Tekst źródłowy strony Wikipedysta:Slawekrawicz/brudnopis

{{Biogram infobox
 |imię i nazwisko           = Karol Darwin
 |imię i nazwisko org       = Charles Darwin
 |grafika                   = Charles Darwin seated.jpg
 |opis grafiki              = Charles Darwin w 1854 roku, w wieku 45 lat
 |alt grafiki               = 
 |imię i nazwisko urodzenia = Charles Robert Darwin
 |data urodzenia            = [[12 lutego]] [[1809]]
 |miejsce urodzenia         = [[Shrewsbury]], [[Wielka Brytania]]
 |data śmierci              = [[19 kwietnia]] [[1882]]
 |miejsce śmierci           = [[Downe]], [[Wielka Brytania]]
 |miejsce spoczynku         = [[Opactwo Westminsterskie]]
 |zawód                     = [[nauki przyrodnicze|przyrodnik]]
 |Alma Mater                = [[University of Edinburgh]]
 |uczelnia                  = [[University of Cambridge]]
 |rodzice                   = Robert Darwin, Susannah Darwin (z domu Wedgwood)
 |małżeństwo                = [[Emma Darwin]]
 |dzieci                    = William Erasmus Darwin, Anne Elizabeth Darwin, Mary Eleanor Darwin, Henrietta Emma Darwin, George Howard Darwin, Elizabeth Darwin, Francis Darwin, Leonard Darwin, Horace Darwin, Charles Waring Darwin
 |faksymile                 = Charles Darwin Signature.svg
 |odznaczenia               = 
 |commons                   = Category:Charles Darwin
 |wikicytaty                = Karol Darwin
}}
'''Karol Robert Darwin''' ([[ang.]] Charles Robert Darwin; ur. 12 lutego 1809 w [[Shrewsbury]], zm. 19 kwietnia 1882 w [[Downe]]) – [[Anglia|angielski]] [[nauki przyrodnicze|przyrodnik]], twórca teorii [[ewolucja|ewolucji]], zgodnie z którą wszystkie [[Gatunek (biologia)|gatunki]] pochodzą od wcześniejszych form, autor publikacji, w których przedstawił argumenty na poparcie swej tezy<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Coyne | imię = Jerry A. | autor link = Jerry Coyne | tytuł = Why Evolution is True | wydawca = [[Oxford University Press]] | miejsce = Oxford | rok = 2009 | strony = 17 | isbn = 0-199-23084-6 | cytat = In ''The Origin'', Darwin provided an alternative hypothesis for the development , diversification, and design of life. Much of that book presents evidence that not only supports evolution but at the same time refutes creationism. In Darwin's day, the evidence for his theories was compelling but not completely decisive | język = en}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Glass | imię = Bentley | autor link = Bentley Glass | autor2 =  | tytuł = Forerunners of Darwin | wydawca = Johns Hopkins University Press | miejsce = Baltimore, MD | rok = 1959 | strony =  | isbn = 0801802229 | cytat = Darwin's solution is a magnificent synthesis of evidence...a synthesis...compelling in honesty and comprehensiveness | język = en}}</ref>. Darwin uważał, że rozgałęziony schemat ewolucji wynika z procesu, który nazwał [[Dobór naturalny|doborem naturalnym]]. Prawdziwość teorii ewolucji została zaakceptowana przez wielu naukowców przyrodników i dużą część społeczeństwa już za życia Darwina<ref name=JvW>John van Wyhe: ''Charles Darwin: gentleman naturalist: A biographical sketch''</ref>; jednak dopiero po pojawieniu się współczesnej syntezy ewolucji (którą opracowano w okresie od początku lat 30. do końca lat 50. XX wieku) naukowcy powszechnie zgodzili się, że dobór naturalny jest podstawowym mechanizmem ewolucji<ref name=b3847>Peter J. Bowler: ''Evolution: The History of an Idea'', ss. 338, 347</ref>, a sam proces ciągłych zmian, z których wyłaniają się nowe jakości, niezaprzeczalnym faktem. W swojej zmodyfikowanej formie odkrycia naukowe Darwina są teorią unifikującą [[nauki biologiczne|nauki o życiu]] i wyjaśniającą [[Różnorodność biologiczna|różnorodność biologiczną]]<ref>{{cytuj stronę| url = http://darwin-online.org.uk/biography.html | tytuł = The Complete Works of Darwin Online – Biography | data dostępu = 15 listopada 2009| autor = | opublikowany = | data = | język = en}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Dobzhansky | imię = Theodosius | tytuł = Nothing in Biology Makes Sense Except in the Light of Evolution | url = http://www.2think.org/dobzhansky.shtml | data = March 1973 | strony = 125–129 | tom = 35 | język = en}}</ref><ref>{{Cytuj książkę  | nazwisko = Darwin | imię = Charles | nazwisko2 = Carroll | imię2 = Joseph T. | tytuł = On the origin of species by means of natural selection | data = 2003 | wydawca = Broadview Press | miejsce = Peterborough, Ont.  | isbn = 1-55111-337-6 | język = en |cytat = ''The Origin of Species'' has special claims on our attention. It is one of the two or three most significant works of all time—one of those works that fundamentally and permanently alter our vision of the world....It is argued with a singularly rigorous consistency but it is also eloquent, imaginatively evocative, and rhetorically compelling.}}</ref>.

