Tekst źródłowy strony Układ Warszawski

{{Inne znaczenia|paktu wojskowego|[[Układ Warszawski (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tej nazwy]]}}
{{Organizacja międzynarodowa infobox
 |nazwa_polska     = Układ Warszawski
 |nazwa_oryginalna = Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej
 |grafika          = 
 |podpis grafiki   = 
 |flaga_obraz      = Warsaw Pact Logo.svg
 |mapa_obraz       = Warsaw Pact in 1990 (orthographic projection).svg
 |opis_mapy        = Mapa Układu Warszawskiego
 |język_roboczy    = [[język rosyjski]]
 |siedziba         = [[Moskwa]]<br />pr. Leningradski 41<br />(Ленинградский проспект)
 |siedziba_tekst   = 
 |członkowie       = [[Albania w okresie komunizmu|Albania]]<ref group="uwaga">Oficjalnie wystąpiła z układu w 1968 roku.</ref><br />[[Ludowa Republika Bułgarii|Bułgaria]]<br />[[Czechosłowacja]]<br />[[Niemiecka Republika Demokratyczna|NRD]]<br />[[Polska Rzeczpospolita Ludowa|Polska]]<br />[[Rumunia w okresie komunizmu|Rumunia]]<br />[[Węgierska Republika Ludowa (1949–1989)|Węgry]]<br />[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]
 |przywódca        = [[Iwan Koniew]] (pierwszy)<br />[[Piotr Łuszew]] (ostatni)
 |przywódca_opis   = Dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych
 |przywódca2       = 
 |przywódca_opis2  = 
 |utworzenie       = 14 maja 1955 w [[Warszawa|Warszawie]]
 |rozwiązanie      = 1 lipca 1991
 |commons          = Category:Warsaw Pact
 |www              = 
}}
[[Plik:Warsaw Pact 1955.jpg|thumb|Konferencja w Sali Kolumnowej pałacu Rady Ministrów (obecnie [[Pałac Prezydencki w Warszawie|Pałac Prezydencki]]), w czasie której podpisano Układ Warszawski]]
[[Plik:Uklad warszawski - Warsaw Pact Treaty 1955.jpg|thumb|Dokument Układu Warszawskiego – podpisy sygnatariuszy]]
'''Układ Warszawski''' (oficjalna nazwa: '''Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej'''; {{W języku|ru|Договор о дружбе, сотрудничестве и взаимной помощи}}, {{W języku|en|Warsaw Pact}}) – organizacja polityczno-wojskowa państw [[Blok wschodni|bloku wschodniego]] z dominującą rolą [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]{{r|pwn}}. Formalnie powstał na podstawie deklaracji bukaresztańskiej, jako reakcja na powstanie [[NATO]] i zawarcie [[układy paryskie (1954)|układów paryskich w 1954]], przewidujących remilitaryzację przyjętej do NATO w 1955 [[Republika Federalna Niemiec (1949–1990)|Republiki Federalnej Niemiec]]{{r|pwn}}. Celem utworzenia Układu Warszawskiego było ujednolicenie polityki zagranicznej i militarnej ZSRR i państw od niego uzależnionych{{r|pwn}}. Sankcjonował istniejące od zakończenia [[II wojna światowa|II wojny światowej]] podporządkowanie ZSRR państw [[Europa Środkowo-Wschodnia|Europy Środkowo-Wschodniej]] wraz z ich [[siły zbrojne|siłami zbrojnymi]], stanowił strukturę umożliwiającą ZSRR pełną kontrolę nad siłami zbrojnymi i polityką obronną państw członkowskich oraz był wykorzystywany w polityce ZSRR w konfrontacyjnych stosunkach z [[Cywilizacja zachodnia|Zachodem]]{{r|pwn}}.

Jego formalne zasady zostały określone w 1955 roku przez I Sekretarza [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|KPZR]] [[Nikita Chruszczow|Nikitę Chruszczowa]].

Układ podpisano 14 maja 1955 roku w [[Pałac Prezydencki w Warszawie|pałacu Rady Ministrów]] w [[Warszawa|Warszawie]]<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Encyklopedia Warszawy |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 1994 |strony = 605 |isbn = 83-01-08836-2}}</ref>, a wszedł w życie z dniem 4 czerwca 1955 roku, gdy dokumenty [[Ratyfikacja|ratyfikacyjne]] zostały złożone [[Rząd Bolesława Bieruta i Józefa Cyrankiewicza|Rządowi PRL]] – będącemu zgodnie z art. 10 [[depozytariusz]]em – przez ostatnią z układających się stron – [[Albania|Ludową Republikę Albanii]]. [[Sejm PRL]] [[ratyfikacja|ratyfikował]] układ Uchwałą z dnia 19 maja 1955 roku{{r|DzU182-1955|DzU183-1955}}.

Sporządzony w czterech [[język autentyczny|językach autentycznych]]: [[Język polski|polskim]], [[Język rosyjski|rosyjskim]], [[Język czeski|czeskim]] i [[Język niemiecki|niemieckim]]. Zarejestrowany przez [[Sekretariat Organizacji Narodów Zjednoczonych|Sekretariat ONZ]] 10 października 1955 r.{{r|ONZ}}

Art. 7 zabraniał ''udziału w jakichkolwiek koalicjach lub sojuszach'' i zawierania ''porozumień, których cele pozostają w sprzeczności z celami Układu''.

Układ był otwarty dla wszystkich ''miłujących [[Pokój (polityka)|pokój]] państw'', ''bez względu na ich ustrój'' (art. 9).

Art. 11 Układu deklarował jego rozwiązanie ''w przypadku utworzenia w Europie systemu bezpieczeństwa zbiorowego i zawarcia w tym celu Ogólnoeuropejskiego Układu o bezpieczeństwie zbiorowym, do czego wytrwale dążyć będą Układające się Strony''.

Układ miał obowiązywać przez 30 lat (art. 11). 26 kwietnia 1985 roku jego ważność przedłużono o następne 20 lat, z możliwością przedłużenia o dalsze 10 lat w razie niewypowiedzenia{{r|isap.sejm1985}}. Istniał do 1 lipca 1991 roku.

