrra es pas segura a l'ora d'ara. Lo diamètre mejan de la depression es 41 quilomètres per una prefondor egala a 1500 mètres<ref name="Radebaugh et al.">D. Radebaugh et al., « Paterae on Io: A new type of volcanic caldera? », dans J. Geophys. Res., vol. 106, 2001, p. 33005–33020.</ref>. La pus granda es la [[Patera Loki]] que tèn un diamètre de 202 quilomètres. Leis erupcions ''intra-patera'' prenon la forma de coladas o de lac de lava au fons de la ''patera''<ref name="Perry et al.">J. E. Perry et al., « Gish Bar Patera, Io: Geology and Volcanic Activity, 1997–2001 », dans Lunar and Planetary Science Conference XXXIV, Clear Lake City, Texas, 2003.</ref> <ref name="Lopes et al.">R. M. C. Lopes et al., « Lava lakes on Io: Observations of Io’s volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys », dans Icarus, vol. 169, 2004, p. 140–174</ref>.
* leis erupcions en coladas continuas duran generalament uneis annadas o decennis e forman de quantitats de lava fòrça importantas. Aqueleis erupcions se debanan dins de cratèrs volcanics coma lei ''paterae'' o a l'entorn de falhas dins lei plans d'Io. Sovent, lo debit de lava emesa es relativament constant. La superficia dei zonas recubèrtas per lei lavas d'una erupcion d'aqueu tipe podriá montar a {{unitat|125000|km²}}<ref name="Davies">A. Davies, Volcanism on Io: A Comparison with Earth, Cambridge University Press, 2007, p. 155–232</ref>.
* leis erupcions explosivas se caracterizan per de duradas pus cortas (de setmanas o de mes) que leis autrei tipes d'erupcions, de temperaturas pus autas e de fònts de lava<ref name="Davies"/>. Una erupcion explosiva se debaba per l'arribada a la superficia d'un dic de magma dau mantèu. Entraïna generalament una aumentacion de la luminositat infraroja d'Io.

=== Lo criovolcanisme dei satellits dei planetas exterioras ===

Lo criovolcanisme designa l'activitat dei volcans que se forman sus lei satellits glaçats dau [[Sistèma Solar]] e benlèu sus d'objèctes de sei regions exterioras. En fòra de lava formada de ròcas en fusion, lei produchs expulsats son fachs de compausats volatils coma d'aiga, d'amoniac o de metan que son de còps dichs criomagma o criolava. Durant l'erupcion, son emés sota forma gassosa mai, en causa dei temperaturas bassas, la condensacion se debana rapidament per formar un plumacho que pòu agantar una altitud importanta en causa de la gravitat febla.

Lei fòrças de marèia entre lo satellit e sa planeta e la desintegracion d'elements radioactius son lei fònts d'energia permetent la fusion dei glaç. Dins certanei cas, lei fòrças de marèia son fòrça importantas e la radioactivitat a un ròtle negligible dins l'explicacion dau fenomèn. En revènge, per leis objèctes dei regions exterioras dau Sistèma Solar qu'orbitan pas a l'entorn d'una planeta, será l'unica fònt de calor dau criovolcanisme.

==== Euròpa ====

[[File:Europa-moon.jpg|thumb|right|Fotografia de la superficia d'Euròpa.]]

[[Euròpa (luna)|Euròpa]], segond satellit galilean de [[Jupitèr (planeta)|Jupitèr]], presenta una superficia amb un nombre fòrça feble de cratèrs meteoritics. Doas ipotèsis principalas permèton d'explicar aqueu fenomèn. Lo premier será l'existéncia d'una activitat geologica sota la forma d'un criovolcanisme o d'una activitat tectonica. La segonda será una fusion parciala dei jaç superioras de la crosta causada per lei fòrças de marèia de la planeta joviana. Fau noter que lei fotografias dei darrierei missions espacialas mandadas vèrs Saturne agan pas mostrat la preséncia de criovolcans ni de guersèrs.

==== Encelad ====

[[File:Fountains of Enceladus PIA07758.jpg|thumb|right|Plumacho visible au limit dau disc dau satellit Encelad observat par la sonda ''Cassini''.]]

Lo criovolcanisme sus lo satellit foguèt descubèrt a partir d'observacions menadas ambé la sonda ''Cassini''. Foguèt una sospresa car lei scientifics pensavan pas possibla la preséncia d'una activitat d'aqueu tipe sus un còrs tant pichon (diamètre mejan egau a 500 km). Lei mecanismes de foncionament e de formacion dau criovolcanisme d'Encelad son donc mau coneguts. Pasmens, l'abséncia de cratèrs èra ja considerat coma un indici seriós de l'existéncia d'un procès de renovelament de la superficia. 