Zainteresowania naukowe Darwina sprawiły, że porzucił on studia w dziedzinie [[Medycyna|medycyny]], w której początkowo kształcił się na [[University of Edinburgh|Uniwersytecie w Edynburgu]], i przyłączył się do badań nad [[Bezkręgowce|bezkręgowcami morskimi]]. Późniejsze studia na [[University of Cambridge|Uniwersytecie w Cambridge]] wzbudziły w nim fascynację [[Nauki przyrodnicze|naukami przyrodniczymi]]<ref name=whowas>David Leff: ''AboutDarwin.com'', {{cytuj stronę| url = http://www.aboutdarwin.com/darwin/WhoWas.html| tytuł = About Charles Darwin| data dostępu = 15 listopada 2009| autor = | opublikowany = | data = | język = en}}</ref>. W czasie pięcioletniej podróży na statku [[HMS Beagle]] rozwinął też swoją wiedzę [[Geologia|geologiczną]] i zebrał materiały do badań geologicznych. Jego obserwacje i teorie potwierdzały [[Aktualizm|uniformitarystyczne]] poglądy [[Charles Lyell|Charlesa Lyella]], a publikacja dziennika z podróży spotkała się z żywym zainteresowaniem czytelników. Zaintrygowany problemami geograficznego rozmieszczenia okazów dzikiej przyrody i [[skamieniałości]], które zebrał podczas podróży, Darwin badał zmiany, jakim ulegały gatunki, i w 1838 stworzył teorię doboru naturalnego<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 210, 263–274, 284–285</ref>. Chociaż z wieloma przyrodnikami wymieniał poglądy na temat swoich teorii, dużo czasu poświęcał własnym badaniom, w których koncentrował się na geologii<ref>John van Wyhe: ''Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?'', ss. 184, 187</ref>. Swoją teorię spisał w 1858, gdy [[Alfred Russel Wallace]] przesłał mu swoją pracę, w której przedstawił poglądy bardzo podobne do jego własnych. Skłoniło go to do szybkiego opublikowania z Wallacem wspólnej pracy dotyczącej ich teorii pt. ''On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection'' ("O skłonności gatunków do tworzenia odmian oraz o utrwalaniu się gatunków drogą doboru naturalnego")<ref>{{cytuj stronę| url = http://www.amnh.org/exhibitions/darwin/work/last.php| tytuł = Darwin – A life's work.| data dostępu = 15 listopada 2009| autor = | opublikowany = [[Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej]] | data = | język = en}}</ref>.

W swej książce ''[[O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego]]'' (1859) Darwin tłumaczył zróżnicowanie występujące w naturze ewolucyjnym dziedziczeniem modyfikacji<ref name = JvW/>. Natomiast w dziele ''The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex'' ("O pochodzeniu człowieka i doborze w odniesieniu do płci"), której ciągiem dalszym była książka ''The Expression of the Emotions in Man and Animals'' ("O wyrażaniu emocji u człowieka i zwierząt"), badał [[Antropogeneza|ewolucję człowieka]] i [[dobór płciowy]]. Szereg książek poświęcił też badaniom nad roślinami, a w swej ostatniej pracy badał [[Dżdżownicowate|dżdżownice]] i ich wpływ na glebę<ref>R. B. Freeman: ''The Works of Charles Darwin: An Annotated Bibliographical Handlist''</ref>.

