Tekst źródłowy strony Napoleon Bonaparte

{{inne znaczenia|Cesarza Francuzów|[[Napoleon|inne znaczenia słowa „Napoleon”]]}}
{{Władca infobox
 |władca            = Napoleon Bonaparte<br />Napoleon I
 |imiona            = 
 |grafika           = Jacques-Louis David - The Emperor Napoleon in His Study at the Tuileries - Google Art Project.jpg
 |opis grafiki      = Portret Napoleona I, cesarza Francuzów, autorstwa [[Jacques-Louis David|Jacques’a-Louisa Davida]] (1812)
 |herb              = 
 |opis herbu        = 
 |faksymile         = 
 |opis faksymile    = 
 |dewiza            = 
 |1. tytuł          = [[Władcy Francji|Cesarz Francuzów]]
 |1. sukcesja       = 
 |1. od             = [[20 marca]] 1815
 |1. do             = [[22 czerwca]] 1815
 |1. koronacja      = 
 |1. poprzednik     = [[Ludwik XVIII]]
 |1. następca       = [[Ludwik XVIII]]
 |2. tytuł          = [[Władcy Francji|Cesarz Francuzów]]
 |2. od             = [[18 maja]] 1804
 |2. do             = [[4 kwietnia|4]]/[[6 kwietnia|6]]/[[11 kwietnia]] 1814{{nobold|<sup>[[#Abdykacja|↓]]</sup>}}
 |2. jako           = 
 |2. kogo           = 
 |2. koronacja      = [[2 grudnia]] [[1804]]
 |2. poprzednik     = ''on sam jako Pierwszy Konsul''
 |2. następca       = [[Napoleon II Bonaparte|Napoleon II]] (tytularny)<br />[[Ludwik XVIII]] (de facto)
 |3. tytuł          = [[Konsulat (Francja)|Pierwszy Konsul]]
 |3. od             = [[10 listopada]] [[1799]]
 |3. do             = [[18 maja]] [[1804]]
 |3. jako           = 
 |3. kogo           = 
 |3. koronacja      = 
 |3. poprzednik     = [[Dyrektoriat]]
 |3. następca       = ''on sam jako cesarz''
 |4. tytuł          = [[Królowie Włoch|Król Włoch]]
 |4. od             = [[17 marca]] [[1805]]
 |4. do             = [[4 kwietnia|4]]/[[6 kwietnia|6]]/[[11 kwietnia]] 1814{{nobold|<sup>[[#Abdykacja|↓]]</sup>}}
 |4. jako           = 
 |4. kogo           = 
 |4. koronacja      = [[26 maja]] [[1805]]
 |4. poprzednik     = ''on sam jako prezydent''
 |4. następca       = 
 |5. tytuł          = [[Prezydenci Włoch|Prezydent Włoch]]
 |5. od             = [[26 stycznia]] [[1802]]
 |5. do             = [[17 marca]] [[1805]]
 |5. jako           = 
 |5. kogo           = 
 |5. koronacja      = 
 |5. poprzednik     = 
 |5. następca       = ''on sam jako król''
 |6. tytuł          = [[Władcy Niemiec|Protektor Związku Reńskiego]]
 |6. od             = [[12 lipca]] [[1806]]
 |6. do             = [[19 października]] [[1813]]
 |6. jako           = 
 |6. kogo           = 
 |6. koronacja      = 
 |6. poprzednik     = 
 |6. następca       = 
 |7. tytuł          = Mediator Związku Szwajcarskiego
 |7. od             = [[19 lutego]] [[1803]]
 |7. do             = [[19 października]] [[1813]]
 |7. jako           = 
 |7. kogo           = 
 |7. koronacja      = 
 |7. era panowania  = 
 |7. poprzednik     = 
 |7. następca       = 
 |8. tytuł          = [[księstwo Elby|książę Elby]]
 |8. od             = 11 kwietnia 1814
 |8. do             = 26 lutego 1815
 |8. poprzednik     = brak
 |8. następca       = Elbę przejęło [[Wielkie Księstwo Toskanii]]
 |dynastia          = [[Ród Bonapartów|Bonapartowie]]
 |data urodzenia    = [[15 sierpnia]] [[1769]]
 |miejsce urodzenia = [[Ajaccio]], [[Korsyka]], [[Francja]]
 |data śmierci      = [[5 maja]] [[1821]]
 |miejsce śmierci   = [[Wyspa Świętej Heleny|Wyspa Św. Heleny]],<br />[[Królestwo Wielkiej Brytanii]]
 |przyczyna śmierci = 
 |data pogrzebu     = 
 |miejsce spoczynku = 
 |ojciec            = [[Carlo Buonaparte|Carlo Maria Buonaparte]]
 |matka             = [[Letycja Buonaparte]]
 |rodzeństwo        = 
 |1. związek        = żona
 |1. związek z      = [[Józefina (cesarzowa francuska)|Józefina de Beauharnais]]
 |1. związek od     = [[1796]]
 |1. związek do     = [[1810]]
 |1. dzieci         = 
 |2. związek        = żona
 |2. związek z      = [[Maria Ludwika Austriaczka]]
 |2. związek od     = [[1810]]
 |2. związek do     = [[1821]]
 |2. dzieci         = [[Napoleon II Bonaparte]]
 |moneta            = 
 |opis monety       = 
 |odznaczenia       = {{order|LH|KW}} {{order|IT-OKŻ|1}} [[Plik:Ordre Imperial des Trois Toisons d'Or ribbon.svg|40px|Wielki Mistrz Orderu Trzech Złotych Run]] {{Order|OCZ}} {{order|OCO}} {{order|OŚH}} {{order|BTO}} {{order|OCh|KW}} {{order|ZA|KW}} {{Order|OSE|WK}} {{order|OZR|H}} [[Plik:Ordre de l'Union ribbon.svg|40px|Order Unii (Królestwo Holandii)]] {{order|OKWW|KW}} {{order|OŚJT|KW}} {{order|OŚAP}} {{order|OŚAN}} {{order|ODKR}} {{Order|OLH}} {{order|OOS}} [[Plik:Ordre royal d'Espagne ribbon.svg|40px|Order Królewski Hiszpanii]] {{order|OS}} {{order|OLiS}} {{Order|OWB}} [[Plik:Order of the Crown of Westphalia - ribbon bar.png|40px|Krzyż Wielki Orderu Korony Westfalii (Królestwo Westfalii)]] {{order|OŚSA|KW}} {{order|OLA|2}} {{order|KOS}}
 |commons           = Category:Napoleon I of France
 |wikiźródła        = Autor:Napoleon Bonaparte
 |wikicytaty        = Napoleon Bonaparte
}}
'''Napoléon Bonaparte''' (wym. [[język francuski|fr.]] [napoleˈɔ̃ bɔnɑˈpaʁt], {{wł.|Napoleone Buonaparte}}, ur. [[15 sierpnia]] [[1769]] w [[Ajaccio]] na [[Korsyka|Korsyce]], zm. [[5 maja]] [[1821]] w [[Longwood House|Longwood]] na [[Wyspa Świętej Heleny|Wyspie Św. Heleny]]) – [[Francuzi|francuski]] [[Żołnierz|wojskowy]] i [[polityk]] pochodzenia [[Włosi|włoskiego]], [[głowa państwa]] – najpierw [[I Republika Francuska|I Republiki Francuskiej]] jako [[Konsulat (Francja)|Pierwszy Konsul]] w latach 1799–1804, a potem głowa [[I Cesarstwo Francuskie|I Cesarstwa Francuskiego]] jako [[Władcy Francji|cesarz Francuzów]] '''Napoleon I''' w latach 1804–1814. [[Księstwo Elby|Książę Elby]] w latach 1814–1815 i ponownie cesarz Francuzów w roku 1815. Prezydent [[Republika Włoska (1802–1805)|Republiki Włoskiej]] (1802–1805), a następnie król [[Królestwo Włoch (1805–1814)|Królestwa Włoch]] (1805–1814); protektor [[Związek Reński|Związku Reńskiego]] (1806–1813), a przez to faktyczny zwierzchnik [[Księstwo Warszawskie|Księstwa Warszawskiego]].

