ਪੰਡਿਤ ਮਲਿਕਾਰਜੁਨ ਮਨਸੂਰ: ਸੋਧਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ
Meenukusam (ਗੱਲ-ਬਾਤ | ਯੋਗਦਾਨ) "Mallikarjun Mansur" ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ |
(ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ)
|
19:16, 10 ਨਵੰਬਰ 2024 ਦਾ ਦੁਹਰਾਅ
Mallikarjun Mansur | |
|---|---|
 Mansur on a 2014 stamp of India | |
| ਜਾਣਕਾਰੀ | |
| ਜਨਮ ਦਾ ਨਾਮ | Mallikarjun Bheemrayappa Mansur |
| ਜਨਮ | 31 ਦਸੰਬਰ 1910 Mansur, Bombay Presidency, British India (in present-day Dharwad, Karnataka, India) |
| ਮੌਤ | 12 ਸਤੰਬਰ 1992 (ਉਮਰ 81) Dharwad, Karnataka, India |
| ਵੰਨਗੀ(ਆਂ) | Hindustani classical music |
| ਕਿੱਤਾ | Vocalist music performer |
| ਸਾਲ ਸਰਗਰਮ | 1928 – 1992 |
| ਲੇਬਲ | HMV, Music Today, Inreco |
ਪੰਡਿਤ ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਭੀਮਰਯਾੱਪਾ ਮਨਸੂਰ, (31 ਦਸੰਬਰ 1910 – 12 ਸਤੰਬਰ 1992) ਕਰਨਾਟਕ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਾਇਕ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਖਿਆਲ ਵਿਧਾ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਅਤੇ ਓਹ ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਿਛੋਕੜ
ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਦਾ ਜਨਮ 31 ਦਸੰਬਰ 1910 ਨੂੰ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਧਾਰਵਾੜ ਤੋਂ ਪੰਜ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਮਨਸੂਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਅਮਾਵਸਿਆ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ, ਭੀਮਰਯਾੱਪਾ, ਪਿੰਡ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ, ਕਿੱਤੇ ਵੱਜੋਂ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸੀ। ਉਹ ਚਾਰ ਭਰਾ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਭੈਣਾਂ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਬਸਵਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਥੀਏਟਰ ਟੋਲੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੌਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਨੇ ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਭੂਮਿਕਾ ਕੀਤੀ।
ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਯਾਤਰਾ ਯਕਸ਼ਗਾਨ (ਕੰਨੜ ਥੀਏਟਰ) ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੰਡਲੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਦੀ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਟਕ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਗਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਅਜਿਹੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ, ਉਸਨੂੰ ਅਪਯਾ ਸਵਾਮੀ ਦੁਆਰਾ ਉਭਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸਦੇ ਅਧੀਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮਿਰਾਜ ਦੇ ਨੀਲਕੰਠ ਬੂਆ ਅਲੁਰਮਠ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਉਸਤਾਦ ਅਲਾਦੀਆ ਖਾਨ (1855-1946), ਜੋ ਕਿ ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸੰ , ਕੋਲ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ , ਜਿਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਮੰਜੀ ਖਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤਾ। ਮੰਜੀ ਖਾਨ ਦੀ ਬੇਵਕਤੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਮੰਜੀ ਖਾਨ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਭੂਰਜੀ ਖਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆ ਗਾਏ। ਭੂਰਜੀ ਖਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਸ ਗਾਇਕ ਨੇ ਉਸਦੀ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।
ਕੈਰੀਅਰ
ਪੰਡਿਤ ਮਨਸੂਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੁਰਲੱਭ ( ਅਪ੍ਰਚਲਿਤ ) ਰਾਗਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ੁੱਧ ਨਟ, ਆਸਾ ਜੋਗੀਆ, ਹੇਮ ਨਟ, ਲੱਛਸਖ, ਖਟ, ਸ਼ਿਵਮਤ ਭੈਰਵ, ਕਬੀਰ ਭੈਰਵ, ਬਿਹਾਰੀ, ਸੰਪੂਰਨ ਮਲਕੌਂਸ, ਲਾਜਵੰਤੀ, ਅਦਮਬਰੀ ਕੇਦਾਰ, ਏਕ ਨਿਸ਼ਾਦ ਆਦਿ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਂਡ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਿਹਾਗੜਾ ਅਤੇ ਬਹਾਦੁਰੀ ਤੋੜੀ , ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ, ਸੁਧਾਰ ਗੀਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਧੁਨੀ ਗੁਆਏ ਅਤੇ ਮੀਟਰ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਬਹੁਤ ਮਜਬੂਤ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਉਸਤਾਦ ਮੰਜੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਨਰਾਇਣ ਰਾਓ ਵਿਆਸ ਵਰਗੀ ਸੀ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀ।
ਉਹ ਹਿਜ਼ ਮਾਸਟਰਜ਼ ਵਾਇਸ (HMV) ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਧਾਰਵਾੜ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵੀ ਰਿਹਾ। [1]
ਅਵਾਰਡ
ਉਸਨੂੰ ਤਿੰਨੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ:
- ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ 1970 ਵਿੱਚ ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ ਅਵਾਰਡ [1]
- 1976 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਅਵਾਰਡ [1]
- ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ, 1992 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨਮਾਨ। [2] [3]
