Tekst źródłowy strony Azja Zachodnia

{{Obiekt geograficzny infobox
 |nazwa        = Azja Zachodnia
 |inne nazwy   = Azja Południowo-Zachodnia, Azja Przednia
 |grafika      = Western Asia (orthographic projection).svg
 |opis grafiki = Mapa Azji Zachodniej
 |państwo      = {{flaga|GBR}} ''[[Akrotiri (baza wojskowa)|Akrotiri]]''*<br />{{państwo|GE-AB}}**<br />{{państwo|AFG}}<ref name=na-Wyżynie>Część terytorium położona na Wyżynie Irańskiej.</ref><br />{{flaga|SAU}} [[Arabia Saudyjska|Arabia S.]]<br />{{państwo|ARM}}<br />{{państwo|AZE}}<br />{{państwo|BHR}}<br />{{państwo|CYP}}<br />{{flaga|Cypr Północny}} [[Cypr Północny|Cypr Płn.]]**<br />{{państwo|EGY}}<ref>Półwysep Synaj.</ref><br />{{flaga|GBR}} ''[[Dhekelia]]''*<br />{{państwo|GEO}}<br />{{państwo|IRQ}}<br />{{państwo|IRN}}<br />{{państwo|ISR}}<br />{{państwo|YEM}}<br />{{państwo|JOR}}<br />{{państwo|QAT}}<br />{{państwo|KWT}}<br />{{państwo|LBN}}<br />{{państwo|OMN}}<br />{{flaga|Osetia Południowa}} [[Osetia Południowa|Osetia Płd.]]**<br />{{państwo|PAK}}<ref name=na-Wyżynie /><br />{{flaga|Palestyna}} [[Autonomia Palestyńska|Palestyna]]**<br />{{państwo|SYR}}<br />{{państwo|TUR}}<ref>Bez europejskiej części państwa.</ref><br />{{flaga|Zjednoczone Emiraty Arabskie}} [[Zjednoczone Emiraty Arabskie|ZEA]]<br /><br />* – baza wojskowa<br />** – [[Państwa nieuznawane|nieuznawane]]
 |powierzchnia = 6 465 309&nbsp;km²
 |miejscowości = [[Jerozolima]]; [[Konstantynopol]], czyli [[Stambuł]]; [[Teheran]]; [[Bagdad]]; [[Baku]]
 |wysokość     = 
 |wydarzenia   = 
 |znane        = 
 |rodzaj       = 
 |kod mapy     = świat
 |wariant mapy = 
 |współrzędne  = 28 N, 45 E
 |mapa         = 
 |opis mapy    = 
 |commons      = Western Asia
}}
{{wikisłownik|Azja Zachodnia}}
'''Azja Zachodnia''', '''Azja Południowo-Zachodnia''', '''Azja Przednia''' – region geograficzny [[Azja|Azji]] obejmujący [[Cypr (wyspa)|wyspę Cypr]], [[półwysep|półwyspy]]: [[Anatolia|Azja Mniejsza]], [[Półwysep Arabski|Arabski]], [[Synaj (półwysep)|Synaj]]; teren górzysty na styku kontynentów Azji i [[Europa|Europy]] (tak zwane Zakaukazie) oraz [[Wyżyna|wyżyny]]: [[Wyżyna Armeńska|Armeńską]] i [[Wyżyna Irańska|Irańską]].

Na terenie Azji Zachodniej leżą państwa [[Bliski Wschód|Bliskiego Wschodu]] i (całkowicie lub częściowo w zależności od przyjętej wersji [[Granica Europa-Azja|granicy Europa-Azja]]) [[Kaukaz Południowy|Zakaukazia]].

== Nazwa ==
Termin '''Azja Przednia''' ([[język niemiecki|niem.]] ''Vorderasien'') – w języku polskim pojawił się w czasach zaborów. Rosjanie też posługiwali się tym zapożyczonym z niemieckiego terminem ([[język rosyjski|ros.]] ''Передняя Азия''). Obecnie jest czasem spotykany w pracach historycznych, geograficznych, archeologicznych i lingwistycznych.

Termin '''Azja Zachodnia''' ([[język angielski|ang.]] ''West Asia'') – ukazuje usytuowanie terenu na [[Ziemia|kuli ziemskiej]]; pojawił się, jako przeciwieństwo historycznego terminu „[[Bliski Wschód]]”, który określa położenie względem Europy.

Termin '''Azja Południowo-Zachodnia''' – najlepiej oddający położenie geograficzne.