Zaczynał karierę jako dowódca [[Artyleria|artylerii]] w wojskach [[Rewolucja francuska|rewolucji francuskiej]], walczący z paryskim [[13 Vendémiaire|powstaniem rojalistów]], z [[Monarchia Habsburgów|Monarchią Habsburgów]] i z [[Królestwo Wielkiej Brytanii|Królestwem Wielkiej Brytanii]]<ref name="epwn" />. Obalił francuskie rządy [[Dyrektoriat]]u przez [[zamach stanu]], wprowadził nową [[Konstytucja|konstytucję]] i kontynuował walkę z [[Austria|Austrią]], zdobywając nowe ziemie<ref name="epwn" />. Jako cesarz kontynuował walki z Austrią i Wielką Brytanią, a także sprzymierzoną z nimi [[Imperium Rosyjskie|carską Rosją]], zdobywając m.in. tereny [[Święte Cesarstwo Rzymskie|I Rzeszy Niemieckiej]], dalsze części [[Półwysep Apeniński|Półwyspu Apenińskiego]] oraz [[Bałkany|Bałkanów]]<ref name="epwn" />. Walki z dotychczasowymi wrogami oraz z [[Królestwo Prus|Królestwem Prus]] i [[Szwecja|Królestwem Szwecji]] przyniosły mu tereny tego pierwszego państwa, z których utworzył Księstwo Warszawskie. Walczył z Wielką Brytanią także gospodarczo, za pomocą [[Embargo|embarga]] znanego jako [[blokada kontynentalna]]<ref name="epwn" />. Obalił również władze [[Hiszpania|Hiszpanii]] i [[Portugalia|Portugalii]], wprowadzając tam przychylne mu rządy<ref name="epwn" />. Za pomocą [[Wielka Armia|Wielkiej Armii]] najechał na Rosję, jednak jego fiasko skończyło się [[Abdykacja|abdykacją]], [[Banicja|wygnaniem]] i pierwszą [[Restauracja Burbonów|restauracją Burbonów]]. Wrócił do rządów w czasie znanym jako [[100 dni Napoleona]], jednak jego przegrana walk z Wielką Brytanią i Prusami skończyła się [[Areszt|pojmaniem]] przez Brytyjczyków, ostatecznym [[Internowanie|uwięzieniem]] i drugą restauracją [[Burbonowie|Burbonów]]<ref name="epwn" />. Mimo finalnej porażki Napoléon Bonaparte uchodzi za jednego z najwybitniejszych [[Dowódca|dowódców wojskowych]] w dziejach i bywa nazywany [[Geniusz (człowiek wybitny)|geniusz]]em wojny<ref name="epwn" /><ref>{{Cytuj |url = https://dzieje.pl/aktualnosci/245-lat-temu-urodzil-sie-geniusz-wojny-napoleon-bonaparte |tytuł = 245 lat temu urodził się „geniusz wojny” Napoleon Bonaparte &#124; dzieje.pl - Historia Polski<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> |opublikowany = dzieje.pl |język = pl |data dostępu = 2020-02-05}}</ref><ref>{{Cytuj |url = https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/789879,Napoleon-Bonaparte-%e2%80%93-wielki-maly-czlowiek |tytuł = Napoleon Bonaparte – wielki mały człowiek - Historia - polskieradio.pl<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> |opublikowany = polskieradio.pl |data dostępu = 2020-02-05}}</ref>. Walki Francji pod przywództwem Bonapartego są znane jako [[wojny napoleońskie]]. Wywarły wpływ na niemal całą Europę, skutkując między innymi utworzeniem [[Cesarstwo Austrii|Cesarstwa Austrii]], upadkiem [[Święte Cesarstwo Rzymskie|I Rzeszy Niemieckiej]] i [[Kongres wiedeński|kongresem wiedeńskim]]<ref name="epwn" />, na którym powołano [[Związek Niemiecki]].

Bonaparte to także wpływowy [[reforma]]tor polityczny, kontynuujący pewne cele rewolucji francuskiej<ref name="kn">{{Encyklopedia PWN | id = 3945722 | tytuł = Kodeks Napoleona | data dostępu = 2024-10-03 }}</ref>. We Francji i na podbitych terenach wprowadził [[kodeks cywilny]] znany jako [[Kodeks Napoleona]], wprowadzający m.in. [[Wolność religijna|wolność religijną]], [[Państwo świeckie|świeckość państwa]] i [[Małżeństwo|małżeństwa]] cywilne z możliwością [[Rozwód|rozwodu]]<ref name="kn" />. Kodeks ten był wzorcem dla [[Przepis prawa|przepisów]] innych państw, a jego niektóre zapisy obowiązywały w [[Polska|Polsce]] jeszcze po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]]<ref name="kn" />. Napoleońskie wojny i reformy przyczyniły się do upadku [[feudalizm]]u w Europie i zastąpienia go [[kapitalizm]]em<ref name="epwn" />. Rządy i [[Ideologia|poglądy]] Bonapartego i jego kontynuatorów są znane jako [[bonapartyzm]] i uznawane za [[Nowożytność|nowożytną]] formę [[cezaryzm]]u<ref>{{Encyklopedia PWN | id = 3879353 | tytuł = bonapartyzm | data dostępu = 2024-10-03 }}</ref><ref>{{Encyklopedia PWN | id = 3884472 | tytuł = cezaryzm | data dostępu = 2024-10-03 }}</ref>.

Bonaparte jest jedną z najważniejszych postaci w [[Historia Francji|historii Francji]] i [[Historia świata|świata]]<ref>{{Encyklopedia Britannica |id = biography/Napoleon-I |tytuł = Napoleon I |data dostępu = 2020-02-05}}</ref><ref>{{Cytuj |url = https://www.history.com/topics/france/napoleon |tytuł = Napoleon Bonaparte - Biography, Facts & Death - HISTORY<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> |opublikowany = history.com |język = en |data dostępu = 2020-02-05}}</ref>. Pozostaje kontrowersyjny – bywa nazywany mężem stanu<ref name="epwn">{{Encyklopedia PWN | id = 3945719 | tytuł = Napoleon I | data dostępu = 2024-10-03 }}</ref>, ale też [[Dyktatura wojskowa|dyktatorem wojskowym]] i [[Monarchia despotyczna|despotą]]<ref name="epwn" />. Niemiecki filozof [[Friedrich Nietzsche]] odwoływał się do tej postaci w swojej koncepcji [[nadczłowiek]]a<ref>{{Encyklopedia PWN | id = 3947559 | tytuł = Nietzsche Friedrich Wilhelm | data dostępu = 2024-10-03 }}</ref>.

== Życiorys ==
=== Pochodzenie i lata szkoły ===
[[Plik:Coat of arms of Buonaparte.svg|thumb|left|Herb rodu Buonaparte]]
[[Plik:Corsica Ajaccio Rue Sainte-Charles Maison Napoleon.jpg|thumb|left|[[Maison Bonaparte]] (''Casa Buonaparte'') w [[Ajaccio]] – dom rodzinny i miejsce narodzin Cesarza]]
[[Plik:Napoleon - 2.jpg|thumb|left|Napoleon jako porucznik]]

Urodził się jako '''Napoleone Buonaparte''' w Ajaccio na Korsyce w szlacheckiej rodzinie pochodzenia włoskiego. Syn [[Carlo Buonaparte|Carla Marii Buonapartego]] i jego żony [[Letycja Buonaparte|Letycji]]. Miał liczne rodzeństwo: braci [[Józef Bonaparte|Józefa]], [[Ludwik Bonaparte|Ludwika]], [[Lucien Bonaparte|Lucjana]] i [[Hieronim Bonaparte|Hieronima]], oraz trzy siostry: [[Maria Anuncjata Karolina Bonaparte|Karolinę Bonaparte-Murat]], [[Paulina Bonaparte|Paulinę Bonaparte-Borghese]] i [[Eliza Bonaparte|Elizę Bonaparte-Baciocchi]]. 21 lipca 1771 roku został [[Chrzest|ochrzczony]] jako [[Katolicyzm|katolik]], w katedrze Ajaccio. Buonapartowie mieszkali w swoim rodzinnym domu, zwanym [[Maison Bonaparte]].

W styczniu 1779 został zapisany do [[seminarium duchowne]]go w [[Autun]], gdzie przez trzy miesiące uczył się [[Język francuski|języka francuskiego]]. [[Rektor]] seminarium, [[ksiądz]] Chardon wspominał go jako poważnego i zamyślonego. Nie nauczył się jednak poprawnej wymowy francuskiej i mówił z [[Język korsykański|korsykańskim]] akcentem. Dzięki protekcji [[Gubernatorzy Korsyki|gubernatora Korsyki]], 23 kwietnia 1779 roku został przyjęty do szkoły wojskowej w [[Brienne-le-Château]]{{odn|Dumas|2001|s=2}}. Był jednym z pięćdziesięciu królewskich [[Stypendium|stypendystów]] – na łączną liczbę stu dziesięciu uczniów. Wykładane przedmioty to między innymi matematyka, łacina, francuski, niemiecki, historia, geografia, fizyka, budowa fortyfikacji, uzbrojenie, szermierka, taniec i muzyka. Tam zyskał opinię samotnika, który wolał naukę od towarzystwa lepiej sytuowanych kolegów. Jego ulubionym zajęciem było czytanie książek. Często zaszywał się w bibliotece i studiował dzieła [[Polibiusz]]a, [[Plutarch]]a, [[Flawiusz Arrian|Flawiusza Arriana]] i Kwintusa Rufusa<ref>{{Cytuj |autor = Andrew Roberts |rozdział = Korsyka |tytuł = Napoleon Wielki, s. 12 |data = 2014}}</ref>.

