Tekst źródłowy strony Stare Miasto w Lubece

[[Plik:Aerial image of Lübeck (view from the southwest).jpg|thumb|320px|Widok na Stare Miasto z lotu ptaka]]
'''Stare Miasto w Lubece''' ({{w języku|de|Lübecker Altstadt}}) – [[Stare miasto|najstarsza część]] miasta [[Lubeka|Lubeki]] ([[Szlezwik-Holsztyn]], [[Niemcy]]), położona na wyspie otoczonej rzeką [[Trave]] i kanałem [[Kanał Łaba-Lubeka|Łaba-Lubeka]]. Wyspa ta liczy powierzchnię ponad 100 hektarów. 

== Historia ==
W 1143 [[Adolf II Holsztyński|Adolf II]], hrabia Holsztynu, założył nową osadę w miejscu dawnego [[gród|grodu]] wieleckiego na półwyspie [[Buku]] pomiędzy rzekami [[Trave]] a [[Wakernitz (rzeka)|Wakernitz]]. Lubeka stała się pierwszym [[port morski|portem]] niemieckim na wybrzeżu [[Morze Bałtyckie|Morza Bałtyckiego]]. Adolf II wzniósł [[zamek]] oraz [[wał obronny|obwarowania]], wspomniane przez [[Helmold|Helmolda z Bosau]] w 1147. W 1157 osadę strawił pożar, który stał się asumptem do założenia nowego ośrodka. Rok później Adolf II musiał poddać Lubekę [[Henryk Lew|Henrykowi Lwu]], [[władcy Saksonii|księciu Saksonii]] i [[Władcy Bawarii|Bawarii]], co więcej miało to związek z polityką [[Dania|duńską]] księcia, który chciał w tymże państwie objąć władzę. W 1159 Henryk Lew odbudował port i osadę, której wkrótce nadano [[prawa miejskie]]. Jego główną fundacją była [[Katedra w Lubece|katedra]], której nadał patrocinium [[Katedra w Brunszwiku|świątyni]] macierzystej osady [[Brunszwik]]. Usytuowana jest przy południowym skraju wyspy, podczas gdy zamek (rejon obecnej [[Brama Zamkowa w Lubece|Bramy Zamkowej]]) znajdował się na północy. W konsekwencji nastąpiła stopniowa urbanizacja oparta na osi północ-południe. Efektem jest powstanie dwóch głównych traktów którymi są obecne Breite Straße (ul. Szeroka) i Königstraße (ul. Zamkowa) łączących trzy place handlowe, Rynek, Koberg i Klingenberg. 

W 1226 cesarz [[Fryderyk II Hohenstauf]] nadał Lubece przywilej [[Wolne miasta Rzeszy|Wolnego Miasta Świętego Cesarstwa Rzymskiego]], który oznaczał, że miasto podlegało bezpośrednio głównemu władcy [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Rzeszy Niemieckiej]]. W tymże roku cesarz nadał przywilej lokacyjny, zwany [[Prawo lubeckie|prawem lubeckim]]. W 1243 miało miejsce przymierze handlowe z Hamburgiem co stało się zalążkiem [[Hanza|Hanzy]], której Lubeka stała się głównym ośrodkiem. Przez XIII i XIV wiek miała miejsce gwałtowna urbanizacja. Powstała sieć wąskich ulic biegnących na linii wschód-zachód, prostopadle do głównej osi miasta, oddzielające wypełniane stopniowo zwartą zabudową parcele. Zamek został zamieniony w klasztor sprowadzonych tutaj z [[Dania|Danii]] [[Dominikanie|Dominikanów]]. 
[[Plik:Map lubeck 1910.jpg|thumb|200px|left|Plan Lubeki ze Starym Miastem z 1910 r.]]
Lubeka będąca w XIV w. drugim po Kolonii miastem Rzeszy pod względem ilości mieszkańców wymagała sprawnej polityki administracyjnej. W tymże stuleciu Stare Miasto zostało podzielone na cztery kwartały, które nazwano według rozmieszczonych w ich obrębie głównych patrociniów. Część północno-zachodnia wyspy nazywała się Kwartałem  Św. Marii Magdaleny (''Marien-Magdalenen Quartier'') ograniczony ulicami Mengstraße, Breiter Straße oraz Kleiner Burgstraße, Kleiner Altefähre znana także jako An der Untertrave. Swoją nazwę zawdzięcza od nieistniejącego dziś kościoła Marii Magdaleny. Północno-wschodnia część nazywała się Kwartałem Św. Jakuba (''Jakobi Quartier'') ograniczony ulicami Breiter Straße, Johannis Straße, Kleiner Burgstraße, Hinter der Burg, Großer Burgstraße, Kaiserstraße i Wakenitzmauer. Centrum kwartału był plac Koberg z kościołem Św. Jakuba i szpitalem Św. Ducha. Południowo-zachodnia część z rynkiem i farą NMP nazywała się Kwartałem Najświętszej Marii Panny (''Marien Quartier'') którego granice wyznaczają ulice Mengstraße, Breiter Straße, Sandstraße, Klingenberg, Mühlenstraße, Musterbahn  (An der Obertrave). Południowo-wschodnia część nazywała się Kwartałem Św. Jana (''Johannis  Quartier'') z graniczącymi go ulicami Mühlenstraße, Klingenberg, Sandstraße, Breiter Straße, Johannisstraße, Bei St. Johannis, Fleischhauerstraße und An der Mauer. Nazwę otrzymał od założonego przez Henryka Lwa klasztoru Benedyktynów z kościołem Św. Jana (istniejącym do XIX w.). Każda z nich posiadała osobną administrację. Tereny należące do duchowieństwa katedry nie należały do Kwartału Św. Jana bowiem zachowały swoją niezależność pomimo nikłego znaczenia dla miasta. 