=== Nazwa w językach regionu ===
* [[język arabski|arabski]] – جنوب غرب آسيا
* [[język azerski|azerski]] – Cənubi-Qərbi Asya
* [[język perski|perski]] – جنوب غربی آسیا
* [[język ormiański|ormiański]] – Առաջավոր Ասիա
* [[język hebrajski|hebrajski]] – דרום-מערב אסיה
* [[Język grecki|grecki]] – Δυτική Ασία
* [[język gruziński|gruziński]] – დასავლეთი აზია
* [[język turecki|turecki]] – Güneybatı Asya

== Geografia ==
{{Osobny artykuł|Geografia Azji}}

Granice Azji Zachodniej wyznaczają od zachodu: [[Morze Śródziemne]], [[Morze Egejskie]], [[Morze Marmara]]; od północy: [[Morze Czarne]], [[Kaukaz (łańcuch górski)|Góry Kaukaz]], [[Morze Kaspijskie]] oraz [[Kopet-dag|Góry Kopet-dag]]; od wschodu: zachodnie granice [[Wyżyna Irańska|Wyżyny Irańskiej]] u podnóża [[Himalaje|Himalajów]]; od południa: [[Morze Arabskie]], [[Zatoka Adeńska]] i [[Morze Czerwone]]. Z [[Strony świata|południowego wschodu]] wody [[Ocean Indyjski|Oceanu Indyjskiego]], wbijające się w tę część kontynentu przez [[Zatoka Omańska|Zatokę Omańską]] i [[Ormuz (cieśnina)|Cieśninę Ormuz]], tworzą [[Zatoka Perska|Zatokę Perską]].

Rejon w większości otoczony wodą. Linia brzegowa wynosi: 21867, a wkluczając Bahrajn i Cypr: 22810.

Najdalej wysuniętymi punktami są:
* na [[Strony świata|zachodzie]] znajdujący się w Turcji [[Baba (przylądek)|Przylądek Baba]] (26°03′E), który jest równocześnie skrajnym punktem Azji;
* na [[Strony świata|wschodzie]] podnóże [[Himalaje|Himalajów]], [[Hindukusz|Góry Hindukusz]] (63°04′E);
* na [[Strony świata|południu]] jemeński brzeg morski (12°60);
* na [[Strony świata|północy]] miasto [[Anapa]] w [[Rosja|Rosji]] (44°53N).

=== Klimat ===
Położenie geograficzne na wysokości [[Zwrotnik|Zwrotnika Raka]] naznacza obszar Azji Zachodniej suchym i gorącym klimatem [[Klimat zwrotnikowy|zwrotnikowym]] i [[Klimat podzwrotnikowy|podzwrotnikowym]]. Dużą część rejonu zajmują [[pustynia|pustynie]] (w tym największa piaszczysta na świecie [[Ar-Rab al-Chali|Rub Al-Chali]]), na których (podobnie jak na Wyżynie Irańskiej) panuje [[klimat kontynentalny]]. Zachodnia część obszaru znajduje się pod wpływem [[klimat śródziemnomorski|klimatu śródziemnomorskiego]], jednakże środkowa część [[Anatolia|półwyspu Anatolijskiego]] nabiera cech [[klimat kontynentalny|klimatu kontynentalnego]] i wykazuje tendencje pustynnienia. Na górzystej północy, gdzie rozciągają się obszerne połacie lasów i żyzne doliny, dominuje [[klimat górski]]. Obejmuje on również [[Zagros|Góry Zagros]] rozpostarte od Kaukazu w kierunku Zatoki Perskiej.

Największe roczne opady (przekraczające 3000&nbsp;mm) notuje się w Górach Kaukazu, zaś najmniejsze na Pustyni Rub Al-Chali (średnia roczna wyznaczana przez kilka lat wynosi nieco powyżej 10&nbsp;mm)<ref>Por. {{cytuj stronę |url = http://www.saudiembassy.pl/Wstep,75.html |tytuł = Profil Arabii Saudyjskiej-Rolnictwo-Wstęp |data dostępu = 2011-05-06 |archiwum = https://web.archive.org/web/20110503013651/http://www.saudiembassy.pl/Wstep,75.html |zarchiwizowano = 2011-05-03 }}</ref>.