Od 1784 kontynuował naukę w l’École Militaire w [[Paryż]]u. Po zakończeniu nauki w 1786 ze stopniem [[podporucznik]]a został przydzielony do służby w [[artyleria|artylerii]]. Po śmierci ojca, w wieku 16 lat zajął się bratem [[Ludwik Bonaparte|Ludwikiem]], który odtąd z nim mieszkał w różnych [[Koszary|koszarach]] i pobierał od niego nauki.

=== Początki kariery wojskowej ===
Po wybuchu [[rewolucja francuska|rewolucji francuskiej]] Bonaparte nie od razu ją poparł. Zgłosił się do korsykańskich powstańców [[Pasquale Paoli|Paolego]], w konsekwencji odmowy przyjęcia przeszedł na stronę francuską. W kwietniu 1791 został awansowany na [[porucznik]]a. Kiedy Paoli w maju 1793 wywołał antyfrancuskie powstanie, rodzina Bonapartych musiała uciekać z wyspy.

==== Oblężenie Tulonu ====
{{Osobny artykuł|Oblężenie Tulonu (1793)}}

W lipcu 1793, Bonaparte opublikował pro-republikański pamflet pt. ''Le souper de Beaucaire'' (Kolacja w Beaucaire), którym zjednał sobie wsparcie [[Augustin Robespierre|Augustyna Robespierre’a]], młodszego brata lidera Rewolucji, [[Maximilien de Robespierre|Maksymiliana Robespierre’a]]. Z pomocą swojego korsykańskiego znajomego, [[Antoine Christophe Saliceti|Antoine’a Christophe’a Salicetiego]], Bonaparte został zaprzysiężony kapitanem artylerii sił rewolucyjnych podczas oblężenia Tulonu{{odn|Dwyer|2008|s=132}}.

Zaadaptował plan obsadzenia artylerią wzgórza niedaleko miasta w celu dosięgnięcia nabrzeża miasta i zmuszenia do odwrotu Anglików, którzy bronili miasta z morza. Atak z tej pozycji umożliwił zajęcie miasta, jednak w trakcie natarcia Napoleon został ranny w udo. Dzięki temu sukcesowi został mianowany generałem brygady mając zaledwie 24 lata. Będąc zauważonym przez [[Komitet Ocalenia Publicznego]], został przydzielony do wojsk artyleryjskich w [[I koalicja antyfrancuska#Napoleon we Włoszech|Armii Włoch]]{{odn|McLynn|1998|s=76}}.

Napoleon, czekając na potwierdzenie swoich apanaży z Armii Włoch, przeprowadzał inspekcje nadmorskich fortyfikacji niedaleko [[Marsylia|Marsylii]]. Opracował także plany ataku na [[Królestwo Sardynii]], jako część francuskiej odpowiedzi na działania Pierwszej Koalicji. Augustyn Robespierre i Saliceti byli gotowi wysłuchać propozycji świeżo mianowanego generała{{odn|Chandler|1973|s=30}}.

Francuska armia przeprowadziła plan Napoleona w {{link-interwiki|Bitwa pod Saorgio|tekst=bitwie pod Saorgio|Q=Q117370635}} w kwietniu 1794, zajmując tereny Królestwa Sardynii w [[Piemont|Piemoncie]], na wysokości górskiego miasta [[Ormea]]. Z tej pozycji Armia Francuska idąc na zachód oflankowała Armię sardyńsko-austriacką zlokalizowaną wokół [[Saorge]]. Po tej kampanii, Augustin Robespierre wysłał generała Bonaparte z misją dyplomatyczną do [[Republika Genui|Genui]] w celu zbadania intencji Republiki wobec Francji<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Gueniffey |imię = Patrice |autor link = |tytuł = Bonaparte: 1769–1802 |wydawca = Harvard UP |miejsce = |rok = 2015 |strony = 137–159 |isbn =}}</ref>.

=== 13 Vendémiaire ===
Po upadku [[jakobini|jakobinów]], z którymi był związany, znalazł się chwilowo w więzieniu, a potem przez kilkanaście miesięcy pozostawał bez przydziału. Dopiero lider [[Dyrektoriat]]u [[Paul Barras]], który pamiętał Napoleona z okresu oblężenia Tulonu, powołał go do objęcia dowództwa nad oddziałami broniącymi Republiki w czasie rojalistycznego powstania [[13 Vendémiaire]] (5 października 1795). Pozwoliło to Napoleonowi kolejny raz wykazać się skutecznością, przez zastosowanie w walkach ulicznych artylerii. Po tym wydarzeniu został mianowany dowódcą wojsk wewnętrznych i generałem dywizji.

9 marca 1796, mając 27 lat, poślubił [[Wdowieństwo|owdowiałą]] arystokratkę [[Józefina (cesarzowa francuska)|Józefinę de Beauharnais]], która po śmierci swojego męża była kochanką Barrasa i kilku innych wpływowych polityków. To wówczas zmienił nazwisko, nadając mu francuską pisownię i wymowę. Kilka dni po ślubie z Józefiną, Napoleon objął dowództwo nad wojskami francuskimi walczącymi z [[Austria]]kami na terytorium północnej [[Włochy|Italii]] i spekulowano, że stało się tak dzięki znajomościom Józefiny.

=== Kampanie we Włoszech i Egipcie ===
[[Plik:WKossak029.jpg|mały|[[Wojciech Kossak]], ''Napoleon w Egipcie'']]
[[Plik:Francois-Louis-Joseph Watteau 001.jpg|mały|[[François-Louis-Joseph Watteau]], ''Bitwa pod piramidami'']]
{{Osobny artykuł|Wyprawa Napoleona do Egiptu}}

W latach 1796–1797 Napoleon odniósł we Włoszech sukcesy militarne, pokonał Austriaków oraz [[Królestwo Sardynii|Sardyńczyków]] i narzucił im [[pokój w Campo Formio]] w 1797 roku. Pod jego rozkazami służyły [[Legiony Polskie we Włoszech|Legiony Polskie]] dowodzone przez generała [[Jan Henryk Dąbrowski|Jana Henryka Dąbrowskiego]].

W 1797 roku trwała wciąż wojna [[Francja|Francji]] z [[Królestwo Wielkiej Brytanii|Monarchią Brytyjską]], ostatnim państwem I koalicji antyfrancuskiej, zawiązanej w 1793 roku przeciwko rewolucji we Francji. By zmusić Wielką Brytanię do zakończenia wojny, Napoleon Bonaparte zaproponował podbicie [[Indie|Indii]] – perły [[Imperium brytyjskie|Korony Brytyjskiej]]. W tym celu Napoleon ruszył na [[Egipt]], mający być przyszłą bazą wypadową do ataku na Indie. Wyprawa egipska doszła do skutku w maju 1798 roku. Wzięło w niej udział 38 tysięcy marynarzy i żołnierzy oraz 175 uczonych i artystów, którzy mieli badać kulturę i historię Egiptu. Ich zasługą było odkrycie na nowo dla Europy historii [[Starożytny Egipt|starożytnego Egiptu]].

Po sukcesach, jakimi było zajęcie [[Malta|Malty]] i [[Dolny Egipt|Dolnego Egiptu]] z [[Aleksandria|Aleksandrią]], w bitwach pod [[Bitwa pod Abukirem (1799)|Abukirem]] i pod [[Bitwa pod piramidami|piramidami]], wojska ekspedycyjne spotykały same niepowodzenia:
* upiorny klimat,
* choroby tropikalne,
* zniszczenie floty francuskiej admirała Bruey’ego 2 sierpnia przez eskadrę angielskich okrętów admirała [[Horatio Nelson|Nelsona]] u ujścia [[Nil]]u,
* powstanie ludności w [[Kair]]ze,
* ingerencja wojsk [[Imperium Osmańskie|tureckich]],
* zajęcie Malty przez Anglików.

Ostatecznie Francuzi zmuszeni zostali przez siły turecko-angielskie do kapitulacji w 1801 roku.

=== Zamach stanu 18 brumaire’a ===
Napoleon, nie czekając na ostateczne zakończenie kampanii, powrócił do Francji. Katastrofalny autorytet rządzącego wówczas we Francji dyrektoriatu dawał wielkie nadzieje wszelkiego typu spiskowcom i zamachowcom. Rząd był zbyt skorumpowany i niekompetentny, aby poradzić sobie z problemami, jakie dotknęły państwo, m.in.:
* wojna z drugą koalicją antyfrancuską (Wielka Brytania, Turcja, Portugalia i Austria);
* powstania rojalistów w [[Prowansja|Prowansji]] i [[Wandea (departament)|Wandei]];
* powszechna korupcja;
* rozboje na drogach dokonywane przez dezerterów z armii francuskiej;
* blokada morska ustanowiona przez [[Royal Navy]].