Ustanowiono wspólne dowództwo Układu w [[Moskwa|Moskwie]]. Sztaby wojsk państw członkowskich podlegały X Zarządowi Sztabu Generalnego [[Siły Zbrojne Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|Sił Zbrojnych Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich]] pełniącego rolę Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych. Naczelny Dowódca [[Zjednoczone Siły Zbrojne Układu Warszawskiego|Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego]] jednocześnie pełnił funkcję I Zastępcy Ministra Obrony [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich]].

== Członkowie ==
[[Plik:Location Warsaw Pakt.svg|mały|upright=1.3|Mapa krajów Układu Warszawskiego]]
[[Plik:NATO vs. Warsaw (1949-1990).svg|mały|upright=1.3|Państwa członkowskie [[NATO]] i Układu Warszawskiego na przełomie 1989/1990]]
* {{flaga|SUN}} [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich]]
* {{flaga|ALB|1946}} [[Albania w okresie komunizmu|Ludowa Republika Albanii]] (''zawiesiła współpracę w 1961 roku{{r|Pietl}}, wystąpiła z Układu 12 września 1968 roku'')
* {{flaga|BGR|1971}} [[Ludowa Republika Bułgarii]]
* {{flaga|CSK}} [[Czechosłowacka Republika Socjalistyczna]]
* {{flaga|DDR}} [[Niemiecka Republika Demokratyczna]] (''w strukturach wojskowych od 1956 roku, wystąpiła z Układu 25 września 1990 roku'')
* {{flaga|PRL}} [[Polska Rzeczpospolita Ludowa]]
* {{flaga|ROU|1952}} [[Rumunia w okresie komunizmu|Rumuńska Republika Ludowa (od 1965 Socjalistyczna Republika Rumunii)]]
* {{flaga|HUN|1949}} [[Węgierska Republika Ludowa (1949–1989)|Węgierska Republika Ludowa]]
czyli wszystkie [[państwo socjalistyczne|państwa socjalistyczne]] ówczesnej [[Europa|Europy]] poza [[Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii|Socjalistyczną Federacyjną Republiką Jugosławii]].

Członkowie Układu Warszawskiego mieli [[Casus foederis|bronić się wspólnie w przypadku ataku na którekolwiek z państw-sygnatariuszy]].

Art. 4 Układu:

''W przypadku napaści zbrojnej w Europie na jedno lub kilka Państw Stron Układu, dokonanej przez jakiekolwiek państwo lub grupę państw, każde Państwo Strona Układu, realizując [[prawo do samoobrony]] indywidualnej lub zbiorowej, zgodnie z artykułem 51 [[Karta Narodów Zjednoczonych|Karty Narodów Zjednoczonych]], udzieli państwu lub państwom, na które dokonana została taka napaść, natychmiastowej pomocy, indywidualnie i w porozumieniu z innymi Państwami Stronami Układu, wszelkimi środkami, jakie będzie uważało za niezbędne, włączając zastosowanie siły zbrojnej. Państwa Strony Układu będą niezwłocznie konsultować się w sprawie wspólnych kroków, które należy podjąć w celu przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. O krokach, podjętych na podstawie niniejszego artykułu, zawiadomiona będzie [[Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych|Rada Bezpieczeństwa]] zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych. Kroki te zostaną wstrzymane, gdy Rada Bezpieczeństwa podejmie środki, niezbędne dla przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.''

Potencjalnym [[przeciwnik]]iem było [[NATO]] powstałe w 1949 roku. Układ pomijał radzieckie bazy na terytorium jego członków (regulowały to dwustronne umowy ZSRR z danym państwem){{r|DzU1957}}. Jego rozwiązanie nie zmieniałoby również podobnie dwustronnych ''układów o przyjaźni i wzajemnej pomocy''{{r|isap.sejm1945|zsrr1943}}.

== Doktryna wojenna ==
[[Plik:Warsaw08186x.jpg|mały|[[Pałac Prezydencki w Warszawie|Pałac Rady Ministrów]] w Warszawie]]
[[Doktryna wojenna|Doktryna]] Układu Warszawskiego, zgodnie z przyjętymi ustaleniami, miała oficjalnie charakter obronny. W praktyce traktowano jednak Układ jako przeciwwagę dla „[[imperializm|imperialistycznego]] [[zagrożenie|zagrożenia]]” ze strony NATO, a zwłaszcza [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych Ameryki]].

W latach 1955–1965 doktryna wojenna UW opierała się na radzieckiej [[Strategia wojskowa|strategii]] prowadzenia [[działania wojenne|działań wojennych]] w formie zmasowanych uderzeń rakietowo-jądrowych połączonych z błyskawicznym natarciem w skali strategicznej w celu opanowania terytorium przeciwnika i pozbawienia go możliwości kontynuowania wojny. Dopuszczano możliwość wykonania uprzedzających uderzeń jądrowych w sytuacji stwierdzenia zagrożenia niespodziewanym atakiem. Był to odpowiednik amerykańskiej doktryny „zmasowanego odwetu”. Koalicyjność doktryny przejawiała się w podzieleniu zadań między państwa członkowskie. Siły Zbrojne Związku Radzieckiego miały wykonać uderzenia strategiczne z użyciem [[broń jądrowa|broni jądrowej]], działania na morzach i oceanach realizować miały połączone floty państw UW, natomiast działania na kontynencie europejskim miały prowadzić siły lądowe i lotnictwo taktyczne wszystkich państw Układu, przy czym na zasadniczych kierunkach strategicznych przewidziane było użycie tylko [[związek operacyjny|związków operacyjnych]] [[Armia Czerwona|Armii Radzieckiej]].

W latach 1966–1980 w założeniach doktryny wojennej Układu przyjmowano możliwość stopniowego rozwoju działań począwszy od wojny z wykorzystaniem środków konwencjonalnych poprzez ograniczone użycie broni jądrowej, a kończąc na użyciu broni masowego rażenia na dużą skalę. Zastosowanie broni jądrowej miało nastąpić dopiero w przypadku jej użycia przez wojska NATO. W dalszym ciągu dużą wagę przywiązywano do wykonania strategicznego natarcia na terytorium przeciwnika w celu szybkiego rozbicia jego zasadniczych sił oraz opanowania ważnych ośrodków gospodarczych. Koncepcja ta była zbliżona do amerykańskiej doktryny „elastycznego reagowania”.
[[Plik:Układ Warszawski medal PRL.JPG|mały|[[Medal]] pamiątkowy poświęcony Układowi Warszawskiemu opatrzony [[Polski orzeł wojskowy|Orłem SZ PRL]] i napisem „Braterstwo broni na straży pokoju i socjalizmu”]]
Na początku lat 80. XX w. opracowano nową doktrynę opartą na zasadzie utrzymywania gotowości do prowadzenia wszelkich form działań wojennych. Zakładała ona możliwość prowadzenia wojny światowej z wykorzystaniem broni jądrowej lub bez niej oraz prowadzenia kilku wojen lokalnych o charakterze konwencjonalnym. W koncepcji tej wykluczano możliwość wykonania uprzedzających uderzeń jądrowych. Broń jądrowa miała być użyta tylko w przypadku jej zastosowania przez przeciwnika. Obok strategicznego natarcia na terytorium przeciwnika dopuszczano możliwość prowadzenia działań obronnych na dużą skalę.

