Tekst źródłowy strony Napój energetyzujący

[[Plik:Energy drinks collection.jpg|thumb|Energy drinki. Od góry od lewej: Bullit, Power Up. Drugi rząd: Zagłębie energii, 2KC, Force24, Techno Power, Control, Tiger gold, Tiger kal, [[Tiger Energy Drink|Tiger]]. Trzeci rząd: [[Red Bull]], Red Bull kal, Vader, Amore, Sobe Adrenaline Rush, Max Force, Kick kal, Kick. Czwarty rząd: Extremum, RX, Mixed Up, V-Power, Max Power, Dominator, Maxx!, Carreour. Piąty rząd: Ozone, Extremum speed, Level Up, RED Diabolo, Replay, R20+, XL, Ctrl. Szósty rząd: Heja, King, Shark, Energy 2000, Jump In, Cocaine, 24H, Baze. Najniższy rząd: Team Orlen, Matrix, MAx Power, Pitbull, V-Max, Ice-Cool, [[Burn (napój energetyzujący)|Burn]], Kamikaze.]]
'''Napój energetyzujący''' ({{ang.|energy drink}}), potocznie '''napój energetyczny''' i '''energetyk''' – pobudzający, przeważnie gazowany [[napój bezalkoholowy]], z reguły zawierający [[kofeina|kofeinę]], [[tauryna|taurynę]] i [[Paulinia guarana|guaranę]] (źródło kofeiny). Bywa mylony z [[Napoje izotoniczne|napojami izotonicznymi]], które mają inne działanie.

== Historia ==
Pierwszy energy drink pojawił się w [[Stany Zjednoczone|USA]] w 1949; sprzedawany był pod nazwą ''Dr. Enuf''. W Europie po raz pierwszy wprowadzono napoje energetyzujące w 1987, zaś spopularyzowały się po wprowadzeniu na rynek [[Red Bull]]a{{r|ba}} (1987 w [[Austria|Austrii]], w 1997 w USA{{r|caff}}). W 2014 dostępne były w ponad 140 państwach. Według jednego z badań, około 50% użytkowników stanowią dzieci, nastolatkowie i młodzi dorośli (do 25 roku życia){{r|ya}}; według innego blisko ⅔ użytkowników jest w wieku 13–35 lat, z czego ⅔ to chłopcy i mężczyźni{{r|ba}}. Na rynku światowym dostępne są również produkty znane jako ''energy shots'' oraz niebędące napojami, ''energy sheets'', rozpuszczające się na języku, zawierające 100 mg kofeiny na porcję{{r|tox}}.

== Działanie ==
Napoje energetyzujące mają na celu polepszyć [[Inteligencja kognitywna|zdolności kognitywne]], uwagę i nastrój u użytkowników{{r|ba}}. Ich reklamy skierowane są głównie do uczniów i studentów oraz osób pracujących w zawodach wymagających dużej koncentracji{{r|tabsy}}.

Działanie na wysiłek psychiczny uzależnione jest od składu napoju energetyzującego, co potwierdzono w badaniu randomizowanym z podwójnie ślepą próbą{{r|g48}}. Grupa 48 nałogowych kawoszy (18 mężczyzn, 30 kobiet) którzy na 24 godziny przed rozpoczęciem badań nie pili żadnych napojów kawowych otrzymało na drodze losowania jeden z wariantów terapii napojami energetycznymi, który polegał na przyjęciu napoju energetycznego A, B, C lub D ([[placebo]]). Po 30 minutach od podania polecano wykonywanie zadań wymagających skupienia uwagi. Po 60 minutach od podania polecono wykonanie określonych zadań pamięciowych i zadań badających czas reakcji. Kolejne warianty terapii napojami każdy z uczestników badania otrzymywał po 3-dniowym okresie przerwy. Otrzymano następujące wyniki:

{| class="wikitable"
|-
! Napój energetyczny !! Zawartość kofeiny (mg) !! Zawartość tauryny (mg) !! Zawartość glukozy (g) !!Działanie
|-
| A || 200 || 0 || 0 || Skrócony czas prostej reakcji i dla podejmowania wyboru. Podniesienie zdolności wykonawczej i pracy pamięciowej. Obniżone uczucie zmęczenia, zwiększenie nerwowości i pobudliwości. U nałogowych kawoszy nagłe odstawienie kofeiny znacząco obniża pracę umysłową.
|-
| B || 0 || 2000 || 0 || Wydłużony czas dla podejmowania wyboru, ale skrócony czas prostej reakcji w pracy pamięciowej. Brak ubocznych efektów odstawiennych.
|-
| C || 200 || 2000 || 0 || Skrócony czas prostej reakcji w pracy pamięciowej. Podniesienie zdolności wykonawczej i pracy pamięciowej. Tauryna zniosła efekty działania kofeiny na pobudliwość i wszystkie symptomy odstawienia kofeiny (ból głowy, senność lub bezsenność, drażliwość, letarg, zaparcia, sztywność mięśni, obniżenie koncentracji, depresja).
|-
| D (placebo) || 0 || 0 || 50 || Wydłużenie czasu reakcji.
|-
| A + D || 200 || 0 || 50 || Polepszenie pamięci zorientowanej na przedmioty (pamięć koloru, kształtu itd.).
|-
| B + D || 0 || 2000 || 50 || Polepszenie koncentracji i pracy pamięciowej.
|}