W uznaniu jego wybitnych osiągnięć Darwinowi po śmierci urządzono państwowy pogrzeb, jako jednemu z pięciu Brytyjczyków w XIX wieku nienależących do rodziny królewskiej<ref name=BBCstatefuneral>{{Cytuj stronę | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/7538482.stm | tytuł = BBC NEWS : Politics : Thatcher state funeral undecided | data dostępu = 18 listopada 2009 | data = 2008-08-02 | język = en}}</ref>. Pochowano go w [[Opactwo Westminsterskie|Opactwie Westminsterskim]], obok [[John Herschel|Johna Herschela]] i [[Isaac Newton|Isaaca Newtona]]<ref name=DarwinsBurial>David Leff: ''AboutDarwin.com'', [http://www.aboutdarwin.com/darwin/burial.html Darwin's Burial]</ref>.

== Życiorys ==
=== Dzieciństwo i edukacja ===

[[File:Buldern, Schloss Buldern -- 2.jpg|thumb|Buldern, Schloss Buldern -- 2]]
[[Plik:Charles Darwin 1816.jpg|thumb|upright|Siedmioletni Karol Darwin w 1816]]
Charles Robert Darwin urodził się w [[Shrewsbury]] 12 lutego 1809 w swoim domu rodzinnym The Mount<ref>{{Cytuj stronę | url = http://darwin.baruch.cuny.edu/biography/shrewsbury/mount/ | tytuł = The Mount House, Shrewsbury, England (Charles Darwin) | data dostępu = 18 listopada 2009 | autor = John H. Wahlert | data = 11 czerwca 2001 | praca = Darwin and Darwinism | opublikowany = [[Baruch College]] | język = en}}</ref>. Był piątym z sześciorga dzieci lekarza i finansisty [[Robert Darwin|Roberta Darwina]] i Susannah Darwin z domu Wedgwood. Był wnukiem przyrodnika [[Erasmus Darwin|Erasmusa Darwina]] ze strony ojca i przemysłowca [[Josiah Wedgwood]]a ze strony matki. Pod względem przekonań religijnych obie rodziny były w dużym stopniu [[unitarianizm|unitarianistyczne]], choć Wedgwoodowie należeli do kościoła [[anglikanizm|anglikańskiego]]. Robert Darwin, pomimo swoich skrywanych poglądów [[wolnomyślicielstwo|wolnomyślicielskich]], ochrzcił Karola w kościele anglikańskim. Wszystkie dzieci uczęszczały z matką do kaplicy unitariańskiej. W 1817 Darwin zaczął uczęszczać do szkoły prowadzonej przez kaznodzieję unitariańskiego. Ośmioletni wówczas chłopiec wykazywał zainteresowanie [[historia naturalna|historią naturalną]] i kolekcjonowaniem. W lipcu tego samego roku zmarła jego matka. Od września 1818 dołączył do swojego brata Erasmusa i razem uczęszczali do pobliskiej szkoły anglikańskiej z internatem – Shrewsbury School<ref name=skool>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 12–15</ref><ref>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=21 21–25]</ref>.

Lato 1825 Charles spędził jako lekarz-praktykant, pomagając ojcu w leczeniu biednych w [[Shropshire]]. Następnie w październiku 1825 wraz z bratem Erasmusem rozpoczął naukę na [[University of Edinburgh|Uniwersytecie w Edynburgu]]; on jako student pierwszego roku, a Erasmus jako praktykant w szpitalu w ramach ostatniego roku studiów medycznych. Wykłady na uniwersytecie go nudziły (szczególnie niechętnie podchodził do zajęć z [[chirurgia|chirurgii]]), więc zaniedbywał studia. Uczył się [[Taksydermia|preparowania eksponatów taksydermicznych]] u [[John Edmonstone|Johna Edmonstone'a]], wyzwolonego czarnoskórego niewolnika, który wcześniej towarzyszył [[Charles Waterton|Charlesowi Watertonowi]] podczas wyprawy w [[wilgotny las równikowy|lasy deszczowe]] [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]]<ref name=eddy>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=48 47–51]</ref>.