Ze względu na występujące na styku trzech kontynentów duże zróżnicowanie klimatu amplitudy temperatury różnie się kształtują, zależnie od rejonu. W niektórych miejscach Pustyni Rub Al-Chali temperatura w lecie dochodzi nawet do +65&nbsp;°C. Średnia temperatura i Wyżyny Irańskiej to latem 35&nbsp;°C, a 10&nbsp;°C zimą. W lecie nocami następują gwałtowne ochłodzenia i temperatura potrafi spaść nawet poniżej 20&nbsp;°C. Najzimniejszym miejscem Azji Zachodniej jest góra [[Ararat]] w Turcji, gdzie nawet w lecie temperatura zazwyczaj nie przekracza 0&nbsp;°C. Średnie temperatury na północy to w lecie 30&nbsp;°C, zaś zimą –6&nbsp;°C.
[[Plik:Sand storm in Salmiya, Kuwait.jpg|thumb|Burza piaskowa w [[As-Salimijja]], Kuwejt]]
W Azji Zachodniej występują dwa charakterystyczne wiatry: ''Sharqi'' i ''[[Szamal]]''.
* ''Sharqi'' (lub ''Sharki'') to wiatr wiejący z południa i południowego wschodu. Występuje sezonowo: od kwietnia do początku czerwca, oraz pomiędzy wrześniem i listopadem. Jest suchy i zawiera duże ilości pyłu i często prowadzi do [[burza piaskowa|burz piaskowych i pyłowych]], które potrafią unieść piasek nawet na kilka tysięcy metrów, powodując czasowe zamknięcie lotnisk. Ten wiatr potrafi na początku i końcu sezonu duć przez cały dzień i po kilka dni w środku sezonu. Czasami osiąga prędkość nawet 80&nbsp;km/godz.
* ''Szamal'' to gorący, suchy, często gwałtowny północny bądź północno-zachodni wiatr, pojawiający się w ciągu całego roku, a szczególnie w lecie. Występuje w Iraku i krajach Zatoki Perskiej (wliczając Arabię Saudyjską i Kuwejt), powodując czasami burze piaskowe. Bardzo silny podczas dnia, słabnie w nocy, co spowodowane jest gwałtownym obniżeniem się temperatury powierzchni ziemi.

=== Topografia ===
Większość Azji Zachodniej stanowią obszary o wyżynno-górzystym ułożeniu terenu. Zazwyczaj po wąskiej przybrzeżnej równinie na zachodzie pojawiają się góry, a zaraz za nimi pustynne, bądź trawiaste, górzyste płaskowyże, które na południu rejonu stopniowo opadają do morza, a na północy przechodzą w wysokie góry.

Przeważającą część najdalej wysuniętego na zachód półwyspu Azja Mniejsza stanowi [[Wyżyna Anatolijska]], rozpostarta pomiędzy [[Góry Pontyjskie|Górami Pontyjskimi]] i górami [[Taurus (góry w Turcji)|Taurus]]. Na granicy półwyspu, Góry Pontyjskie i Taurus się przybliżają się do siebie. Na tym zwężeniu rozpoczyna się malownicza i wyżej usytuowaną [[Wyżyna Armeńska|Wyżynę Armeńską]], która stanowi centralną część tego regionu Azji.
Na północ od niej są góry [[Kaukaz (łańcuch górski)|Kaukaz]] z najwyższym szczytem [[Elbrus]] (5642 m n.p.m.), na południowy wschód góry [[Zagros]] i Wyżyna Irańska, a na południu, za najwyższym pasmem gór Taurus, których najwyższym szczytem jest Ararat (5165 m n.p.m.)<ref>Według [https://web.archive.org/web/20110726185934/http://visibleearth.nasa.gov/view_rec.php?id=1805 NASA]. Według [https://web.archive.org/web/20110426204813/http://rst.gsfc.nasa.gov/Sect6/Sect6_12a.html starszych raportów] 5137 m n.p.m. W atlasie podano 5122.</ref>, oraz [[Mezopotamia|Mezopotamią]] rozpoczynają się pustynie [[Półwysep Arabski|Półwyspu Arabskiego]].

Niziny zajmują zazwyczaj tereny przybrzeżne. Wyjątek stanowi Dolina Mezopotamii oraz wschodnia część Pustyni Rub Al-Chali. Większą nizinną kotlinę tworzy też wpadająca do Morza Kaspijskiego rzeka [[Kura (rzeka)|Kura]].

Najniżej położone jest [[Morze Martwe]], którego lustro wody znajduje się w najniższym punkcie Ziemi, 418 m p.p.m.