Dokumenty dotyczące udziału Polski w Układzie Warszawskim ujawniane w latach 2005–2006 z inicjatywy Ministra Obrony Narodowej [[Radosław Sikorski|Radosława Sikorskiego]] potwierdzają, że doktryna wojenna Układu miała potencjalnie charakter ofensywny{{r|fakty.interia}} <!-- (''jak i doktryny innych sojuszy wojskowych z okresu „[[zimna wojna|zimnej wojny]]”, w tym NATO''){{styl}}{{fakt|data=2014-03}} -->.

== Struktura Układu ==
W strukturze Układu Warszawskiego znajdowały się organa kierownicze i konsultacyjne jak: Doradczy Komitet Polityczny, Komitet Ministrów Obrony i Komitet Techniczny. Część wojskową stanowiły: Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych ze sztabem oraz wydzielone siły zbrojne poszczególnych państw (kontyngenty) tworzące Zjednoczone Siły Zbrojne UW.

=== Doradczy Komitet Polityczny ===
Utworzony na podstawie art. 6 Układu. Był najwyższym organem polityczno-wojskowym. W jego skład wchodzili: premierzy rządów państw członkowskich, ministrowie spraw zagranicznych i ministrowie obrony oraz przywódcy [[partia komunistyczna|partii komunistycznych]]. Zadaniem komitetu było wypracowanie jednolitych poglądów w zakresie wspólnej strategii wobec zagrożeń polityczno-militarnych{{r|mp1976}}.

=== Komitet Ministrów Obrony ===
Był najwyższym organem wojskowym Układu. Stanowili go Ministrowie Obrony poszczególnych państw. Jego zadaniem było ustalanie zakresu wspólnych przedsięwzięć wojskowych, a zwłaszcza: zakresu ćwiczeń i manewrów sojuszniczych oraz gier wojennych i ćwiczeń dowódczo-sztabowych, współpracy w zakresie szkolenia sztabów i wojsk, ujednolicenia instrukcji, regulaminów i przepisów wojskowych, wprowadzenia nowych wzorów uzbrojenia, zabezpieczenia logistycznego wojsk układu itp.

=== Komitet Techniczny ===
Zajmował się problemami unowocześnienia uzbrojenia i wyposażenia wojsk Układu oraz jego standaryzacji ułatwiającej współdziałanie na polu walki i zabezpieczenie techniczne. Zadaniem komitetu było też ustalanie specjalizacji w produkcji sprzętu wojskowego przez poszczególne państwa Układu Warszawskiego.

=== Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych ===
Utworzone na podstawie art. 5 Układu. Stanowiło najwyższy organ dowodzenia Układu. Na jego czele stał Naczelny Dowódca ZSZ oraz zastępcy, którymi początkowo byli ministrowie, a potem wiceministrowie obrony stron układu. Dowództwo nad wydzielonymi wojskami każdego z państw sprawowali ministrowie obrony tych państw. Naczelnemu dowódcy ZSZ podlegał Sztab ZSZ, w skład którego wchodzili przedstawiciele sił zbrojnych państw członkowskich Układu. Sztab ZSZ utworzono w 1969, znajdował się w Moskwie przy pr. Leningradskim (''Ленинградский проспект'') 41, w budynku wybudowanego w 1931 r. b. dworca lotniczego Centralnego Lotniska im. Frunzego w Chodynce (Moskwa), od lat 40. XX w. w sztabie Moskiewskiego Okręgu Wojskowego, po rozpadzie Związku Radzieckiego Sztabie Koordynacji Współpracy Wojskowej Państw Członków [[WNP]] (''Штаб по координации военного сотрудничества государств-членов СНГ''), obecnie siedzibie [[Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym|Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym]] (''Организация Договора о Коллективной Безопасности''). Od 1969 przy dowództwie ZSZ funkcjonowała Rada Wojskowa, w skład której wchodzili zastępcy naczelnego dowódcy ZSZ oraz szef sztabu ZSZ.

W 1973 uchwalono ''Konwencję o zdolności prawnej, przywilejach i immunitetach Sztabu i innych organów dowodzenia Zjednoczonych Sił Zbrojnych państw-stron Układu Warszawskiego''{{r|DzU1974}}.

=== Zjednoczone Siły Zbrojne ===
Składały się z kontyngentów [[wojska operacyjne|wojsk operacyjnych]] sił zbrojnych poszczególnych państw Układu Warszawskiego. Wielkość kontyngentów uzgadniana była w formie dwustronnych porozumień pomiędzy rządem ZSRR a rządami pozostałych państw członkowskich. Uzgodnienia dokonywane były zwykle raz na pięć lat i wiązały się z przygotowywaniem planów rozwoju sił zbrojnych na kolejne pięciolecie. W okresie pokoju w składzie ZSZ UW znajdowały się tylko wytypowane jednostki posiadające wysoki poziom gotowości bojowej.