- 1982 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਮਿਊਜ਼ਿਕ, ਡਾਂਸ ਅਤੇ ਡਰਾਮਾ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਹੈ। [4]
- ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਕਾਲੀਦਾਸ ਸਨਮਾਨ ਪੁਰਸਕਾਰ [1]
ਕਿਤਾਬਾਂ
ਮਨਸੂਰ ਨੇ ਨੰਨਾ ਰਸਾਇਤਰੇ ( Kannada ਨਾਂ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ।</link> ਕੰਨੜ ਵਿੱਚ, [5] ਜਿਸਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਮਨਸੂਰ ਦੁਆਰਾ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਵਿੱਚ ਮਾਈ ਜਰਨੀ ਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ
ਮਨਸੂਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਗੰਗਾਮਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਮਨਸੂਰ ਸੀ। ਮਨਸੂਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਅਤੇ ਨੀਲਾ ਕੋਡਲੀ ਗਾਇਕ ਹਨ।
ਮਨਸੂਰ ਅਪ੍ਰੈਲ 1992 ਵਿੱਚ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਕੋਮਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਠੀਕ ਹੋ ਗਾਏ ਸਨ। ਉਸ ਸਾਲ 12 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ, ਧਾਰਵਾੜ ਵਿੱਚ, ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਕਾਰਨ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਤਕਲੀਫ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਵਿਰਾਸਤ
ਮਲਿਕਾਰਜੁਨ ਮਨਸੂਰ, ਮ੍ਰਿਤਯੁੰਜਯ ਦੇ ਨਿਵਾਸ, ਅੱਜ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਹੈ। ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨਾਟਕ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਨੜ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਡਾ. ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਮਨਸੂਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਟਰੱਸਟ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਟਰੱਸਟ ਉਸਦੀ ਬਰਸੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ 12 ਅਤੇ 13 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮਾਰੋਹ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਸਵੇਰੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਟਰੱਸਟ ਹਰ ਸਾਲ 31 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਨੰਦਨ ਕੁਧਿਆਡੀ ਨੇ 1994 ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਾਰੇ ਰਸਯਾਤਰਾ ਬਣਾਈ, ਇਸਨੇ ਸਰਬੋਤਮ ਗੈਰ-ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ, ਸਰਬੋਤਮ ਗੈਰ-ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ ਸਿਨੇਮੈਟੋਗ੍ਰਾਫੀ, ਅਤੇ ਸਰਬੋਤਮ ਗੈਰ-ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ ਸੰਪਾਦਨ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫਿਲਮ ਅਵਾਰਡ ਜਿੱਤੇ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ, 1 ਤੋਂ 3 ਜਨਵਰੀ 2011 ਤੱਕ ਧਾਰਵਾੜ ਅਤੇ ਹੁਬਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਸੰਗੀਤ ਉਤਸਵ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਗਾਇਕਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਮਨਸੂਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕਰਿਆਮਾ ਦੇਵੀ ਮੰਦਿਰ ਪਰਿਸਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮਨਸੂਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਜੱਦੀ ਘਰ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
2013 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਪੰਜ ਆਡੀਓ ਸੀਡੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਉਸਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ "ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਸੰਗੀਤ" ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੁਰਲੱਭ " ਵਚਨ ਗਯਾਨਾ" ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਕਰਨਾਟਕ ਕਾਲਜ ਧਾਰਵਾੜ ਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀਜਨ ਰੰਗਮੰਦਰ ਵਿਖੇ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। [6]
ਸਤੰਬਰ 2014 ਵਿੱਚ, ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਆ ਪੋਸਟ ਦੁਆਰਾ ਮਨਸੂਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। [7]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 "ITC SRA's Tribute to a Maestro: Mallikarjun Mansur". ITC Sangeet Research Academy website. Archived from the original on 10 January 2012. Retrieved 13 March 2024.
- ↑ "Padma Awards - Interactive Dashboard". Government of India website (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2022-03-06.
- ↑ "Padma Awards Directory (1954–2007)" (PDF). Ministry of Home Affairs. Archived from the original (PDF) on 10 April 2009. Retrieved 13 March 2024.
- ↑ "SNA: List of Sangeet Natak Akademi Ratna Puraskar winners (Akademi Fellows)". Archived from the original on 4 March 2016. Retrieved 13 March 2024.
- ↑ "Award for Balamuralikrishna". The Hindu. Chennai, India. 2 January 2009.
- ↑ "All India Radio releases five CDs of recordings of Mallikarjun Mansur". The Hindu. 25 March 2013. Retrieved 28 May 2013.
- ↑ Govind, Ranjani (3 September 2014). "Four of eight commemorative stamps feature musical legends from State". The Hindu newspaper (in Indian English). Archived from the original on 26 January 2023. Retrieved 13 March 2024.