=== Geologia ===
W Azji Zachodniej zbiegają się trzy płyty tektoniczne: [[Płyta afrykańska|afrykańska]], [[Płyta arabska|arabska]] i [[Płyta eurazjatycka|eurazjatycka]]. Oddziaływanie wzajemne płyt sprawia, że region jest sejsmicznie aktywny. Widać szczególnie w Turcji, która sama znajduje się na [[Płyta anatolijska|małej płycie tektonicznej]], gdzie często dochodzi do [[Trzęsienie ziemi|trzęsień ziemi]].

Na styku płyt afrykańskiej i arabskiej, oddalających się rocznie od siebie o ok. 2,5&nbsp;cm, przechodzi [[Rów Abisyński]], którego najbardziej wysuniętą na północ częścią jest [[Dolina Jordanu|Rów Jordanu]].

=== Bogactwa naturalne ===
Największym bogactwem naturalnym jest występująca w krajach Zatoki Perskiej [[ropa naftowa]]. Kiedyś spalany uboczny produkt wydobycia ropy, [[gaz ziemny]] jest dziś wykorzystywany w przemyśle i skraplany na sprzedaż.

Najbardziej urozmaicone złoża są w Iranie, gdzie poza ropą naftową i gazem ziemnym występują: [[żelazo]], [[boksyt]]y, [[miedź]], [[cynk]] i [[ołów]] oraz [[chrom]]. Również dużą różnorodnością zasobów kopalnych może poszczycić się Turcja, gdzie znajdują się bogate pokłady chromu oraz nieco mniejsze [[Węgiel brunatny|węgla brunatnego]] i żelaza. Na terytorium Izraela, Palestyny i Jordanii występują złoża [[Sole potasu|soli potasowych]], [[Fosforyty|fosforytów]] i [[Apatyty|apatytów]], natomiast w Libii złoża [[Siarka|siarki]].

Naturalne bogactwo terenów górzystych stanowią [[las]]y, w tym piękne lasy [[cedr]]owe.

=== Zasoby wody ===
W większości państw regionu duży problem stanowi brak naturalnych zasobów wodnych. Wraz z bardzo szybkim wzrostem populacji zwiększa się zapotrzebowanie na wodę<ref name="ipcc-1997">{{lang|en}} {{cytuj książkę |tytuł = IPCC Special Report on The Regional Impacts of Climate Change: An Assessment of Vulnerability |url = http://web.archive.org/web/20161009233835/http://www.grida.no:80/climate/ipcc/regional/index.htm |rozdział = Chapter 7: Middle East and Arid Asia |wydawca = Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) |rok = 1997}}</ref>, nie tylko pitną, lecz również dla przemysłu i rolnictwa. Dodatkowy problem stanowią [[zasolenie|zasolenia wód lądowych]] oraz wytwarzane przez człowieka [[ścieki]].

Głównym źródłem zaopatrzenia w wodę dla rolnictwa są rzeki, w tym dwie największe na tym terenie [[Eufrat]] i [[Tygrys (rzeka)|Tygrys]], płynące w urodzajnej dolinie [[Mezopotamia|Mezopotamii]]. W bardziej suchych miejscach, gdzie rzeki pojawiają się tylko okresowo buduje się zapory, tamy oraz studnie, aby zatrzymać wodę z gwałtownych i obfitych opadów. Wodę dla rolnictwa odzyskuje się też przez [[oczyszczanie ścieków]]. Odsalarnie dostarczają wodę pitną i dla przemysłu<ref>Por. {{Cytuj stronę |url = http://www.saudiembassy.pl/Zasoby,wody,78.html |tytuł = Profil Arabii Saudyjskiej-Rolnictwo-Zasoby wody |data dostępu = 2011-05-06 |archiwum = https://web.archive.org/web/20110503194835/http://www.saudiembassy.pl/Zasoby,wody,78.html |zarchiwizowano = 2011-05-03 }}</ref>.

Na najsuchszym terenie Azji Zachodniej występuje kilka podziemnych [[Warstwa wodonośna|warstw wodonośnych]]. W Arabii Saudyjskiej dwa duże zbiorniki, pochodzących z [[Paleozoik]]u i [[Trias]]u wód podziemnych, znajdują się pod górami Gabal Tuwaiq i rozciągają się od nich w kierunku zachodnim do Morza Czerwonego. Pochodzące z [[Kreda (okres)|Kredy]] i [[Eocen]]u warstwy wodonośne są usytuowane pod dużą częścią środkowej i centralnej Arabii Saudyjskiej. Szczególne znaczenie odgrywa położony na południowy wschód od stolicy zbiornik Wasia-Biyadh, gdzie od 2008 – maja 2011 r. trwały badania nad wykorzystaniem podziemnych zasobów wodnych<ref>Por. {{lang|en}} {{Cytuj stronę |url = https://web.archive.org/web/20110807214807/http://www.gtz.de:80/en/aktuell/13544.htm |tytuł = Detailed Water Resources Studies of the Wasia-Biyadh Aquifer |data dostępu = 2011-05-03}}</ref>.