; [[Wojska (wojskowość)|Wojska]] wydzielone do Zjednoczonych Sił Zbrojnych
* [[Siły Zbrojne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej]] – 1 Armia Ogólnowojskowa i 2 Armia Ogólnowojskowa (po 5 dywizji) (użyta jednorazowo w 1968 w [[Interwencja Układu Warszawskiego w Czechosłowacji|operacji Dunaj]] jako [[2 Armia Wojska Polskiego (1968)|2 Armia Wojska Polskiego]]), 4 Armia Ogólnowojskowa (3 dywizje) i 2 dywizje rezerwowe, 3 Armia Lotnicza – łącznie 15 dywizji wojsk lądowych, w tym 5 pancernych;
* SZ CSRS – 1 i 4 Armia Ogólnowojskowa (po 4–5 dywizji), 2 Armia Rezerwowa (6 dywizji), 10 Armia Lotnicza – łącznie 15 dywizji wojsk lądowych, w tym 6 pancernych
* SZ NRD – 3 i 5 Armia Ogólnowojskowa (po 3 dywizje) oraz 5 dywizji rezerwowych – łącznie 11 dywizji wojsk lądowych, w tym 2 pancerne
* SZ Bułgarii – 1, 2 i 3 Armia Ogólnowojskowa (po 3 dywizje) – łącznie 9 dywizji wojsk lądowych
* SZ Rumunii – 2 i 3 Armia Ogólnowojskowa (po 4 dywizje) – łącznie 8 dywizji wojsk lądowych, w tym 2 pancerne
* SZ Węgier – 6 dywizji wojsk lądowych

Ze strony Sił Zbrojnych ZSRR w okresie pokoju wystawiano w skład ZSZ UW cztery grupy wojsk Armii Radzieckiej rozmieszczone na terytorium NRD, Czechosłowacji, Polski i Węgier. W 1990 w ich składzie znajdowały się:
* [[Grupa Wojsk Radzieckich w Niemczech|Zachodnia Grupa Wojsk]] w NRD – [[1 Armia Pancerna (ZSRR)|1 Armia Pancerna]], [[2 Armia Pancerna (ZSRR)|2 Armia Pancerna]], 3, 8 i 20 Armia Ogólnowojskowa (w każdej po 3-4 dywizje), 16. Armia Lotnicza
* [[Centralna Grupa Wojsk]] w Czechosłowacji – dwie dywizje pancerne, trzy dywizje zmechanizowane
* [[Północna Grupa Wojsk]] w Polsce – jedna dywizja pancerna i jedna zmechanizowana, 4 Armia Lotnicza
* [[Południowa Grupa Wojsk]] na Węgrzech – dwie dywizje pancerne i dwie zmechanizowane, dywizja lotnictwa myśliwskiego
W czasie wojny w skład ZSZ UW wchodziły dodatkowo radzieckie wojska operacyjne z zachodnich okręgów wojskowych Związku Radzieckiego.

== Zestawienie Sił Zbrojnych państw sygnatariuszy UW (1990) ==
[[Plik:NATO Układ Warszawski.svg|mały|Liczebność sił zbrojnych państw członkowskich [[NATO]] i Układu Warszawskiego w 1973]]
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="text-align:center"
! Państwa !! Liczba żołnierzy !! Czołgi !! Transp. opanc. !! Wyrz. rak. oper i takt. !! Samoloty bojowe
|-
| {{flaga|SUN}} '''ZSRR''' || 2&nbsp;458&nbsp;000 || 41&nbsp;580 || 45&nbsp;000 || 1121 || 5955
|-
| {{flaga|PRL}} '''Polska''' || 347&nbsp;000 || 3330 || 4855 || 81 || 480
|-
| {{flaga|CSK}} '''CSRS''' || 199&nbsp;700 || 4585 || 4900 || 77 || 407
|-
| {{flaga|DDR}} '''NRD''' || 173&nbsp;100 || 3140 || 5900 || 80 || 307
|-
| {{flaga|HUN|wariant=1949}} '''Węgry''' || 106&nbsp;800 || 1435 || 2310
| 27 || 113
|-
| {{flaga|BGR|wariant=1971}} '''Bułgaria''' || 117&nbsp;500 || 2200 || 2365 || 72 || 234
|-
| {{flaga|ROU|wariant=1952}} '''Rumunia''' || 171&nbsp;000 || 3200 || 5000 || 50 || 380
|-
! Razem || 3&nbsp;573&nbsp;100 || 59&nbsp;470 || 70&nbsp;330 || 1508 || 7876
|}

== Rola PRL w Układzie o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej ==
Zgodnie z „Protokołem uzgodnień między Radami Ministrów ZSRR i [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL]]” podpisanym w Moskwie w dniach 17–19 października 1955 roku Siły Zbrojne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, oprócz [[Wojska Obrony Powietrznej Kraju|Wojsk OPK]], miały wydzielić ze swojego składu wojska operacyjne zorganizowane we [[Front Polski (1950)|Front Polski]] (Nadmorski) złożony z trzech [[Armia (związek operacyjny)|armii]] ogólnowojskowych i armii lotniczej. Front ten miał działać w II rzucie strategicznym Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego na nadmorskim kierunku operacyjnym (o charakterze pomocniczym) z zadaniem osłony prawego skrzydła głównego zgrupowania uderzeniowego Armii Radzieckiej działającego na kierunku centralnym oraz osłony wybrzeża morskiego przed ewentualnymi desantami sił NATO.

W 1955 roku w skład [[Front Polski|Frontu Polskiego]] wchodziły: [[1 Armia Ogólnowojskowa WP (1955–1990)|1 Armia Ogólnowojskowa]] wystawiana przez wojska [[Pomorski Okręg Wojskowy|Pomorskiego Okręgu Wojskowego]] i [[2 Armia Ogólnowojskowa WP (1955–1990)|2 Armia Ogólnowojskowa]] wystawiana przez wojska [[Śląski Okręg Wojskowy|Śląskiego Okręgu Wojskowego]] stanowiące I rzut operacyjny. Ich zadaniem w początkowym okresie wojny była osłona granicy zachodniej Polski i zabezpieczenie mobilizacji całych sił zbrojnych. W składzie II rzutu operacyjnego przewidywano [[4 Armia Ogólnowojskowa WP (1955–1990)|4 Armię Ogólnowojskową]], wystawianą przez wojska [[Warszawski Okręg Wojskowy|Warszawskiego Okręgu Wojskowego]]. Działania Frontu Polskiego miała wspierać z powietrza [[3 Armia Lotnicza WP (1955-1990)|3 Armia Lotnicza]]. W chwili powstania Układu Warszawskiego armie I rzutu posiadały po trzy [[Korpus (wojsko)|korpusy]] armijne (w każdym po dwie dywizje piechoty i dywizja zmechanizowana), a armia II rzutu miała korpus armijny i trzy dywizje obrony wybrzeża (mobilizowanych w czasie wojny). W dyspozycji dowództwa Frontu znajdowały się dwa korpusy zmechanizowane i trzy dywizje piechoty. Później zrezygnowano ze szczebla korpusu, a poszczególne armie miały w swoim składzie dywizje pancerne i zmechanizowane (1 i 2 Armia Ogólnowojskowa po pięć dywizji i 4 Armia – trzy dywizje). Dowództwu Frontu Polskiego podlegały dwie dywizje desantowe (w czasie wojny brygady) oraz zorganizowane w latach 70. i 80. XX w. trzy rezerwowe dywizje zmechanizowane.