== Szkodliwość ==
U zdrowych dorosłych dzienne spożycie kofeiny w dawce ≤400 mg jest uznawane za bezpieczne. Najczęściej zgłaszanymi działaniami niepożądanymi po spożyciu napojów energetyzujących w jednym z badań były palpitacje serca lub [[tachykardia]], niepokój, problemy żołądkowe i ból w klatce piersiowej; działania niepożądane zgłosiło 188 z 217 badanych młodocianych użytkowników{{r|tabsy}}. Kofeina zawarta w napojach energertyzujących pobudza do wydalania moczu, przez co nie powinny być one użytkowane podczas ćwiczeń w gorącym środowisku ze względu na ryzyko odwodnienia. Zważywszy na wysoką zawartość cukru przy jednoczesnym [[skala pH|niskim pH]] napojów energetyzujących mogą powodować niszczenie [[Szkliwo (anatomia)|szkliwa]], co zaobserwowano w badaniach wśród [[Szwecja|szwedzkiej]] i [[Amerykanie|amerykańskiej]] młodzieży{{r|ba}}. Energy drinki bywają również łączone z [[etanol|alkoholem]] lub innymi [[Substancja psychoaktywna|substancjami psychoaktywnymi]]{{r|tabsy|intake}}.

== Skład ==
Głównym środkiem psychoaktywnym wchodzącym w skład napojów energetyzujących jest działająca pobudzająco [[kofeina]], również w postaci wyciągu z [[Paulinia guarana|guarany]] (guaraniny){{r|ba}}. Przeciętnie w 250 ml napoju znajduje się 75–80 mg kofeiny{{r|kof}}. Jej zawartość różni się w zależności od produktu. Innymi składnikami wchodzącymi zwykle w skład energy drinków są między innymi [[tauryna]] (zwiększająca odporność na wysiłek), [[inozytol]], [[żeń-szeń]], [[karnityna]], [[witaminy B|witaminy z grupy B]]{{r|ba}} i inne witaminy{{r|tabsy|intake}}. Mogą także zawierać wyciągi roślinne: z [[miłorząb dwuklapowy|miłorzębu]], [[ostropest plamisty|ostropestu plamistego]]{{r|tox}} czy [[yerba mate|yerby]]{{r|ba}}.
{{commonscat|Energy drinks}}

== Prawo ==
W Polsce od 1 stycznia 2024 zgodnie z art. 12m ustawy o zdrowiu publicznym napoje energetyczne mogą być sprzedawane wyłącznie osobom które ukończyły 18 lat<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=2023|pozycja=1718}}</ref>.

== Przypisy ==
<references responsive>
<ref name=tox>{{cytuj pismo | tytuł = Toxicity of energy drinks | autor = Wolk BJ, Ganetsky M, Babu KM | czasopismo = Current Opinion in Pediatrics | wolumin = 24 | wydanie = 2 | rok = 2012 | strony = 243-51 | doi = 10.1097/MOP.0b013e3283506827}}</ref>
<ref name=ba>{{cytuj pismo | tytuł = Energy Drink Consumption: Beneficial and Adverse Health Effects | czasopismo = International Journal of Health Sciences | wolumin = 9 | wydanie = 4 | rok = 2015 | strony = 468–474 | pmc = 4682602 |pmid= 26715927}}</ref>
<ref name=ya>{{cytuj pismo | tytuł = Health effects of energy drinks on children, adolescents, and young adults | autor = Seifert SM, Schaechter JL, Hershorin ER, Lipshultz SE | czasopismo = Pediatrics | rok = 2011 | wolumin = 127 | wydanie = 3 | strony = 511-28 | doi = 10.1542/peds.2009-3592}}</ref>
<ref name=g48>Pharmacol Biochem Behav. 2012 Oct;102(4):569-77. doi: 10.1016/j.pbb.2012.07.004. Epub 2012 Jul 20</ref>
<ref name=tabsy>{{cytuj pismo | url = http://web.archive.org/web/20160414103626/https://www.mja.com.au/system/files/issues/196_01_160112/gun10838_fm.pdf | tytuł = Energy drinks: health risks and toxicity | autor = Naren Gunja & Jared A Brown | czasopismo = The Medical Journal of Australia | rok = 2012 | wolumin = 196 | strony = 46–49 | doi = 10.5694/mja11.10838}}</ref>
<ref name=caff>{{cytuj pismo | pmc=2735818 | doi= 10.1016/j.drugalcdep.2008.08.001 |pmid = 18809264 |tytuł = Caffeinated Energy Drinks -- A Growing Problem | autor = Chad J. Reissig, Eric C. Strain & Roland R. Griffiths | czasopismo = Drug and Alcohol Dependence | wolumin = 99 | wydanie = 1–3 | strony = 1–10}}</ref>
<ref name=intake>{{cytuj pismo | tytuł = Intake of Energy Drinks in Association With Alcoholic Beverages in a Cohort of Students of the School of Medicine of the University of Messina | autor = Alessandro Oteri, Francesco Salvo, Achille Patrizio Caputi, Gioacchino Calapai | czasopismo = Alcoholism. Clinical & Experimental Research | wolumin = 31 | wydanie = 10 | rok = 2007 | strony = 1677–1680 | url = https://www.researchgate.net/publication/6188180_Intake_of_Energy_Drinks_in_Association_With_Alcoholic_Beverages_in_a_Cohort_of_Students_of_the_School_of_Medicine_of_the_University_of_Messina}}</ref>
<ref name=kof>{{cytuj pismo | tytuł = Safety issues associated with commercially available energy drinks | autor = Kevin A. Clauson, Kelly M. Shields, Cydney E. McQueen & Nikki Persad | czasopismo = Journal of the American Pharmacists Association | rok = 2008 | wolumin = 48 | wydanie = 3 | doi = 10.1331/JAPhA.2008.07055}}</ref>
</references>

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Napoje energetyzujące| ]]