Pomysł przejęcia władzy na drodze zamachu stanu wyszedł od księdza [[Emmanuel-Joseph Sieyès|Emanuela Sieyèsa]], który wszedł do dyrektoriatu w maju 1799 roku, razem z nim spiskował inny dyrektor {{link-interwiki|Roger Ducos|Q=Q1663883}}, były minister spraw zagranicznych [[Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord|Charles Talleyrand]], a także szef policji [[Joseph Fouché]]. Napoleon miał z początku jedynie poprzeć zamach wojskiem i swym autorytetem, jakim cieszył się wśród paryżan. Początkowo wybrano do tego zadania generała [[Barthélemy Catherine Joubert|Jouberta]], ale ten zginął w bitwie pod Novi 15 sierpnia 1799 roku, wśród konspiratorów wstawił się za Bonapartem Talleyrand.

Zamach stanu miał się odbyć 16 i 17 [[Francuski kalendarz rewolucyjny|brumaire’a]] (7 i 8 listopada), ostatecznie jednak przesunięto go na 9 i 10 listopada. Pierwszego dnia Napoleon spotkał się o szóstej rano z sześćdziesięcioma oficerami 17 Okręgu Wojskowego oraz adiutantami z Gwardii Narodowej, wtedy „dobitnie przedstawił im rozpaczliwe położenie Republiki i poprosił o to, aby udowodnić swoje przywiązanie do jego osoby, składając przysięgę wierności obu izbom”<ref>{{Cytuj |autor = Antoine-Marie Chamans de Lavalette |tytuł = mémoires|s=s.75}}</ref>. Mniej więcej w tym samym czasie, w pałacu [[Tuileries]], przegłosowano mianowanie Napoleona dowódcą 17 Okręgu Wojskowego i Gwardii Narodowej oraz przeniesiono mające się odbyć następnego dnia obrady izb ustawodawczych do [[Saint-Cloud]]. Udało się to zrobić dzięki zwołaniu obrad o niesamowicie wczesnej porze i niepowiadomieniu członków Rady Starszych przeciwnych Napoleonowi. Następnie Bonaparte przybył osobiście do izby ustawodawczej i wygłosił przemówienie, w którym odwołał się do jedności narodowej Francuzów i które zostało bardzo ciepło przyjęte. Jeszcze tego dnia ze swych stanowisk ustąpili Ducos i Sieyès.

Nazajutrz 10 listopada obie izby ustawodawcze zebrały się na obradach w Saint-Cloud, przybył tam także Napoleon, by przemówić do [[Rada Starszych (Francja)|Rady Starszych]] i [[Rada Pięciuset (Francja)|Rady Pięciuset]] i przekonać ich do porzucenia [[Konstytucja dyrektorialna|konstytucji roku 3]]. Tego dnia bowiem przekupstwem i groźbami zmuszono pozostałych dyrektorów do ustąpienia ze stanowiska, powstała więc próżnia we władzy. Tak brzmiała jego (bardzo dobrze przyjęta) przemowa do Rady Starszych:

: „Jesteście na wulkanie. Republika nie ma już rządu; dyrektoriat został rozwiązany, frakcje się miotają. Nadszedł czas decyzji. Wezwaliście mnie i moich towarzyszy broni, żebyśmy wsparli waszą mądrość, ale czas jest cenny. Musimy zdecydować. Wiem, że mówimy o Cezarze, o Cromwellu, jakby obecną chwilę można było porównać do wydarzeń z przeszłości. Ale tak nie jest, a ja pragnę jedynie bezpieczeństwa Republiki i chcę wspierać decyzje, jakie zamierzacie podjąć”<ref>{{Cytuj |autor = Andrew Roberts |tytuł = Napoleon Wielki |data = 2014 |isbn = 978-83-63986-87-2 |wydawca = Magnum|s=s.230}}</ref>.

Następnie próbował przemówić do Rady Pięciuset, ale nie dano mu dojść do głosu i musiał uciekać pod osłoną grenadierów. Słychać wtedy było takie okrzyki jak: „Precz z tyranem!”, „[[Oliver Cromwell|Cromwell]]!”, „Wyjąć go spod prawa!”<ref>{{Cytuj |autor = Thiers, Louis Adolphe |tytuł = Historya zgromadzeń prawodawczych Konwencyi Narodowej i Dyrektoryatu, czyli Francyja od 1789 do 1800 roku. |data = 1846 |wydawca = nakł. i drukiem S. Orgelbranda |s = 452 |oclc = 749559384 |url = https://books.google.pl/books?id=6tVbAAAAcAAJ}}</ref>. Wtedy Napoleon i [[Lucien Bonaparte|Lucjan]], jego brat, pozyskali wsparcie 400 żołnierzy ochraniających Ciało Prawodawcze. W tym celu musieli odegrać istne przedstawienie, w którym Lucjan mierzył szpadą w Napoleona, mówiąc, że gdyby chciał sięgnąć po władzę, osobiście by go zabił. Przekonywali żołnierzy, że większość deputowanych Rady Pięciuset została sterroryzowana przez garstkę „fanatyków na angielskim żołdzie”. Do sali wdarło się wojsko pod wodzą [[Joachim Murat|Murata]] i rozpędziło przeciwników Bonapartego, następnie Lucjan, przewodniczący posiedzeniu, zebrał ok. 50 członków Rady i przegłosował odpowiednie ustawy: Ducosa, Sieyèsa i Napoleona mianowano tymczasowymi konsulami, a także zawieszono obrady izby ustawodawczej i wyrzucono z niej 61 przeciwników nowego reżimu. Nowa [[konstytucja]] miała zostać opracowana przez komisję łącznie 50 deputowanych z obu izb ustawodawczych, ale prawdopodobnie została opracowana już wcześniej przez Sieyèsa.

=== Pierwsze rządy Napoleona we Francji ===
==== Konsulat ====
[[Plik:Couder - Installation du Conseil d'Etat.jpg|mały|Bonaparte jako pierwszy konsul]]
{{Osobny artykuł|Konsulat (Francja)|Zamach na Napoleona Bonapartego w 1800}}

Po przejęciu władzy [[Dyktatura|dyktatorskiej]] we Francji, Napoleon Bonaparte działał bardzo energicznie. Przede wszystkim, starając się o uzyskanie poparcia arystokracji, ogłosił amnestię dla rojalistycznych [[Migracja ludności|emigrantów]]. Mogli oni wracać do kraju, ale zarekwirowanych w trakcie rewolucji majątków im nie zwrócono. Podobnie, normując stosunki z Kościołem katolickim przez zawarcie w 1801 roku nowego [[konkordat]]u{{r|King2009-s134}}, Napoleon zastrzegł w nim nienaruszalność dokonanych rekwizycji i sprzedaży dóbr kościelnych. Poza tym, konkordat był korzystny dla Kościoła:
* ustalał pensje dla [[biskup]]ów;
* wprowadzał [[lekcje religii w szkole|naukę religii do szkół państwowych]];
* ułatwiał budowę nowych [[Kościół (budynek)|kościołów]] i szkół kościelnych.

Napoleon wprowadził szereg reform usprawniających funkcjonowanie państwa. Wprowadził także we Francji po raz pierwszy na świecie obowiązek nieodpłatnej nauki w szkołach publicznych dla ludzi obu płci wszystkich stanów. Przyjęcie zasady nominacji sędziów i zaostrzenie walki z rozbojami, fałszerstwami itp. zaowocowało ograniczeniem [[Korupcja|korupcji]] i szybkim wzrostem bezpieczeństwa publicznego. Reforma administracji państwowej, w tym ustanowienie instytucji [[Prefekt (administracja)|prefektów]] w [[Departament (Francja)|departamentach]] i [[mer (urzędnik)|merów]] w gminach, utrzymała się do dziś. Tak samo trwały okazał się [[Kodeks Napoleona|Kodeks Cywilny]] z 1804 roku, uznawany przez wielu badaczy za jego największy sukces. Ustalał on podstawy ustroju: wolność osobistą, równość wszystkich obywateli wobec prawa, [[Rozdział Kościoła od państwa|laicyzację]], nienaruszalność własności prywatnej. Kodeks ten został przyjęty w wielu państwach, m.in. w [[Księstwo Warszawskie|Księstwie Warszawskim]].