Od połowy lat 80. XX w. SZ PRL wydzielały na wypadek wojny w skład Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego [[kontyngent wojskowy]] złożony z: pięciu dywizji pancernych, jedenastu dywizji zmechanizowanych (w tym trzy rezerwowe) i dwóch brygad desantowych oraz trzech dywizji lotniczych (polskie dywizje, pomimo struktury wzorowanej na dywizjach radzieckich, były znacznie słabsze – miały o 30% niższe stany [[żołnierz]]y i sprzętu bojowego ([[Siły i środki walki zbrojnej|sił i środków]])).

W ramach realizowanych zadań, określonych po raz pierwszy w „Planie operacji zaczepnej z 1965 r.”, polskie wojska operacyjne miały prowadzić [[działania zaczepne]] na nadmorskim kierunku operacyjnym w II rzucie strategicznym wojsk UW i zająć terytorium północnych [[Niemcy|Niemiec]], [[Dania|Danii]] i [[Holandia|Holandii]]. Jednostki wojsk desantowych ([[7 Dywizja Desantowa]]) i powietrznodesantowych ([[6 Dywizja Powietrznodesantowa]]) oraz jedna dywizja zmechanizowana (15 Dywizja Zmechanizowana) miały zająć wyspy [[Zelandia (wyspa)|Zelandia]] i [[Fionia]] przy wsparciu sił [[Marynarka Wojenna|Marynarki Wojennej]] i radzieckiej [[Flota Bałtycka|Floty Bałtyckiej]]. Celem tej operacji było zamknięcie cieśnin duńskich i niedopuszczenie sił morskich NATO na Morze Bałtyckie (zabezpieczenie wybrzeża Polski, NRD i ZSRR przed [[desant morski|desantami morskimi]]). Od połowy lat 80. XX w. przewidywano alternatywnie w planie możliwość prowadzenia działań obronnych w II rzucie strategicznym UW na linii Odry i Nysy Łużyckiej. Ćwiczenia związane z obroną zachodniej granicy Polski prowadzone były systematycznie od 1946 roku.

== Wspólny system obrony powietrznej terytorium państw UW ==
W oparciu o systemy radiolokacyjne, rakietowe i dowodzenia produkcji radzieckiej w latach 60. XX w. stworzony został jednolity system obrony powietrznej łączący narodowe systemy poszczególnych państw-członków UW. Był on powieleniem modelu radzieckiego obrony strefowo-obiektowej. Zakładał wymianę informacji między dowództwami Obrony Powietrznej Kraju i współdziałanie w zwalczaniu naruszycieli wspólnej przestrzeni powietrznej. Dotyczyło to przede wszystkim państw i rejonów graniczących z państwami NATO i wybrzeży morskich. Od zachodnich granic NRD aż po Zatokę Fińską były rozmieszczone jednostki rakietowe, a na ich zapleczu lotniska ze stale dyżurującymi samolotami przechwytującymi. Był rozwijany i modernizowany do końca istnienia UW. Na dużą skalę zastosowano systemy rakietowe: [[S-75|S-75 „Dźwina”]], S-75M „Wołchow”, [[S-125]] „Newa”, [[S-200 Wega|S-200 „Wega”]] i ich mutacje. W Polsce było kilkadziesiąt takich dywizjonów. Planowano wprowadzanie nowych (np. [[S-300P|S-300]]). Podstawą było wczesne wykrycie, zidentyfikowanie i namierzenie przeciwnika oraz szybki obieg informacji o nim. Układ Warszawski posiadał rozbudowaną sieć posterunków radiolokacyjnych i łączności, w większości produkcji radzieckiej.

Właśnie system OPK (i siły morskie) był punktem styku przeciwstawnych sił „[[zimna wojna|zimnej wojny]]”, a mógł być niemal w każdej chwili początkiem rzeczywistego starcia. Obie strony wzajemnie usiłowały śledzić i kontrolować przeciwnika, nierzadko posuwając się do prowokacji. Stale nad Morzem Bałtyckim, w pobliżu granic państw UW patrolowały przestrzeń samoloty NATO, zwiadowcze i bojowe. Radzieckie samoloty pojawiały się u wybrzeży państw zachodnich. W przypadku pojawienia się przeciwnika był ogłaszany w tych jednostkach alarm bojowy, przygotowywano rakiety do startu, włączane były stacje naprowadzania rakiet, częstokroć podrywano w powietrze parę dyżurną (przechwytujących samolotów myśliwskich). Prowadzona była ożywiona łączność. Takie przypadki były na porządku dziennym. Paradoksalnie, te działania prowadzone regularnie i rutynowo pomagały utrzymać pewną równowagę, służyły bowiem kontroli sił i środków przeciwnika: czy zmieniła się ilość, dyslokacja dywizjonów rakietowych, lotnisk, czynnych stacji radarowych, ośrodków łączności, ich częstotliwości, mocy, sposobów pracy itp. Nad Bałtykiem przez wiele lat pojawiały się natowskie „[[Lockheed P-3 Orion|Oriony]]”, „[[Hawker Siddeley Nimrod|Nimrody]]”, a nawet samoloty „[[Lockheed SR-71 Blackbird|Blackbird]]”.

System służył również do wykrywania i powstrzymywania uciekinierów z własnego terytorium. W szczególności wiele takich przypadków miało miejsce w latach osiemdziesiątych XX w.