Rywalizacja z Danią, wojny Hanzy z ościennymi wrogami, jej upadek czy też reformacja nie przyczyniły się do upadku miasta oraz jego niezależności. W 1615 Lubeka rozbudowała swój dotychczasowy system umocnień. Prace prowadzono według projektów budowniczych holenderskich Johanna von Ryswycka oraz Johana van Valckenburgha, którzy wznieśli na przedpolach murów miejskich zespół fortyfikacji z charakterystycznymi dla tego okresu bastejami. Rozwój budowlany w dobie nowożytnej był niewielki w stosunku do późnego średniowiecza. 

Znaczne zmiany w architekturze historycznego centrum nastąpiły w XIX wieku, kiedy to wyburzono część klasztorów i kościołów (m.in. Dominikanów, Benedyktynów oraz Św. Jana i Św. Marii Magdaleny). Nastąpiła częściowa regotycyzacja zabudowy, w ramach jej powstało szereg ceglanych budynków przystosowanych do współczesnych funkcji. Dziełami architekta [[Adolf Schwiening|Adolfa Schwieninga]] są m.in. gmachy szkoły sportowej, sądu oraz nowego gmachu historycznego Gimnazjum Św. Katarzyny zw. Katharineum. W II połowie XIX i poczaku XX wieku wyburzono wiele późnogotyckich kamienic na rzecz zabudowy czynszowej. Ostatnim dramatem w dziejach Starego Miasta była noc Niedzieli Palmowej 1942, w wyniku nalotu brytyjskiego zabudowa została poważnie zniszczona. Odbudowa miasta trwająca do lat 70. XX w. ograniczyła się do ważniejszych budowli, znaczna część zabudowy mieszkalnej została wzniesiona według współczesnych standardów. Wielkim wydarzeniem w historii Lubeki było wpisanie Starego Miasta Lubeki na Listę Światowego Dziedzictwa Kultrowego UNESCO w 1987.

<gallery>
Plik:Luebeck Hafen 2 1900.jpg|Widok Lubeki z 1900 r.
Plik:HartengrubeHLLinde-Walther.jpg|Ul. Hartengrube według H. E. Linde-Walther
Plik:Koenigstraße 59 Luebeck Milde.jpg|Nieistniejące kamienice przy ul. Königstraße
Plik:RenaissanceBurgstr2HL.JPG|Dawna zabudowa przy ul. Großen Burgstraße
Plik:MarstallLübeck02.JPG|Kamienica Marstall
Plik:HL Damals - Schiffergesellschaft.jpg|Dom Społeczności Żeglarzy
Plik:Loewenapotheke.JPG|Lwia Apteka
Plik:TheaterFigurenMuseum.jpg|Muzeum Teatru Lalkowego
</gallery>