Na drugim roku studiów dołączył do [[Plinian Society]], grupy studentów zajmującej się historią naturalną, którzy w swoich debatach skłaniali się w stronę radykalnego [[materializm]]u. Na spotkaniu Plinian Society przemawiał tylko raz, 27 marca 1827, gdy przedstawił dwa odkrycia:
{{Cytat|Chodziło o to, iż tzw. jaja ''Flustra'' [jeden z mszywiołów morskich – tłum] mają zdolność do samodzielnego poruszania się za pomocą rzęsek. W rzeczywistości są to larwy. W innej znów rozprawce wykazałem, że drobne kuliste ciałka uważane za młodociane postacie ''Fucus loreus'' są jajowymi torebkami robaka ''Pontobdella muricata''<ref>{{Cytuj stronę  | nazwisko = Darwin | imię = Karol | tytuł = Wspomnienia o rozwoju mojego umysłu i charakteru | url = http://www.wiw.pl/biblioteka/klasycy_nauki/autobiografia_01.asp | opublikowany = Klasycy nauki – Biblioteka – Wirtualny Wszechświat | data =  | data dostępu = 2010-01-10}}</ref>.}}

Pomagał [[Robert Edmond Grant|Robertowi Grantowi]] w jego badaniach nad anatomią i cyklem życia [[bezkręgowce morskie|bezkręgowców morskich]] w zatoce [[Firth of Forth]]. Kiedy pewnego dnia Grant pozytywnie wypowiedział się o [[lamarkizm|poglądach na temat ewolucji]] [[Jean-Baptiste de Lamarck|Jean-Baptiste'a de Lamarcka]], Darwin był zaskoczony śmiałością poglądów Lamarcka, nie przerodziło się to jednak od razu w zainteresowanie ewolucją, może dlatego, że niedługo wcześniej zapoznał się z podobnymi poglądami swojego dziadka Erasmusa<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 72–88</ref>.

Uczęszczał na kurs historii naturalnej prowadzony przez [[Robert Jameson|Roberta Jamesona]], nie miał jednak o nim dobrego zdania; na kursie omawiano zagadnienia geologiczne, jednym z nich był spór pomiędzy zwolennikami [[neptunizm]]u i [[plutonizm]]u. W tym samym czasie uczył się [[taksonomia|klasyfikacji]] roślin i pomagał w opiekowaniu się zbiorami Królewskiego Muzeum w Edynburgu, jednego z największych ówczesnych muzeów w Europie<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 42–43</ref>.

Zaniedbywanie studiów medycznych irytowało jego ojca, który w końcu wysłał syna do [[Christ's College]] w [[Cambridge]], gdzie miał uzyskać tytuł licencjata, by rozpocząć karierę duchownego anglikańskiego<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 47–48</ref>. Darwin rozpoczął studia w styczniu 1828, ale bardziej interesowało go [[jeździectwo]] i [[strzelectwo]]. Jego kuzyn, [[William Darwin Fox]], zapoznał go z modnym wówczas zbieraniem [[chrząszcze|chrząszczy]], których Darwin stał się zagorzałym kolekcjonerem. Opisy niektórych z jego znalezisk opublikowano w ''Illustrations of British Entomology'' [[James Francis Stephens|Jamesa Francisa Stephensa]]<ref>{{Cytuj stronę| tytuł = Darwin Online: Darwin's insects in Stephens' Illustrations of British entomology (1829-32) | url = http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/vanWyhe_Stephens.html | opublikowany =  | data =  | data dostępu = 2009-12-29 | język=en| cytat=Whilst he was an undergraduate at Cambridge, Darwin had sent records of insects that he had captured to James Francis Stephens, and some of these were published in Illustrations of British entomology.}}</ref>. W okresie tym Darwin stał się bliskim przyjacielem i zwolennikiem profesora botaniki [[John Stevens Henslow|Johna Henslowa]]. Poznał również innych czołowych przyrodników, którzy pracę naukową utożsamiali z [[teologia naturalna|teologią naturalną]]. Darwin stał się wówczas znany jako "człowiek, który chodzi z Henslowem". Gdy zaczęły zbliżać się terminy egzaminów, skoncentrował się na nauce. Zachwyciły go język i logika ''Evidences of Christianity'' [[William Paley|Williama Paleya]]<ref name=dar57>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=59 57–67]</ref>. Ogólnie mówiąc, Darwin był jednym z lepszych studentów: na egzaminach końcowych w styczniu 1831 zajął dziesiąte miejsce na 178 osób<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', s. 97</ref>.