== Gospodarka ==
{{sekcja stub}}

== Kultura ==
{{Osobna sekcja|Bliski Wschód|Historia}}

== Religie ==
[[Plik:Nomad prayer.jpg|thumb|Modlitwa [[Koczownik|nomady]]]]
Dominującą religię w Azji Zachodniej stanowi [[islam]], w różnych swoich odłamach. Półwysep Azja Mniejsza i tereny na południowy wschód od niego, aż do oceanu Indyjskiego zamieszkują przede wszystkim [[Sunnizm|muzułmanie sunnici]], ich odsetek w niektórych krajach dochodzi do 99%, wyżynę Irańską i tereny ujścia Eufratu i Tygrysu [[Szyizm|muzułmanie szyici]] (w Iranie stanowią 90% wszystkich mieszkańców). Pozostałe mniejsze odłamy muzułmanów rozsiane są po różnych krajach, w niektórych z nich tworząc poważne grupy wyznaniowe (w Omanie [[Ibadytyzm|muzułmanie ibadyci]] 74%, w Libanie [[Druzowie|muzułmanie druzowie]] 7%).

Inne ważne religie to: [[chrześcijaństwo]] ([[Apostolski Kościół Ormiański]] – Armenia, Górski Karabach; [[prawosławie]] – m.in. Cypr, Gruzja); [[judaizm]] (Izrael). Spotyka się także wyznawców [[hinduizm]]u (Oman 7%, Katar).

Niektóre państwa regionu mają w konstytucji wpisany charakter wyznaniowy (np. Arabia Saudyjska i Iran – islam; Cypr – prawosławie; Izrael – judaizm), a w większości krajów muzułmańskich prawo zawiera elementy [[szariat]]u. Najbardziej zróżnicowany religijnie jest Liban, gdzie poza różnymi odłamami wyznawców islamu istnieje dość spora grupa katolików ([[Kościoły greckokatolickie|Kościoła greckokatolickiego]] i [[Kościół maronicki|maronickiego]]) oraz prawosławnych.

[[Ziemia Święta]] jest celem licznych pielgrzymek wyznawców [[monoteizm]]u. Do ważniejszych ośrodków kultu religijnego wszystkich trzech religii monoteistycznych należy zaliczyć [[Jerozolima|Jerozolimę]], a do wyłącznie muzułmańskich [[Mekka|Mekkę]] i [[Medyna (miasto)|Medynę]].

== Konflikty zbrojne ==
{{sekcja stub}}

== Mapa Azji Zachodniej ==
{{Azja Zachodnia}}

== Zobacz też ==
[[Plik:Location-Asia-UNsubregions.png|thumb|Porównanie regionów Azji według podziału stosowanego przez [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]]:
{{Legenda|#0000E0|[[Syberia|Azja Północna]]}}
{{Legenda|#E000E0|[[Azja Środkowa]]}}
{{Legenda|#00E000|Azja Zachodnia}}
{{Legenda|#E00000|[[Azja Południowa]]}}
{{Legenda|#FFFF20|[[Azja Wschodnia]]}}
{{Legenda|#FFC000|[[Azja Południowo-Wschodnia]]}}]]
* [[OPEC]]
* [[Bliski Wschód]]
* [[Anatolia|Azja Mniejsza]]
* [[Półwysep Arabski]]
* [[Zatoka Perska]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* Jaszczuk S. ''Tablice Geograficzne''. Kraków 2007. {{ISBN|83-7517-018-6}}, {{ISBN|978-83-7517-018-4}}.
* Mroczkiewicz H. (red.). ''Atlas Świata''. Edycja limitowana. Warszawa 2010/2011. {{ISBN|978-83-7427-455-5}}.

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.gutenberg.czyz.org/word,4867 Encyklopedia Gutenberga]
* [http://historiasztuki.tk/starozytnosc/sztuka-azji-zachodniej Sztuka Azji Zachodniej]
* {{lang|en}} [http://www.agriculture.gov.lb/Projets/Flood%20Risk%20Management%20El%20Qaa%20Watershed%2015-01-09%20LOW.pdf Flood risk management El-Qaa watershed]

{{Regiony Ziemi}}
{{Państwa Azji}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Azja Zachodnia| ]]