== Zabytki ==
[[Plik:St. Marien, Lübeck (edit).jpg|thumb|200px|right|[[Kościół Mariacki w Lubece]] - główna świątynia Starego Miasta]]
Liczące ok. 12 tys. mieszkańców lubeckie Stare Miasto stanowi jeden z największych gotyckich zespołów zabytkowych w Europie. Są to dzieła [[gotyk ceglany|gotyku ceglanego]], którego rozwój na terenie krajów pobrzeża Bałtyku jest świadectwem wielkiego znaczenia Lubeki i wpływu artystycznego. Do dziś zachowało się kilka zabytków zabudowy mieszkalnej; kilkukondygnacyjnych kamienic mieszczańskich z reprezentacyjnymi fasadami zwieńczonymi szczytami schodkowymi. Najstarszym tego typu domem jest kamienica z Apteką Lwa (''Löwen-Apotheke'') przy ul Dr.-Julius-Leber-Straße 13 (dawna Johannisstraße), której geneza sięga schyłku XIII stulecia. Cennymi dziełami architektury ceglanej są m.in. kamienice przy Große Petersgrube 7 i 9, Mengstraße 6, czy też kamienice przy ul Kolk mieszczące obecnie Muzeum Teatru Lalkowego (''TheaterFigurenMuseum Lübeck''), Dom Społeczności Żeglarzy (''Schiffergesellschaft'') przy placu Koberg. Zbliżone formy architektury cechuje budynek dawnego browaru z XV w. przy Hüxstraße 128. 

Zachowała się część elementów obwarowań z XIV i XV w. z bramami [[Brama Holsztyńska|Holsztyńską]] i [[Brama Zamkowa w Lubece|Zamkową]] na czele. Dziełami architektury municypalnej są [[ratusz w Lubece|ratusz]] z XIV w. (rozbudowany w XV i XVI w.) oraz sąsiadująca z nim kanzelaria z XV stulecia. Oba gmachy stanowią najstarszą zachowaną do dziś świecką zabudowę Rynku. 

Na Starym Mieście zachował się zespół ważnych dla historii miasta kościołów, z których dwa (Św. Jana i Św. Marii Magdaleny) do dziś się nie zachowały. Dzięki pięciu wielkim kościołom Lubeka uzyskała nazwę [[Miasto Siedmiu Wież]];katedra i kościół NMP mają po dwie, pozostałe trzy kościoły po jednej wieży. Oprócz wieży kościoła św. Idziego wszystkie przekraczają 100 m. Najstarszą ze zachowanych świątyń jest ufundowana przez [[Henryk Lew|Henryka Lwa]] a następnie w dobie gotyku rozbudowywana [[Katedra w Lubece|katedra]] położona na południowym cyplu wyspy. Jest to trójnawowa bazylika z transeptem i dwuwieżowym masywem zachodnim świątynia wewnątrz mieści cenny wystrój, m.in. krucyfiks [[Bernt Notke|Bernta Notke]], przegrodę chórową z zegarem astronomicznym, późnogotycką brązową chcrzcielnicę, figurę Madonny z Dzieciątkiem - dzieło stylu pięknego. Niegdyś kościół mieścił retabulum ołtarza Ukrzyżowania pędzla [[Hans Memling|Hansa Memlinga]]. Głównym centrum kultu religijnego od schyłku XIII stulecia nie była bynajmniej katedra a [[Kościół Mariacki w Lubece|kościół Mariacki]], fara miejska, wzniesiona na miejscu starszej świątyni w pobliżu rynku. W swojej architekturze przejęła w sposób uproszczony niektóre formy francuskiego gotyku katedralnego (łęki oporowe, obejście z wieńcem kaplic, proporcje), wraz z dwuwieżowym (wys. 125 m.) masywem zachodnim nadają świątyni monumentalności, co więcej nie katedra, a fara lubecka stała się wpływową świątynią dla architektury sakralnej wielu miast Hanzy (kościoły w Wismarze, Rostocku, Stralsundzie) a także kościołów klasztornych (Doberan). Poważnie zniszczony w 1942 zachował jednak wiele z dawnego wystroju m.in. gotyckie sakramentarium, brązowa chrzcielnica, retabula ołtarzowe oraz renesansowe i barokowe epitafia - świadectwo sztuki mieszczaństwa luterańskiego. Organistą fary w latach 1668–1707 był [[Dietrich Buxtehude]]. Nieopodal, na południe od Rynku wznosi się [[Kościół św. Piotra w Lubece|kościół Św. Piotra]] z XIV i XV w. Przy placu Koberg wznoszą się pięcionawowy gmach [[Szpital św. Ducha w Lubece|szpitala Ducha Świętego]] z XV w. oraz naprzeciwko [[kościół św. Jakuba w Lubece|kościół Św. Jakuba]] (1276-1340) z dwoma organami (1504 i 1637) ołtarzem głównym z XVIII w. i łodzią ratunkową zwaną Pamirem. We wschodniej części miasta wznosi się [[Kościół św. Idziego w Lubece|kościół Św. Idziego]] z cennym wystrojem wnętrza z XV-XVIII w. (m.in. organy) Z założonego w 1225 zespołu klasztornego Franciszkanów zachował się kościół Św. Katarzyny (ob. muzeum) z gotyckimi freskami, krucyfiksem (ok. 1450) stallami. Pozostałości dawnego klasztoru Augustianów z kościołem Św. Anny z pocz. XVI w. mieszczą obecnie Muzeum Św Anny ze dziełami średniowiecznej rzeźby, malarstwa i rzemiosła artystycznego.