Darwin pozostał w Cambridge do czerwca 1831. Studiował ''Natural Theology'' ("Teologię naturalną") Paleya, w której autor próbował udowodnić poprzez dzieła natury istnienie Boga ([[argument teleologiczny]]) a [[adaptacja (biologia)|procesy adaptacji w przyrodzie]] tłumaczył ingerencją Boga działającego poprzez prawa przyrody<ref name=syd5-7>Momme von Sydow: ''Science and Beliefs: From Natural Philosophy to Natural Science, 1700–1900'', ss. 5–7</ref>. Zapoznał się również z nową książką [[John Herschel|Johna Herschela]], która za najważniejszy cel [[filozofia przyrody|filozofii przyrody]] uznawała zrozumienie jej praw poprzez [[rozumowanie indukcyjne]] opierające się na obserwacji. Przeczytał również ''Personal Narrative'' [[Alexander von Humboldt|Alexandra Humboldta]] – relację z podróży naukowych niemieckiego przyrodnika. Lektury te napełniły go entuzjazmem i rozpaliły pragnienie, aby swoimi odkryciami również przyczynić się do pogłębienia wiedzy przyrodniczej – Darwin po zakończeniu nauki planował odwiedzić [[Teneryfa|Teneryfę]], by wraz z kilkorgiem kolegów z uczelni badać przyrodę w [[strefa międzyzwrotnikowa|tropikach]]. W ramach przygotowań do tego wyjazdu zapisał się na kurs geologii u [[Adam Sedgwick|Adama Sedgwicka]], a latem wyjechał z nim mapować [[warstwa (geologia)|warstwy geologiczne]] w [[Walia|Walii]]<ref name=db>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=69 67–68]</ref><ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 128–129, 133–141</ref>.

Po dwóch tygodniach spędzonych z kolegami w [[Barmouth]] wrócił do domu, gdzie czekał na niego list od Henslowa. Henslow zaproponował Darwina jako odpowiedniego przyrodnika do udziału w wyprawie kapitana [[Robert FitzRoy|Roberta FitzRoya]], której celem było sporządzenie map wybrzeża Ameryki Południowej<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-105.html | tytuł = Darwin Correspondence Project – Letter 105 — Henslow, J. S. to Darwin, C. R., 24 Aug 1831 | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>. Ekspedycja miała wyruszyć za cztery tygodnie na statku [[HMS Beagle]]. Darwin miał sam pokryć koszty swojego uczestnictwa, widziano go przy tym bardziej w roli towarzysza podróży niż zbieracza. Ojciec był przeciwny zaplanowanej na dwa lata podróży, uważając ją za stratę czasu, ale za namową swojego szwagra, [[Josiah Wedgwood II|Josiaha Wedgwooda II]], zgodził się na udział syna w wyprawie<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 94–97</ref>.