== Broń jądrowa w UW ==
W okresie istnienia Układu Warszawskiego broń jądrową posiadała tylko Armia Radziecka. W chwili powstania Układu dysponowała ona 200 bombami jądrowymi (w tym czasie NATO miało 3067 ładunków jądrowych). Pozostałe kraje członkowskie dysponowały od początku lat 60. XX w. środkami przenoszenia broni jądrowej w postaci wyrzutni rakiet taktycznych i taktyczno-operacyjnych oraz samolotów nosicieli broni jądrowej. Arsenał jądrowy Układu Warszawskiego był systematycznie rozbudowywany, jednak zrównanie potencjałów UW i NATO nastąpiło dopiero w połowie lat 70. XX w. Państwa członkowskie UW wprowadzały na uzbrojenie nowe typy wyrzutni rakiet o większym zasięgu oraz nowocześniejsze typy samolotów. W 1986 roku liczba ładunków jądrowych będących w dyspozycji UW osiągnęła największy poziom – 40&nbsp;723 ładunki. W następnych latach zaczęto ich redukcję. W chwili rozwiązania Układu w 1991 roku Związek Radziecki posiadał 28&nbsp;595 ładunków jądrowych.

=== Broń jądrowa na terytorium Polski ===
Radziecka broń jądrowa znajdowała się na terytorium kilku państw Układu Warszawskiego. Według raportu [[Centralna Agencja Wywiadowcza|CIA]] z 1979 roku ujawnionego w 1996 roku, 23 magazyny znajdowały się na terytorium: Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Polski, Czechosłowacji, Węgier i Rumunii. 11 spośród nich umiejscowionych było na terenie radzieckich lotnisk wojskowych, pozostałych 12 to integralne, pilnie strzeżone składy głowic dla rakiet taktycznych i taktyczno-operacyjnych oraz jądrowych bomb lotniczych.

Na terenie Polski broń jądrowa znajdowała się w kilku miejscach. W trzech radzieckich jednostkach wojskowych: w [[Templewo|Templewie]] koło [[Trzemeszno Lubuskie|Trzemeszna Lubuskiego]], w [[Brzeźnica-Kolonia|Brzeźnicy]] (koło [[Borne Sulinowo|Bornego Sulinowa]]) i w [[Podborsko|Podborsku]] koło [[Białogard]]u{{fakt|data=2023-01}}. Z nich, w wypadku wojny, miała być wydana polskim jednostkom rakietowym (cztery brygady rakiet operacyjno-taktycznych, czternaście dywizjonów rakiet taktycznych) i lotniczym. Było to łącznie 178 ładunków w formie [[głowica bojowa|głowic]] do rakiet i bomb lotniczych (w tym czasie Amerykanie na terenie Republiki Federalnej Niemiec posiadali ok. 10 tys. ładunków jądrowych, w tym 2500 do dyspozycji [[Bundeswehra|Bundeswehry]]). Jednostki wojsk rakietowych SZ PRL posiadały na uzbrojeniu wyrzutnie rakiet operacyjno-taktycznych (systemu R-300 „Elbrus” – według NATO: [[R-17 Elbrus|SCUD B]]) i wyrzutnie rakiet taktycznych (typu R-70 „Łuna M”). Wojska lotnicze miały na uzbrojeniu samoloty [[Su-7]], a potem [[Su-17|Su-22]] przystosowane do przenoszenia bomb jądrowych. Broń jądrowa miała być użyta przez wojska [[Front Polski (1950)|Frontu Polskiego]] głównie do niszczenia dużych zgrupowań wojsk przeciwnika oraz jego środków przenoszenia [[broń masowego rażenia|broni masowego rażenia]].

Jednostki [[Północna Grupa Wojsk|Północnej Grupy Wojsk AR]] w Polsce posiadały amunicję jądrową na własny użytek: w składach lotniska w Szprotawie, prawdopodobnie{{doprecyzuj|data=2023-01|według kogo?}} w Bagiczu koło Kołobrzegu (składy lotniskowe) i innych. Ich liczba, rodzaj i moc nie zostały dotąd ujawnione. Składy mieściły się w rejonach dużej koncentracji wojsk radzieckich i były osłaniane przez jednostki „[[Specnaz]]u”{{fakt|data=2023-01}}.

Decyzję o wydaniu ze składów i użyciu broni jądrowej mogło wydać tylko [[Dowództwo]] Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego, co miało zapobiec jej przypadkowemu wykorzystaniu przez dowódców niższych szczebli.

== Operacje wojskowe UW ==
Układ Warszawski prowadził w ciągu swego istnienia tylko jedną [[Operacja wojskowa|operację wojskową]] – [[Interwencja Układu Warszawskiego w Czechosłowacji|operację „Dunaj”]]. 21 sierpnia 1968 roku przeprowadził interwencję podczas [[Praska Wiosna|Praskiej Wiosny]] w [[Czechosłowacja|Czechosłowacji]] (nie była to interwencja wszystkich państw Układu, lecz jedynie jego 5 członków, Rumunia odmówiła. Udział wzięły siły zbrojne: [[Niemiecka Republika Demokratyczna|Niemieckiej Republiki Demokratycznej]], [[Ludowa Republika Bułgarii|Bułgarii]], [[Węgierska Republika Ludowa (1949–1989)|Węgier]], [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|Polski]] i [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]); w ten sposób została wypełniona tzw. [[doktryna Breżniewa]]{{u|interw}}. W interwencji wzięło udział 750&nbsp;000 żołnierzy, 6300 czołgów i 800 samolotów. Szacuje się{{doprecyzuj|data=2015-11|kto?}}, że zginęło około 200 osób.

Po inwazji wojsk tzw. Układu Warsz. na Czechosłowację Dowódca [[United States Army]] Europe gen. [[James Hilliard Polk]] uznał, że: „to była operacja wojskowa najwyższej klasy, dobrze zorganizowana i skoordynowana, właściwie zamaskowana i szybka”. Ocenił ''Dunaj'' jako zmasowany pokaz potęgi wojskowej ZSRR{{fakt|data=2014-03}}.

Na szczycie w [[Bukareszt|Bukareszcie]] w 1989 roku zdecydowano o odejściu od doktryny Breżniewa. Po [[jesień Ludów|przemianach politycznych]] w latach 1989–1990 państwa członkowskie postanowiły, że stacjonujące w krajach Układu wojska radzieckie powinny opuścić te państwa. 25 lutego 1991 roku w [[Budapeszt|Budapeszcie]] podpisano umowę o zaprzestaniu współpracy wojskowej w ramach Układu, 1 lipca 1991 roku w [[Praga|Pradze]] rozwiązano struktury polityczne. Oznaczało to ostateczną likwidację Układu Warszawskiego{{r|isap.sejm1993}}.

== Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych ==
{| class="wikitable"
! Lp. !! Stopień, imię, nazwisko !! Objęcie funkcji !! Zakończenie pełnienia funkcji
|-
|1 || [[Marszałek Związku Radzieckiego]] [[Iwan Koniew]] || 14 maja 1955 || 23 lipca 1960
|-
|2 || Marszałek Związku Radzieckiego [[Andriej Grieczko|Andriej Greczko]] || 24 lipca 1960 || 6 lipca 1967
|-
|3 || Marszałek Związku Radzieckiego [[Iwan Jakubowski]] || 7 lipca 1967 || 30 listopada 1976
|-
|4 || Marszałek Związku Radzieckiego [[Wiktor Kulikow]] || 1 grudnia 1976 || 14 lutego 1989
|-
|5 || [[Generał armii]] [[Piotr Łuszew]] || 15 lutego 1989 || 31 marca 1991
|}

== Zastępcy Naczelnego Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych ==
<small>Do 1969 zastępcami naczelnego dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych byli ministrowie obrony państw-stron Układu Warszawskiego.</small>
{| class="wikitable"
! Lp. !! Stopień, imię, nazwisko !! Objęcie funkcji !! Zakończenie pełnienia funkcji
|-
| 1 || [[Marszałek Polski]] i [[Marszałek Związku Radzieckiego|Związku Radzieckiego]] [[Konstanty Rokossowski]] || 1955 || 1956
|-
| 2 || Marszałek Polski [[Marian Spychalski]] || 1956 || 1968
|-
| 3 || Gen. broni [[Wojciech Jaruzelski]] || 1968 || 1969
|-
| 4 || Gen. dyw. [[Tadeusz Tuczapski]] || 1969 || 1972
|-
| 5 || Gen. broni [[Eugeniusz Molczyk]] || 1972 || 1986
|-
| 6 || Gen. broni [[Antoni Jasiński]] || 1986 || 1991
|}

== Szefowie Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych ==
{| class="wikitable"
! Lp. !! Stopień, imię, nazwisko !! Objęcie funkcji !! Zakończenie pełnienia funkcji
|-
| 1 || Generał armii [[Aleksiej Antonow]] || 14 maja 1955 || 16 czerwca 1962
|-
| 2 || Generał armii [[Paweł Batow]] || 17 czerwca 1962 || 1965
|-
| 3 || Generał armii [[Michaił Kazakow]] || 1965 || 1968
|-
| 4 || Generał armii [[Siergiej Sztemienko|Siergiej Sztiemienko]] || 1968 || 1976
|-
| 5 || Generał armii [[Anatolij Gribkow]] || 1976 || 1989
|-
| 6 || Generał armii [[Władimir Łobow]] || 1989 || 1991
|}

== Zastępcy Szefa Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych ==
{| class="wikitable"
! Lp. !! Stopień, imię, nazwisko !! Objęcie funkcji !! Zakończenie pełnienia funkcji
|-
| 1 || [[wiceadmirał|Wadm.]] [[Zdzisław Studziński]] || 1969 || 1975
|-
| 2 || Gen. dyw. [[Józef Kamiński (generał WP)|Józef Kamiński]] || 1975 || 1978
|-
| 3 || Gen. dyw. [[Stanisław Antos]] || 1978 || 1986
|-
| 4 || Gen. dyw. [[Wacław Szklarski (generał)|Wacław Szklarski]] || 1986 || 1989
|-
| 5 || Gen. dyw. [[Zbigniew Blechman]] || 1989 || 1991
|}

== Przedstawiciele Polski w Sztabie Zjednoczonych Sił Zbrojnych ==
{| class="wikitable"
! Lp. !! Stopień, imię, nazwisko !! Objęcie funkcji !! Zakończenie pełnienia funkcji
|-
| 1 || Gen. bryg. [[Tadeusz Pióro (generał)|Tadeusz Pióro]] || 1955 || 1958
|-
| 2 || Płk dypl. [[Tadeusz Hupałowski]] || 1958 || 1961
|-
| 3 || Płk dypl. [[Leon Szyszko]] || 1961 || 1965
|-
| 4 || Gen. dyw. [[Jan Śliwiński (generał)|Jan Śliwiński]] || 1965 || 1969
|}

== Przedstawiciele Naczelnego Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych w SZ PRL ==
{| class="wikitable"
! Lp. !! Stopień, imię, nazwisko !! Objęcie funkcji !! Zakończenie pełnienia funkcji
|-
| 1 || Gen. por. G. Czernyszew || 1957 || 1962
|-
| 2 || Gen. płk [[Dmitrij Żerebin]] || 1962 || 1968
|-
| 3 || Gen. płk [[Aleksandr Koźmin]] || 1968 || 1974
|-
| 4 || Gen. armii [[Afanasij Szczegłow]] || 1974 || 1984
|-
| 5 || Gen. płk [[Władimir Siwienok]] || 1984 || 1991
|}

== Insygnia ==
<gallery>
Plik:Знак Варшавского договора.JPG|Unia na rzecz pokoju i socjalizmu
Plik:Знак Варшавского договора ЮГ.jpg|Ćwiczenia p.k. Braterstwo Broni (1970 r.)
Plik:Знак Варшавского договора 1972.JPG|Wspólne ćwiczenia, TARCZA -72 (1972 r.)
Plik:Значок Варшавского договора, 25 лет.JPG|25 lat Układu Warszawskiego (1980 r.)
Plik:Значок ВВС Варшавского договора.JPG|Siły powietrzne Układu Warszawskiego
Plik:Значок Варшавского договора ЩИТ-82.JPG|Wspólne ćwiczenia, TARCZA -82, Bułgarii (1982 r.)
Plik:Знак 30 лет Варшавского договора.JPG|30 lat Układu Warszawskiego (1985 r.)
</gallery>