<gallery>
Plik:Lübeck Dom 070311.jpg|Romańsko-gotycka [[Katedra w Lubece|katedra]]
Plik:Hans Memling 004.jpg|[[Hans Memling]] - Ołtarz Ukrzyżowania z katedry
Plik:Germany Luebeck St Mary nave.jpg|Wnętrze [[kościół Mariacki w Lubece|kościoła NMP]]
Plik:Germany Luebeck St Mary baptismal font 1.jpg|Chrzcielnica w kościele NMP
Plik:Germany Luebeck St Petri Turm.jpg|Wieża [[kościół św. Piotra w Lubece|kościoła Św. Piotra]]
Plik:Germany Luebeck St Aegidien organ.jpg|Organy w [[Kościół św. Idziego w Lubece|kościele Św. Idziego]]
Plik:Germany Luebeck St Jakobi church.jpg|[[Kościół św. Jakuba w Lubece|Kościół Św. Jakuba]]
Plik:Luebeck-Heiligen-Geist-Hospital von Westen gesehen-20100905.jpg|[[Szpital św. Ducha w Lubece|Szpital Św. Ducha]] 
</gallery>


== Bibliografia ==
* Manfred Finke, ''Altstadt von Lübeck: Stadtdenkmal der Hansezeit'', Lübeck 2006
* Max Hasse, ''Die Marienkirche zu Lübeck'', München 1983
* Klaus J. Groth, ''Weltkulturerbe Lübeck. Denkmalgeschützte Häuser'', Lübeck 1999
* Rolf Toman (red.), ''Gotyk. Architektura, rzeźba, malarstwo'', Köln 2002

== Zobacz też ==
* [[Dzieła gotyku ceglanego]]
== Galeria ==

<gallery>
Plik:View of Luebeck.jpg|Zabudowa przy ul. An der Untertrave
Plik:HL Kirche - Petrikirche.jpg|Zabudowa przy ul. An der Obertrave
Plik:Lübeck Holstentor.jpg|Gotycka [[Brama Holsztyńska]]
Plik:Burgtor Lübeck Stadtseite B1.JPG|[[Brama Zamkowa w Lubece|Brama Zamkowa]]
Plik:Germany Luebeck St Aegidien.jpg|Rozwidlenie ulic Schildstraße i Aegidienstraße. Pośrodku wieża [[Kościół św. Idziego w Lubece|kościoła Św. Idziego]]
Plik:St-Annen-Museum.jpg|Wnętrze Muzeum Św. Anny
Plik:Luebeck Salzspeicher.jpg|[[spichrze solne w Lubece|Spichrze]]
Plik:Luebeck-Rathaus am Markt von Suedwesten gesehen-20100905.jpg|[[Ratusz w Lubece|Gotycki ratusz]]
Plik:Lübeck-Brick.Gothic.house.02.jpg|Zabudowa przy Hundestraße
</gallery>


== Linki zewnętrzne ==
{{Commonscat|Lübeck-Altstadt}}
* {{Cytuj stronę | url = http://www.unesco-welterbe.de/en/index.html | tytuł = UNESCO Welterbe | opublikowany = unesco-welterbe.de | archiwum = https://web.archive.org/web/20100323051525/http://www.unesco-welterbe.de/en/index.html | zarchiwizowano = 2010-03-23}}

{{Obiekty UNESCO w Niemczech}}

[[Kategoria:Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Niemczech]]
[[Kategoria:Lubeka]]
[[Kategoria:Architektura w Lubece]]