=== Podróż statku HMS Beagle ===
[[Plik:Voyage of the Beagle-en.svg|thumb|400px|Podróż HMS Beagle]]
Podróż statku HMS Beagle była zaplanowana na 24 października 1831 roku, jednak z powodu problemów z przygotowaniami do wyprawy wypłynięcie statku opóźniło się do 27 grudnia. Podróż trwała prawie 5 lat - zgodnie z zamierzeniami FitzRoya. Gdy statek przybijał do brzegu, Darwin większość czasu spędzał na lądzie, prowadząc badania geologiczne i zbierając materiały do badań nad historią naturalną, podczas gdy na HMS Beagle [[hydrografia|sporządzano mapy]] wybrzeża<ref name=JvW/><ref name=kix>Richard Keynes: ''Charles Darwin’s zoology notes & specimen lists from H.M.S. Beagle'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1840&pageseq=12 ix–xi]</ref>. Ze swoich obserwacji i spekulacji teoretycznych sporządzał staranne notatki; co pewien czas przesyłał do Cambridge zebrane próbki i listy, w tym kopię swojego dziennika dla rodziny<ref>John van Wyhe: ''Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution'', ss. 18–21</ref>. Miał już pewne doświadczenie w prowadzeniu badań geologicznych, zbieraniu chrząszczy i w preparowaniu morskich bezkręgowców, ale we wszystkich innych dziedzinach był nowicjuszem, zbierał więc próbki do późniejszej ich oceny przez specjalistów<ref name=fnGal>{{Cytuj stronę | url = http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Chancellor_Keynes_Galapagos.html | tytuł = Darwin's field notes on the Galapagos: 'A little world within itself' | data dostępu = 18 listopada 2009 | autor = Gordon Chancellor | autor2 = Randal Keynes | rok = 2006 | miesiąc = październik | opublikowany = [[The Complete Works of Charles Darwin Online|Darwin Online]] | język = en}}</ref>. Pomimo tego, że wielokrotnie cierpiał z powodu choroby morskiej, prowadził badania bezkręgowców morskich a większość jego notatek zoologicznych dotyczyła właśnie tych zwierząt<ref name=kix/><ref name=plankton>Richard Keynes: ''Charles Darwin's Beagle Diary'', [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1925&viewtype=text&pageseq=53 21-22]</ref>.

Podczas pierwszego postoju na lądzie w [[Santiago (Wyspy Zielonego Przylądka)|Santiago na Wyspach Zielonego Przylądka]] odkrył muszle w białym paśmie skał wysoko w [[skały wylewne|wulkanicznych]] klifach. FitzRoy dał mu do przeczytania pierwszy tom ''Principles of Geology'' ("Zasady geologii") [[Charles Lyell|Charlesa Lyella]], w których autor przedstawił swoje [[aktualizm|uniformitarystyczne]] koncepcje, przedstawiając wizję lądu powoli wznoszącego się lub opadającego przez bardzo długie okresy czasy<ref>[[Robert FitzRoy]] po powrocie z rejsu był znany ze swojej pobożności i dosłownej interpretacji Biblii, jednak w owym czasie bardzo interesował się poglądami Lyella. Obaj spotkali się przed podróżą, Lyell poprosił go wtedy o przeprowadzenie pewnych obserwacji w Ameryce Południowej. Kiedy uczestnicy wyprawy płynęli w górę rzeki Santa Cruz w [[Patagonia|Patagonii]], FitzRoy zapisał w swoim dzienniku, że według niego równiny były [[Terasa morska|terasami morskimi]], powstałymi po obniżeniu się poziomu oceanu. FitzRoy zmienił swoje przekonania dopiero po powrocie, kiedy ożenił się z pewną bardzo religijną damą (źródło: E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 186, 414)</ref>. Darwin zgadzał się z Lyellem, tworząc własne teorie i myśląc nad napisaniem książki na temat geologii<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 183–190</ref>. W Brazylii zachwyciły go lasy tropikalne na nabrzeżu [[Bahia|Bahii]]<ref>Richard Keynes: ''Charles Darwin's Beagle Diary'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1925&pageseq=73 41–42]</ref>. Nie popierał [[niewolnictwo|niewolnictwa]], które uważał za odrażające<ref>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=75 73–74]</ref>.