Zreformowanie urzędów skarbowych i wprowadzenie podatków pośrednich od soli, tytoniu i alkoholi przyczyniło się do szybkiej poprawy finansów państwa, co umożliwiło np. wypłatę rent. Poważnym wsparciem dla skarbu państwa była sprzedaż w 1803 roku [[Stany Zjednoczone|Stanom Zjednoczonym]] za 15 milionów dolarów terytorium [[Luizjana (kolonia francuska)|Luizjany]] ([[Zakup Luizjany]]), w środkowej części [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]]. Napoleon wiedział, że i tak nie zdołałby utrzymać tych rozległych terenów, a zarazem chciał skoncentrować armię na arenie europejskiej. Była to największa w dziejach sprzedaż nieruchomości, dzięki której Stany Zjednoczone powiększyły swe terytorium o przeszło dwa miliony kilometrów kwadratowych.

==== Cesarz Francuzów ====
[[Plik:Ingres, Napoleon on his Imperial throne.jpg|mały|[[Jean-Auguste-Dominique Ingres]], ''[[Napoleon I na tronie cesarskim|Napoleon na tronie cesarskim]]'']]
[[Plik:Battle of Smolensk 1812.png|mały|Napoleon i książę [[Józef Poniatowski]] pod [[Bitwa pod Smoleńskiem (1812)|Smoleńskiem]] 17 sierpnia 1812]]
[[Plik:Meissonier - 1814, Campagne de France.jpg|mały|„Rok 1814”, mal. Jean Meissonier, 1864]]
{{Osobny artykuł|I Cesarstwo Francuskie|Wojny napoleońskie}}

Dla utwierdzenia swej władzy, po ogólnokrajowym plebiscycie, Napoleon koronował się 2 grudnia 1804 roku na cesarza Francuzów. Aby dodać więcej splendoru ceremonii, zażądał przybycia papieża do Paryża. W tym czasie był na tyle potężny, że na jego żądanie papież [[Pius VII]] musiał przybyć i odprawić mszę koronacyjną w [[Katedra Notre-Dame w Paryżu|katedrze Notre-Dame]] w [[Paryż]]u<ref>Jaques Marseille, ''Największe wydarzenia w historii świata'' Oficyna Wydawnicza MAK Diepholz 1998, s. 199.</ref>.
Następnie Napoleon wyraził zgodę, aby Pius VII namaścił i pobłogosławił go. Natomiast koronę wziął z rąk papieża i sam ją sobie włożył na głowę, co miało oznaczać, że sam sobie zawdzięcza zdobycie najwyższej władzy i koronuje się na cesarza<ref>[[Kazimierz Piwowarski]], ''Szkice z dziejów papiestwa''. Książka i Wiedza Warszawa 1958, s. 204.</ref>.
Wcześniej koronował Józefinę na cesarzową, redukując takim postępowaniem w kulminacyjnym punkcie uroczystości rolę papieża do roli widza<ref>William H.C. Smith, ''Dynastie i wielkie rody. Ród Bonapartych'' Bellona Warszawa 2008, s. 54.</ref>. Z kolei 26 maja 1805 roku w katedrze w [[Mediolan]]ie koronował się na króla Włoch.

{{Osobny artykuł|Koronacja Napoleona}}

Rządy Napoleona zostały zdominowane przez [[wojny napoleońskie|szereg wojen]], jakie Francja prowadziła prawie bez przerwy od 1800 do 1815. Było ich kilkanaście i brały w nich udział, w zmiennych koalicjach, wszystkie państwa europejskie. Fronty wojen rozciągały się od [[Lizbona|Lizbony]] po [[Moskwa|Moskwę]] i od [[Anglia|Anglii]] oraz [[Szwecja|Szwecji]] po Italię. Napoleon walczył w Austrii, Hiszpanii oraz w Niemczech, odnosząc wielkie zwycięstwa pod [[Bitwa pod Marengo|Marengo]], [[Bitwa pod Ulm|Ulm]], [[Bitwa pod Austerlitz|Austerlitz]], [[Bitwa pod Frydlandem|Frydlandem]], [[Bitwa pod Somosierrą|Somosierrą]], [[bitwa pod Wagram|Wagram]], ponosząc jednak klęski na morzu [[Bitwa morska pod Abukirem|pod Abu Kirem]] oraz [[Bitwa pod Trafalgarem|Trafalgarem]]; pokonał Prusy w bitwach pod [[bitwa pod Jeną-Auerstedt|Jeną i Auerstedt]] oraz Rosję w bitwach pod Frydlandem{{r|Bitwę tę wygrał jego najbardziej}}.

Wobec słabnącego sojuszu z [[Aleksander I Romanow|Aleksandrem I]] i narastającego napięcia międzynarodowego, w 1812 cesarz postanowił wypowiedzieć wojnę [[Imperium Rosyjskie]]mu. 24 czerwca 1812 Wielka Armia przekroczyła [[Niemen]] i rozpoczęła marsz na wschód. Stoczył tu dwie zwycięskie bitwy – pod [[Bitwa pod Smoleńskiem (1812)|Smoleńskiem]] i [[Bitwa pod Borodino|Borodino]] (ponieważ Napoleon miał w tym dniu wysoką gorączkę, przeciw Rosjanom [[Wielka Armia|Wielką Armię]] poprowadził marszałek [[Michel Ney|Ney]], za co otrzymał później tytuł „księcia Moskwy”), jednak rosyjski feldmarszałek [[Michaił Kutuzow]] kontynuował odwrót, stosując jednocześnie taktykę spalonej ziemi, a Napoleon gnał Wielką Armię dalej na wschód, licząc na rozstrzygające zwycięstwo. Cesarz miał zamiar przeczekać zimę w zbudowanej w większości z drewna Moskwie, ale stało się to niemożliwe w wyniku wielkiego pożaru miasta wywołanego na rozkaz moskiewskiego generał-gubernatora [[Fiodor Rostopczyn|Fiodora Roztopczyna]]. Plany Napoleona legły w gruzach. Jego ostatnią nadzieją był szybki pokój. Nie doczekał się tego jednak i po niespełna miesiącu koczowania w Moskwie zarządził odwrót. Wycofująca się armia była atakowana przez oddziały regularnej armii rosyjskiej, [[Kozacy|Kozaków]] i partyzantów, czemu towarzyszył niesprzyjający klimat – mrozy dziesiątkowały wojsko francuskie, które nie było na nie przygotowane. Armia napoleońska straciła w tej kampanii najlepszy materiał ludzki, w tym znaczną liczbę żołnierzy tzw. „starej gwardii”.

W wyniku podbojów i aneksji Francja do 1812 powiększyła swe terytorium do 750 tys. km², mając 44 mln mieszkańców. Przyłączone zostały do niej:
* [[Belgia]],
* [[Holandia]],
* prowincje niemieckie nad Morzem Północnym,
* [[Prowincje Iliryjskie]] na [[Półwysep Bałkański|Bałkanach]],
* znaczna część terenów włoskich wzdłuż zachodnich wybrzeży Półwyspu Apenińskiego, po Rzym włącznie.

Ponadto w bezpośredniej zależności od Francji znajdowały się:
* królestwa Hiszpanii, Włoch i Neapolu;
* niemiecki [[Związek Reński]];
* szwajcarska [[Republika Helwecka]];
* [[Księstwo Warszawskie]].

Napoleon Bonaparte rozwiódł się z [[Józefina (cesarzowa francuska)|Józefiną]], ponieważ nie dała mu potomka. Ożenił się z córką pokonanego cesarza austriackiego [[Franciszek II Habsburg|Franciszka II]] – [[Maria Ludwika Austriaczka|Marią Ludwiką]] z którą miał syna, zwanego później [[Napoleon II Bonaparte|Napoleonem II]]. Najstarszym synem Napoleona był [[Karol de Leon]].

Po klęsce Francuzów w kampanii moskiewskiej wojna rozgorzała ponownie w 1813 na terytoriach niemieckich. Napoleonowi udało się sprowadzić z Francji nową 150-tysięczną armię i początkowo odniósł zwycięstwa w bitwach pod [[Bitwa pod Lützen (1813)|Lützen]], [[Drezno|Dreznem]] i [[Budziszyn]]em. Poniósł jednak klęskę w wielkiej [[Bitwa pod Lipskiem|Bitwie Narodów]] pod Lipskiem, rozegranej w dniach 16–19 października 1813{{r|King2009-s34}}. [[Bitwa pod Lipskiem]] była największą bitwą w historii wojen napoleońskich. Poległ w niej m.in. [[Józef Poniatowski]], który był jedynym marszałkiem polskiej narodowości. Po [[Obrona Paryża|zdobyciu Paryża]] przez Sprzymierzonych 31 marca 1814 rozpoczęła się rosyjska okupacja miasta.