A l'ora d'ara, l'ipotèsi principala es aquela dicha dau ''« gueisèr freg »''. Segon aqueu modèl, un nuclèu rocassós — e benlèu parcialament metallic — permetriá de caufar la matèria de certanei regions dau mantèu de glaç de la luna e de formar de sèrvas d'aiga liquida. La calor vendriá dei fòrças de marèias causadas per Saturne. La prefondor d'aquelei sèrvas es desconeguda. Per la seguida, l'aumentacion de la pression permetriá de remontadas d'aiga fins a la superficia e l'expulsion de la matèria cauda sota la forma d'un plumacho.

Una ipotèsi pus vièlha supausava l'existéncia d'un jaç liquid dins la mantèu o sota la crosta d'Encelad format d'un mescla eutectica d'aiga e d'amoniac. Coma per lo modèl precedent, l'aumentacion de la pression auriá entraïnat de remontadas d'aqueu mescla vèrs la superficia e son expulsion sota la formacion d'un plumacho. Pasmens, per demorar liquid, lei proporcions de l'eutectic son de dos tèrçs d'aiga e d'un tèrç d'amoniac. Òr, lei mesuras de la sonda ''Cassini'' an mostrat una concentracion fòrça febla d'amoniac dins l'atmosfèra d'Encelad qu'es pas compatibla amb aqueu modèl.

==== Titan ====

L'existéncia d'un criovolcanisme sus Titan, satellit principau de [[Saturne (planeta)|Saturne]], es una causa largament acceptada per la communautat scientifica mai pas encara demostrada d'un biais segur. Leis indicis principaus son la preséncia d'[[argon|argon 40]] dins l'atmosfèra per la mission ''Cassini'' en 2004<ref>'''[[Anglés|(en)]]''' Owen, Tobias (2005). ''"Planetary science: Huygens rediscovers Titan"''. Nature 438 (7069): 756–757. Bibcode 2005Natur.438..756O. doi:10.1038/438756a. PMID 16363022.</ref> e la descubèrta de divèrsei relèus que l'origina foguèt atribuida au volcanisme<ref>Shiga, David (28 de març de 2009). ''"Giant 'ice flows' bolster case for Titan's volcanoes"''. NewScientist.</ref>. Pasmens, en causa dei dificultats d'observacions dins l'atmosfèra espessa de Titan, l'identificacion d'aqueleis estructuras es encara lo subjècte de debats. La fònt de calor d'aqueu criovolcanisme será l'energia desgatjada per la desintegracion d'elements [[Radioactivitat|radioactius]] coma per la Tèrra.

==== Triton ====

[[File:Triton close.jpg|thumb|right|Traças sornas sus la calòta polara sud de Triton atribuida a una activitat criovolcanica.]]

Lo volcanisme de [[Triton (luna)|Triton]], luna principala de [[Neptun (planeta)|Neptun]], es fòrça mau conegut en causa de la manca d'observacions detalhadas. La màger part dei conoissenças vèn de la mission espaciala ''[[Voyager 2]]'' que traversèt lo sistèma neptunian en [[1989]]. L'abséncia d'un nombre important de cratèrs sugerís una activitat geologica a la superficia dau satellit e de traças sornas observadas dins lei regions polaras sud foguèron atribuidas a una activitat criovolcanica de tipe [[gueisèr]]s.

=== Lo criovolcanisme deis objèctes de la cencha de Kuiper ===

En [[2004]], de scientifics detectèron de traças de glaç a la superficia de [[(50000) Quaoar]], un objècte de la cencha de Kuiper<ref>'''[[Anglés|(en)]]''' Jewitt, D.C.; J. Luu (2004). ''"Crystalline water ice on the Kuiper belt object (50000) Quaoar"''. Nature 432 (7018): 731–3. Bibcode 2004Natur.432..731J. doi:10.1038/nature03111. PMID 15592406.</ref>. D'autrei mesuras mostrèron tanben la preséncia de glaç sus d'autrei còrs d'aqueu tipe. Òr, segon lei modèls actuaus, la superficia d'aqueleis objèctes devriá èstre facha de poussa e non de glaç. L'existéncia d'un criovolcanisme basat sus la calor formada per la desintegracion d'elements [[Radioactivitat|radioactius]] fa partida deis ipotèsis desvolopadas per explicar aqueu fenomèn.

== Ligams intèrns ==

* [[Dorsala (geologia)]].
* [[Subduccion]].
* [[Tectonica de las placas]].

== Referéncias ==
{{reflist}}

== Bibliografia ==

{{portal Sciéncias de la Tèrra e de l'Univèrs}}

[[Categoria:Volcan|*]]
[[Categoria:Geomorfologia volcanica]]
[[Categoria:Vulcanologia]]