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="interw">Interwencja naruszała art. 1 Układu nakazujący Stronom ''powstrzymywać się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub jej użycia'' i art. 8 zobowiązujący Strony do ''wzajemnego poszanowania ich niezawisłości i suwerenności oraz nieingerencji w ich sprawy wewnętrzne.'' Była też sprzeczna z oficjalnie proklamowanym celem Układu – udzielaniem pomocy państwu napadniętemu, jedynymi obcymi wojskami na terenie Czechosłowacji były wojska Układu.</ref>
}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="DzU182-1955">{{Dziennik Ustaw|1955|30|182}}.</ref>
<ref name="DzU183-1955">{{Dziennik Ustaw|1955|30|183}}<br />Zważywszy, iż [[Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej|Konstytucja PRL]] nie przewidywała ratyfikacji przez Sejm (art. 25.1.7 ''Rada Państwa'' [...] ''ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe'' [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19520330232 Dz.U. 1952 nr 33, poz. 232]) kwestia obowiązywania Układu wobec PRL może budzić wątpliwości.</ref>
<ref name="DzU1957">Na przykład [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19570290127 ''Umowa między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o statusie prawnym wojsk radzieckich czasowo stacjonowanych w Polsce, podpisana w Warszawie dnia 17 grudnia 1956 roku''] (Dz.U. z 1957 nr 29, poz. 127).</ref>
<ref name="DzU1974">[http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19740100059 ''Konwencja o zdolności prawnej, przywilejach i immunitetach Sztabu i innych organów dowodzenia Zjednoczonych Sił Zbrojnych państw-stron Układu Warszawskiego, sporządzona w Moskwie dnia 24 kwietnia 1973 r.''] (Dz.U. 1974 nr 10, poz. 59).</ref>
<ref name="fakty.interia">{{Cytuj stronę |url = https://wydarzenia.interia.pl/polska/news-prl-miala-bron-atomowa,nId,809451 |tytuł = ''„PRL miała broń atomową”'' |data = 12 kwietnia 2006 |opublikowany = Interia.pl}} (Uwaga: tytuł artykułu wprowadza w błąd – PRL nie miała broni atomowej, broń taka jedynie znajdowała się na terytorium PRL).</ref>
<ref name="isap.sejm1945">Na przykład [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19450470268 ''Układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i Rzecząpospolitą Polską''] z 21 kwietnia 1945 (Dz.U. 1945 nr 47, poz. 268) zastąpiony przez [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19650200130 ''Układ między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy podpisany w Warszawie dnia 8 kwietnia 1965 r.''] (Dz.U. 1965 nr 20, poz. 130).</ref>
<ref name="isap.sejm1985">[https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19850340152 ''Protokół o przedłużeniu okresu obowiązywania Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, podpisanego w Warszawie dnia 14 maja 1955 r., sporządzony w Warszawie dnia 26 kwietnia 1985 r.''] (Dz.U. 1985 nr 34, poz. 152); [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19850340153 ''Oświadczenie Rządowe z dnia 7 czerwca 1985 r. w sprawie wejścia w życie Protokołu o przedłużeniu okresu obowiązywania Układu o przyjaźni''] (Dz.U. 1985 nr 34, poz. 153); [http://www.kronikarp.com/komentarze,10 ''Kronika RP''].</ref>
<ref name="isap.sejm1993">[https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19930610289 ''Protokół sporządzony w Pradze dnia 1 lipca 1991 r. o utracie mocy Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej''] (Dz.U. 1993 nr 61, poz. 289); [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19930610290 ''Oświadczenie Rządowe z dnia 25 maja 1993 r. w sprawie wejścia w życie Protokołu sporządzonego w Pradze dnia 1 lipca 1991 r.''] (Dz.U. 1993 nr 61, poz. 290).</ref>
<ref name="mp1976">[https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP19760430208 ''Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 18 grudnia 1976 r. w sprawie przebiegu i wyników wizyty delegacji partyjno-państwowej w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz rezultatów bukareszteńskiej narady Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron Układu Warszawskiego.''] (M.P. 1976 nr 43, poz. 208).</ref>
<ref name="ONZ">[https://treaties.un.org/pages/showDetails.aspx?objid=08000002801488a3 United Nations Treaty Series No. 2962].</ref>
<ref name="Pietl">M. Pietlewannyj: ''Korabli stran Warszawskogo dogowora''. Galeja Print: Sankt Petersburg, 2009, {{ISBN|978-5-8172-0127-7}} (ros.), s. 3.</ref>
<ref name="pwn">{{encyklopedia PWN|id = 3990984|tytuł=Układ Warszawski|data dostępu=2019-08-09}}</ref>
<ref name="zsrr1943">[https://ru.wikisource.org/wiki/Договор_между_СССР_и_Чехословацкой_Республикой_о_дружбе,_взаимной_помощи_и_послевоенном_сотрудничестве ''Układ ZSRR i Czechoslowacji o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej 12 grudnia 1943 r.''], tam też podobne układy ZSRR z innymi państwami.</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* Jerzy Kajetanowicz: ''Polskie wojska operacyjne w systemie bezpieczeństwa państwa w latach 1955–1975'', Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej 2008, nr 2
* Jerzy Kajetanowicz:'' Polskie wojska operacyjne w Układzie Warszawskim'', Poligon 2011 nr 5
* Jerzy Kajetanowicz: ''Wojsko Polskie w Układzie Warszawskim 1955-1990'', Zasoby forum ogólnowojskowego „Bezpieczeństwo”, [w:] [https://web.archive.org/web/20121020085750/http://www.serwis-militarny.net/opinie/]
* Ryszard Kałużny: ''Układ Warszawski 1955-1991'', Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych 2008, nr 1
* Leszek Pajórek: ''Polska a „Praska Wiosna”'', Wydawnictwo Egros Warszawa 1998, s. 65
* [[Leszek Pietrzak]]: ''Myśmy was wyzwolili a wy przedstawiacie nam jakieś rachunki”. Krótka historia Układu Warszawskiego'', [w:] [http://wpolityce.pl/artykuly/9612-mysmy-was-wyzwolili-a-wy-przedstawiacie-nam-jakies-rachunki-krotka-historia-ukladu-warszawskiego]
* [http://www.rmf24.pl/fakty/swiat/news-zmarl-byly-dowodca-wojsk-ukladu-warszawskiego,nId,974094 ''Zmarł były dowódca wojsk Układu Warszawskiego'']
* [http://web.archive.org/web/20150910075048/http://www.php.isn.ethz.ch/index.cfm Strona poświęcona przygotowaniom UW i NATO do wojny]
* [http://web.archive.org/web/20160328065127/http://www.nrdc.org/nuclear/nudb/datab19.asp Strona poświęcona arsenałom jądrowym Związku Radzieckiego i państw NATO]

{{zimna wojna}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Układ Warszawski| ]]
[[Kategoria:Dawne organizacje międzynarodowe]]
[[Kategoria:Sojusze wojskowe]]