=== Abdykacja ===
Pod wpływem nalegań części swoich marszałków Napoleon [[Abdykacja|abdykował]] 6 kwietnia, zrzekając się władzy na rzecz syna, powierzając regencję swej żonie Marii Ludwice. Koalicja państw zawiązana przeciwko Napoleonowi zażądała jednak bezwarunkowej kapitulacji i zrzeczenia się tronu. Bonaparte, wobec zdrady marszałka [[Auguste Frédéric Louis Viesse de Marmont|Marmonta]], bezwarunkową abdykację podpisał 6 kwietnia 1814 roku, co zostało potwierdzone konwencją z 11 kwietnia<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Bielecki |imię = Robert |tytuł = Encyklopedia wojen napoleńskich |wydawca = Trio |miejsce = Warszawa |data = 2002 |strony = 17 |isbn = 83-85660-75-5}}</ref> (tzw. {{link-interwiki |traktat z Fontainebleau |Q=Q690989}}, który wszedł w życie 13 kwietnia). Zesłano go na wyspę [[Elba|Elbę]], położoną na [[Morze Śródziemne|Morzu Śródziemnym]], 20&nbsp;km od wybrzeża Włoch.

=== Sto dni Napoleona ===
[[Plik:Retour de Napoleon d' Isle d'Elbe, by Charles de Steuben.jpg|mały|Powrót Napoleona z Elby]]
{{Osobny artykuł|100 dni Napoleona}}

Napoleon uciekł z Elby 26 lutego 1815 roku i powrócił do Francji 1 marca 1815 roku. Tak rozpoczęło się słynne [[100 dni Napoleona]], zakończone ostatecznie jego klęską 18 czerwca 1815 roku w [[Bitwa pod Waterloo|bitwie pod Waterloo]] na terytorium [[Belgia|Belgii]].

Wojny napoleońskie zakończyły się na terenie Belgii w 1815 roku kapitulacją Francji i [[internowanie]]m obalonego Napoleona na [[Wyspa Świętej Heleny|Wyspie Świętej Heleny]], na południowym Atlantyku. Klęska armii Napoleona przesądzona została na polach bitewnych, ale przyczynili się do niej również sami Francuzi. Zdrada oficerów i żołnierzy, których Napoleon wyniósł, dając im tytuły i zaszczyty, przesądziła o klęsce. W ostatnim okresie panowania Bonapartego dochodziło do spisków i zdrad, przykładem może być tajna współpraca byłego napoleońskiego ministra dyplomacji, księcia [[Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord|Charles’a Talleyranda]], z carem Rosji [[Aleksander I Romanow|Aleksandrem I]].

=== Zesłanie i śmierć ===
[[Plik:Steuben - Mort de Napoleon.jpg|mały|Cesarz na łożu śmierci]]
[[Plik:Tumba de Napoleon Bonaparte.jpg|mały|Sarkofag Napoleona w kościele Inwalidów]]
{{Osobny artykuł|Śmierć Napoleona|Retour des cendres}}

Na zesłaniu na Wyspie Świętej Heleny Napoleon przebywał sześć lat. Swoje ostatnie chwile na wyspie św. Heleny spędził z niewielką grupą oddanych towarzyszy broni, którzy zostali zobligowani przez gubernatora wyspy [[Hudson Lowe|Hudsona Lowe]] do pozostania z byłym cesarzem do samego końca. Uniemożliwiono mu przyjmowanie podarunków mogących wskazywać na jego cesarską godność oraz ograniczono wydatki do minimum. Czas wygnania dzielił między dyktowanie wspomnień oraz samotne spacery brzegiem oceanu{{odn|McLynn|1998|s=642}}.

Zmarł 5 maja 1821 roku o godzinie 17:49, w wieku 51 lat{{odn|Zahorski|1982|s=491}}. Przyczyny śmierci Napoleona nie były do końca jasne. Najbardziej powszechne było domniemanie, że cesarz Francuzów został otruty [[Tritlenek diarsenu|arszenikiem]]. Badania zakończone w 2007 roku przez międzynarodowy zespół złożony z naukowców ze Stanów Zjednoczonych, Kanady i Szwajcarii wykluczyły jednak tę diagnozę{{r|Lugli A Zlobec I Singer G}}. Ich zdaniem Napoleon cierpiał na zaawansowanego [[rak żołądka|raka żołądka]] i nawet dzisiejsze nowoczesne metody leczenia nie dałyby mu szans na przeżycie więcej niż roku. Badacze oparli się na wielu źródłach – nie tylko na wynikach sekcji, ale i na opisach sporządzonych przez jego lekarzy oraz relacjach osób, które towarzyszyły mu w ostatnich miesiącach życia na wyspie. Odkryto dwa wielkie wrzody żołądka, z których jeden przebijał się do wątroby i wszystko wskazuje na to, że nowotworowe zmiany zaatakowały inne narządy. Jedną z przyczyn choroby mogło być prawdopodobnie spożywanie dużej ilości żywności konserwowanej solą i mała liczba świeżych warzyw i owoców w diecie cesarza, spędzającego życie na polach bitewnych. W grę mogą wchodzić również czynniki dziedziczne – ojciec Napoleona umarł także na raka żołądka<ref>{{Cytuj |autor = Johnson, Paul |tytuł = Napoleon: A life |data = 2002 |isbn = 0-670-03078-3 |miejsce = New York |wydawca = Viking |s = 180–181 |oclc = 47696146}}</ref>.

Odmienną hipotezę postawił Arne Soerensen, emerytowany lekarz z Danii. W maju 2009 roku opublikował on książkę ''Nerki Napoleona'', w której dowodzi, że francuski wódz miał problemy z układem moczowym już od trzeciego roku życia, zaś jego choroba miała wpływ na decyzje podejmowane w czasie bitew i ostatecznie doprowadziła do jego przedwczesnej śmierci<ref name=soeren>{{Cytuj |tytuł = Kryminalistyka i medycyna sądowa |data dostępu = 2020-07-02 |opublikowany = kryminalistyka.fr.pl |url = http://www.kryminalistyka.fr.pl/forensic_sprawy_napoleon.php |język = pl}}</ref>.

W 1840 roku jego zwłoki przewieziono do Paryża i złożono w sarkofagu, w [[Dôme des Invalides|Kościele Inwalidów]].

=== Życie prywatne ===
Mimo wielu kontrowersji, Napoleon jest z pewnością postacią inspirującą całe pokolenia artystów i historyków. Jeśli chodzi o jego matkę, [[Letycja Buonaparte|Letycję]], Bonaparte całe życie był pełen szacunku i pewnego typowo korsykańskiego pietyzmu dla rodzicielki, jednak zupełnie inaczej przedstawiają się jego stosunki z rodzeństwem. Jego starszy brat, [[Józef Bonaparte|Józef]], nigdy nie miał szczególnych ambicji do przewodzenia rodziną, dlatego też funkcję tę przejął Napoleon. Zahorski określa Józefa jako „zero”{{r|Europa i świat w epoce napoleońskiej}}, co wydaje się być tezą nieco przesadzoną, jednak dającą pewne wyobrażenie o Józefie. Sam Napoleon nigdy nie miał skrupułów, by całkowicie opanować życie zarówno Józefa, jak i całej reszty rodzeństwa, traktując ich szorstko i autorytatywnie (wyjątkiem tu może być [[Paulina Bonaparte]], co do której cesarz odnosił się z wielką miłością).

Można by więc sądzić, że Napoleon był władczą i nie znoszącą sprzeciwu osobowością, jednak jednostronna ocena w tym przypadku z całą pewnością jest błędna. Już markiz [[Armand Caulaincourt]] wspomina o tym, że Napoleon był „jedynym władcą, którego można było tak otwarcie krytykować”{{r|Armand Caulaincourt Wspomnienia}}. Wydaje się być jasnym, że Napoleon zdawał sobie sprawę z konieczności korzystania z cudzych rad, mimo swojej autorytatywności. Cesarz był z pewnością również osobą cierpliwą – sam posiadał żelazną wytrzymałość na wszelkie trudy i tego samego wymagał od swojego otoczenia.

Bonaparte nie przywiązywał się do ludzi, jednak można wymienić w jego życiu kilka osób, które bez wątpienia były dlań ważne ([[Józefina (cesarzowa francuska)|Józefina]], [[Napoleon II Bonaparte|Napoleon II]], [[Maria Walewska]], [[Jean Lannes|Lannes]], [[Geraud Duroc|Duroc]]).

Niewątpliwą cechą charakteryzującą Bonapartego była również jego pracowitość i nieprzeciętna inteligencja oraz wyjątkowo wyostrzony zmysł przestrzenny, który stanowił o jego geniuszu militarnym.

== Odznaczenia ==
* 1803: [[Legia Honorowa|Wielki Mistrz Orderu Legii Honorowej]] (fundator){{r|sl}}
* 1805: [[Order Korony Żelaznej (Włochy)|Wielki Mistrz Orderu Korony Żelaznej]] (fundator){{r|sl}}
* 1809: [[Order Trzech Złotych Run|Wielki Mistrz Orderu Trzech Złotych Run]] (fundator){{r|sl}}
* 1811: [[Order Cesarski Zjednoczenia|Wielki Mistrz Orderu Zjednoczenia]] (fundator){{r|sl}}
* 1805: [[Order Orła Czarnego]] (Prusy){{r|sl}}<ref>[https://books.google.dk/books?redir_esc=y&hl=pl&id=mhZKAAAAcAAJ&q=Napoleon#v=snippet&q=Napoleon&f=false Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat für das Jahr 1818], s. 25.</ref>
* 1805: [[Order Świętego Huberta]] (Bawaria)<ref>[http://bavarica.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb10374577_00039.html?contextType=scan&contextSort=sortKey%2Cdescending&contextRows=10&context=Napoleon Hof- und Staatshandbuch des Königreichs Bayern 1812], s. 27.</ref>
* 1805: [[Wstęga Trzech Orderów]] (Portugalia)<ref>{{Cytuj książkę |tytuł = La berline de Napoléon, le mystère du butin de Waterloo |wydawca = Albin Michel |miejsce = Paryż |data = 2012 |strony = 126 |isbn = 978-2226208132 |rozdział = Napoléon décoré |nazwisko r = Tulard |imię r = Jean |język = fr}}</ref>:
** [[Order Chrystusa (Portugalia)|Krzyż Wielki Orderu Chrystusa]]
** [[Order Avis|Krzyż Wielki Orderu św. Benedykta z Avis]]
** [[Order Świętego Jakuba od Miecza (Portugalia)|Krzyż Wielki Orderu św. Jakuba od Miecza]]
* 1804: [[Order Złotego Runa]] (Hiszpania)<ref>{{Cytuj książkę |tytuł = Minnen ur Sveriges nyare historia. T. 4 |url = https://books.google.dk/books?id=yURNAAAAcAAJ&pg=PA195&dq=Serafimerorden+Napoleon+I+1805&hl=pl&sa=X&ved=0ahUKEwjanqbCnenWAhXFmLQKHdBMCCoQ6AEIJzAA#v=onepage&q=Serafimerorden%20Napoleon%20I%201805&f=false|miejsce = Sztokholm |data = 1854 |język = sv |strony = 194}}</ref>
* 1806: [[Order Unii|Krzyż Wielki Orderu Unii]] (Holandia){{r|sl}}
* 1806: [[Order Korony Wirtemberskiej|Krzyż Wielki Orderu Orła Złotego]] (Wirtembergia)<ref>''Deutsches Soldatenjahrbuch. T. 28'', Monachium, 1980,
s. 176.</ref>
* 1807: [[Order Świętego Józefa|Krzyż Wielki Orderu św. Józefa]] (Würzburg){{r|sl}}
* 1807: [[Order Świętego Andrzeja (Imperium Rosyjskie)|Order św. Andrzeja Apostoła]] (Rosja){{r|sl}}<ref>Jacob Thode Ræder: ''[https://books.google.dk/books?id=Qc0BAAAAYAAJ Danmarks krigs- og politiske historie, fra drigens udbrud 1807 til freden til Jönkjöping den 10de december 1809. T. 2]''. Kopenhaga, 1847, s. 136.</ref>
* 1807: [[Order Świętego Aleksandra Newskiego|Order św. Aleksandra Newskiego]] (Rosja)<ref>''[https://books.google.dk/books?id=FWRInB7dxU0C&pg=PA156 Geschichts- und Erinnerungs-Kalender auf das Jahr 1840]''. s. 156.</ref>
* 1807: [[Order Korony Rucianej|Order Domowy Korony Rucianej]] (Saksonia)
* 1807: [[Order Ludwika (Hesja)|Krzyż Wielki Orderu Ludwika]] (Hesja)
* 1808: [[Order Obojga Sycylii|Krzyż Wielki Orderu Obojga Sycylii]] (Sycylia)
* 1808: [[Order Królewski Hiszpanii|Krzyż Wielki Orderu Hiszpanii]] (Hiszpania)
* 1808: [[Order Słonia|Order Królewski Słonia]] (Dania){{r|sl}}<ref>Jørgen Pedersen: ''Riddere af Elefantordenen 1559-2009''. Frederiksberg, Syddansk Universitetsforlag, 2009. s. 190 {{lang|da}}.</ref>
* 1808: [[Order Lwa i Słońca]] I kl. (Persja)<ref name=fi>{{Cytuj książkę |autor = Florence Hellot-Bellier |tytuł = France-Iran. Quatre cents ans de dialogue |wydawca = Association pour l’avancement des études iraniennes |miejsce = Paryż |data = 2007 |strony = 99}}</ref>
* 1809: [[Order Wierności (Badenia)|Order Domowy Wierności]] (Badenia)<ref>{{Cytuj stronę |url = https://books.google.dk/books?id=IMuqZkJ0VGIC |tytuł = Orden und Ehrenzeichen. Künker Auktion 215 |data = 2012 |język = de |data dostępu = 2017-10-12}}</ref>
* 1809: [[Order Korony Westfalii|Krzyż Wielki Orderu Korony]] (Westfalia){{r|sl}}
* 1810: [[Order Świętego Stefana|Krzyż Wielki Orderu św. Stefana]] (Węgry){{r|sl}}<ref name=aust>[http://alex.onb.ac.at/cgi-content/alex?aid=shb&datum=1811&page=164&size=35 Staatshandbuch 1811], s. 18, 23.</ref>
* 1810: [[Order Leopolda (Austria)|Krzyż Wielki Orderu Leopolda]] (Austria){{r|sl|aust}}
* 1810: [[Order Królewski Serafinów]] (Szwecja)<ref name="sl">{{Cytuj książkę |autor = Sergei Levin |tytuł = Decorations of Napoleon I in the Collection of the State Historical Museum |miejsce = Moskwa |data = 2012 |strony = 11–13}}</ref><ref>{{Cytuj książkę |tytuł = Kungliga Serafimerorden 1748–1998 |miejsce = Sztokholm |data = 1998 |język = sv}}</ref>

== Twórczość ==
* ''List do Mattea Buttafuoca'' (wyd. 1791, pierwsze wznowienie 1821, ponowne wydanie 1908)
* ''{{link-interwiki |Kolacja w Beaucaire |Q=Q3227353}}'' (wyd. dwukrotnie w 1793, wznowienie w 1821, ponowne wydanie 1908)
* ''Clisson i Eugenia'' (tłum. polskie [[Jacek Kowalski]])
* ''Hrabia Essex'' (wyd. w 1908)
* ''Maska proroka'' (wyd. w 1908)
* ''Projekt konstytucji stowarzyszenia Calotte''
* ''O miłości sławy i miłości ojczyzny''
* ''O Korsyce'' (wyd. 1908)
* ''Dialog o miłości'' (wyd. 1908)
* ''Miłość do Polski'' (wyd. 1908)
* ''Kampania w Egipcie i Syrii''
* ''Traktat dla Akademii Liońskiej''
* ''Obalenie „Obrony chrześcijaństwa” Rustana''
* ''Monarchia czy republika'' (niedokończone, wyd. 1908)
* ''Kampania włoska''

== Oceny działalności ==
[[Plik:WKossak001.jpg|mały|[[Wojciech Kossak]], ''Niech żyje cesarz!'']]

Napoleon Bonaparte należy do pocztu najbardziej kontrowersyjnych postaci historycznych. Jest uważany z jednej strony za jednego z najwybitniejszych [[mąż stanu|mężów stanu]], wodzów, [[Strategia wojskowa|strategów]], reformatorów ustroju państwowego i systemu prawa ([[Kodeks Napoleona]], ''[[Kodeks karny Napoleona z 1810 roku|Code pénal]]''), a z drugiej strony – za tyrana i agresora{{u|uwaga1}}.

W polskiej tradycji niepodległościowej XIX wieku, z uwagi na wiązanie z osobą Napoleona w okresie pierwszych dwóch dekad XIX wieku ogromnych nadziei społeczeństwa polskiego na odzyskanie niepodległości (zobacz: [[Księstwo Warszawskie]]), szacunek dla osoby Napoleona był przejawem patriotyzmu, miłości do ojczyzny i wyrazem poczucia tożsamości narodowej (zobacz: [[bonapartyzm]]).

== Upamiętnienie ==
W [[Warszawa|Warszawie]] na [[Plac Powstańców Warszawy w Warszawie|placu Powstańców Warszawy]] znajduje się [[Pomnik Napoleona Bonaparte|pomnik Napoleona]]. W Polsce jego imię nadano ulicom m.in. w:
* Warszawie (dzielnica [[Wawer]]), 
* [[Olsztyn (województwo śląskie)|Olsztynie]] koło Częstochowy,
* [[Miedzna Murowana|Miedznej]],
* [[Kobyłka|Kobyłce]],
* [[Stary Dybów|Starym Dybowie]] pod Radzyminem.

W [[Szczecin]]ie znajduje się [[Wzgórze Napoleona]].

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="uwaga1">Opinie takie wygłasza zwłaszcza historiografia brytyjska i część historyków amerykańskich, rosyjskich, niemieckich, holenderskich i austriackich.</ref>
}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="Armand Caulaincourt Wspomnienia">Armand Caulaincourt, ''Wspomnienia z wyprawy na Moskwę 1812 r.'', tł. Irena Łygaś, Gdańsk 2006.</ref>
<ref name="Bitwę tę wygrał jego najbardziej">Bitwę tę wygrał jego najbardziej utalentowany marszałek – [[Louis Nicolas Davout|Davout]].</ref>
<ref name="Europa i świat w epoce napoleońskiej">''Europa i świat w epoce napoleońskiej'', M. Senkowska-Gluck (red.), Warszawa 1977, s. 66.</ref>
<ref name="King2009-s134">{{cytuj książkę |nazwisko = King |imię = David |tytuł = Wiedeń 1814: Jak pogromcy Napoleona, bawiąc się, ustalali nowy kształt Europy |rok = 2009 |wydawca = Dom Wydawniczy Rebis |miejsce = Poznań |strony = 134 |isbn = 978-83-7510-308-3}}</ref>
<ref name="King2009-s34">{{cytuj książkę |nazwisko = King |imię = David |tytuł = Wiedeń 1814 |data = 2009 |wydawca = Rebis |miejsce = Poznań |strony = 34 |isbn = 978-83-7510-308-3}}</ref>
<ref name="Lugli A Zlobec I Singer G">Lugli A., Zlobec I., Singer G., Kopp Lugli A., Terracciano LM., Genta RM., ''Napoleon Bonaparte’s gastric cancer: a clinicopathologic approach to staging, pathogenesis, and etiology.'', Nat Clin Pract Gastroenterol Hepatol, 2007 Jan;4(1):52–7.</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Dumas |imię = Alexandre |autor link = Alexandre Dumas |tytuł = Napoleon Bonaparte |wydawca = Wydawnictwo „Tower Press” |miejsce = Gdańsk |rok = 2001 |strony = |isbn = |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |autor = David G. Chandler |tytuł = The Illustrated Napoleon |miejsce = New York |wydawca = Henry Holt & Co. |rok = 1990 |isbn = 0-8050-0442-4}}
* {{cytuj książkę |autor = Philip Dwyer |tytuł = Napolen: The path to power |miejsce = |wydawca = Yale University Press |rok = 2008 |isbn = 978-0-300-13754-5}}
* {{cytuj książkę |autor = Michel Franceschi, Ben Weider |tytuł = The Wars Against Napoleon: Debunking the Myth of the Napoleonic Wars |miejsce = New York |wydawca = Savas Beatie |rok = 2008 |isbn = 978-1-932714-37-1}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = King |imię = David |tytuł = Wiedeń 1814: Jak pogromcy Napoleona, bawiąc się, ustalali kształt Europy |rok = 2009 |wydawca = Dom Wydawniczy Rebis |miejsce = Poznań |strony = 134 |isbn = 978-83-7510-308-3}}
* {{cytuj książkę |autor = Marian Kukiel |tytuł = Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej |miejsce = Poznań |wydawca = Kurpisz |rok = 1996 |isbn = 83-86600-51-9}}
* {{cytuj książkę |autor = Michael V. Lerggiere |tytuł = The Fall of Napoleon: The Allied Invasion of France 1813–1814 |miejsce = |wydawca = Cambridge University Press |rok = 2007 |isbn = 978-0-521-87542-4}}
* {{cytuj książkę |autor = Emil Marco de Saint-Hilaire |tytuł = Historia Napoleona |miejsce = Gdańsk |wydawca = Oficyna Wydawnicza Finna |rok = 2013 |isbn = 978-83-280-0826-7}}
* {{cytuj książkę |imię= Andrzej|nazwisko= Zahorski |tytuł = Napoleon |rok = 1982 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |isbn = 83-0600-822-7|odn = tak}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Dwyer |imię = Philip |tytuł = Napoleon: The Path to Power |wydawca = [[Yale University Press]] |rok = 2008 |id = {{ASIN|B00280LN5G}} |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = McLynn |imię = Frank |autor link = Frank McLynn |tytuł = Napoleon |wydawca = [[Pimlico (publishing imprint)|Pimlico]] |rok = 1998 |isbn = 0-7126-6247-2 |id = {{ASIN|0712662472|country=uk}} |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Chandler |imię = David |autor link = David G. Chandler |tytuł = The Campaigns of Napoleon |rok = 1973 |data = 1966 |miejsce = |wydawca = |isbn = |odn = tak}}
* ''Od i Do. Najnowsze dzieje Polski według historii pocztowej 2008''

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.polskacanada.com/napoleon-bonaparte-prorocza-maska/ „Maska Proroka” – polski przekład]
* [http://napoleon.org.pl/index.php/artykuly-historyczne/miscellanea/704-korsyka-w-poszukiwaniu-sladow Korsyka. W poszukiwaniu śladów.]
* [http://www.turystyka.torun.pl/art/235/torun-napoleonski-napoleon-w-toruniu.html Napoleon w Toruniu]
* [https://polona.pl/search/?query=author:Napoleon_I&filters=creator:%22Napoleon_I_(cesarz_Francuz%C3%B3w_;_1769--1821)%22,public:1,hasTextContent:0&advanced=1 Napoleon Bonaparte – dokumenty] w bibliotece [[Polona]]
* {{otwarty dostęp}} Alex Gendler, ''[https://www.youtube.com/watch?v=8aq_gRfmjgY History vs. Napoleon Bonaparte]'' {{lang|en}}, kanał „TED-Ed” na [[YouTube]], 4 lutego 2016 [dostęp 2024-10-03].

{{Głowa rodu Bonapartów}}
{{Królowie Francji}}
{{Współksiążęta Andory}}
{{Władcy Włoch}}
{{Głowy XIX-wiecznych związków państw niemieckich}}
{{Gubernatorzy wojskowi Paryża}}

{{Kontrola autorytatywna}}

{{SORTUJ:Bonaparte, Napoleon}}
[[Kategoria:Napoleon Bonaparte| ]]
[[Kategoria:Bonapartowie|Napoleon I]]
[[Kategoria:Członkowie Francuskiej Akademii Nauk]]
[[Kategoria:Francuscy generałowie]]
[[Kategoria:Francuscy uczestnicy wojen napoleońskich]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Ajaccio]]
[[Kategoria:Odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Avis (Portugalia)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Chrystusa (Portugalia)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Korony Rucianej]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Korony Westfalii]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Korony Wirtemberskiej]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Korony Żelaznej (Włochy)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Królewskim Hiszpanii]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Królewskim Serafinów]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Leopolda (Austria)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Ludwika]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Lwa i Słońca]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Obojga Sycylii]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Orła Czarnego]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Słonia]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Świętego Huberta]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Świętego Józefa (Toskania)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Świętego Stefana]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Świętego Aleksandra Newskiego (Imperium Rosyjskie)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Świętego Andrzeja (Imperium Rosyjskie)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Świętego Jakuba od Miecza (Portugalia)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Wierności (Badenia)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Zjednoczenia]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Złotego Runa]]
[[Kategoria:Odznaczeni Wstęgą Trzech Orderów]]
[[Kategoria:Pochowani w Dôme des Invalides w Paryżu]]
[[Kategoria:Pretendenci do tronu Francji]]
[[Kategoria:Uczestnicy bitwy pod Austerlitz 1805 (strona francuska)]]
[[Kategoria:Uczestnicy bitwy pod Lipskiem 1813 (strona francuska)]]
[[Kategoria:Uczestnicy bitwy pod Smoleńskiem 1812 (strona francuska)]]
[[Kategoria:Uczestnicy francuskich wojen rewolucyjnych]]
[[Kategoria:Wielcy Mistrzowie Legii Honorowej]]
[[Kategoria:Władcy, którzy abdykowali|Napoleon I]]
[[Kategoria:Władcy Francji|Napoleon I]]
[[Kategoria:Władcy włoscy|Napoleon I]]
[[Kategoria:Gubernatorzy wojskowi Paryża]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1769]]
[[Kategoria:Zmarli w 1821]]
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn politycznych]]
[[Kategoria:Osoby upamiętnione nazwami twierdzeń geometrycznych]]
[[Kategoria:Francuzi pochodzenia włoskiego]]