W [[Punta Alta]] w [[Patagonia|Patagonii]] dokonał ważnego odkrycia wymarłych, ogromnych [[ssaki|ssaków]], których pozostałości znajdowały się w klifach obok współczesnych muszli. Wskazywało to na ich niedawne [[Wymieranie|wymarcie]], Darwin nie znalazł jednak żadnych oznak nagłej zmiany klimatu lub innej katastrofy, która mogła do tego doprowadzić. Zidentyfikował ''[[Megatherium americanum]]'' o kościstym pancerzu, który początkowo wydał mu się ogromną odmianą pancerza miejscowych [[Pancerniki|pancerników]]. Odkrycia te spotkały się w Anglii z wielkim zainteresowaniem<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 223–235</ref><ref>Charles Darwin: ''Extracts from letters to Professor Henslow'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1&viewtype=text&pageseq=7 7]</ref><ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', s. 210</ref>. W czasie wypraw z [[gaucho|gauchami]] w głąb lądu w celu prowadzenia badań geologicznych i zebrania skamieniałości poznał społeczne, polityczne i antropologiczne aspekty życia rodzimych Indian i kolonizatorów w dobie przemian (krótko wcześniej, w 1816, Argentyna wywalczyła sobie niepodległość od Hiszpanii). W tym czasie przekonał się również, że dwie odmiany [[nandu]] zamieszkiwały na oddzielnych, lecz zachodzących na siebie terytoriach<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 189–192, 198</ref><ref name="Eldredge">{{Cytuj książkę | nazwisko = Eldredge | imię = Niles | tytuł = Confessions of a Darwinist | url = http://www.vqronline.org/articles/2006/spring/eldredge-confessions-darwinist/ | data =  | rok = 2006 | strony = 32–53 | język = en}}</ref>. Dalej na południe zobaczył [[terasy morskie]] – stopniowo wznoszące się równiny złożone z kamieni i muszli. Po przeczytaniu drugiego tomu książki Lyella zaakceptował jego teorię "ośrodków tworzenia" gatunków; własne odkrycia i rozważania zmusiły go jednak do niezgodzenia się ze zdaniem Lyella o niczym niezakłócanej ciągłości istnienia gatunków i ich wymieraniu<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 131, 159</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Herbert | imię = Sandra | tytuł = Charles Darwin as a prospective geological author | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A342&pageseq=1 | strony = 159–192 | język = en}}</ref><ref name=HurrahChiloe>{{Cytuj stronę | url = http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Chancellor_fieldNotebooks1.8.html | tytuł = Darwin Online: 'Hurrah Chiloe': an introduction to the Port Desire Notebook | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>.

[[Plik:HMS Beagle by Conrad Martens.jpg|thumb|Podczas gdy na HMS Beagle sporządzano mapy wybrzeża Ameryki Południowej, Darwin formułował swoje teorie na temat geologii i wymierania olbrzymich ssaków]]
Na pokładzie statku było trzech Indian z plemienia [[Jaganie|Jagan]], schwytanych w czasie pierwszej podróży HMS Beagle. Spędzili oni wcześniej rok w Anglii i zostali odesłani z powrotem na [[Ziemia Ognista (archipelag)|Ziemię Ognistą]] w roli [[misjonarz]]y. Darwin uważał ich za przyjacielskich i cywilizowanych, jednakże ich krewni wydali mu się "nędznymi, zdegradowanymi dzikusami"; różnili się od nich tak bardzo, jak zwierzęta dzikie od udomowionych<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Darwin | imię = Charles | tytuł = Journal of researches into the natural history and geology of the countries visited during the voyage of H.M.S. Beagle round the world, under the Command of Capt. Fitz Roy, R.N. 2d edition | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F20&viewtype=text&pageseq=1 | wydawca = John Murray | rok = 1845 | język = en|strony=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F14&viewtype=text&pageseq=218 205–208]}}</ref>. Według Darwina różnica ta ukazywała postęp kulturowy, a nie niższość rasową. W odróżnieniu od swoich przyjaciół naukowców uważał od tej pory, że nie istnieje żadna nieprzekraczalna bariera pomiędzy ludźmi a zwierzętami<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 244–250</ref>. Rok później Indianie porzucili swoją misję na Ziemi Ognistej. Jaganin, którego Europejczycy nazywali Jemmy Button, żył odtąd jak inni tubylcy, miał żonę i nie chciał już wracać do Anglii<ref>Richard Keynes: ''Charles Darwin's Beagle Diary'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1925&pageseq=258 226–227]</ref>.

W [[Chile]] Darwin był świadkiem [[trzęsienie ziemi|trzęsienia ziemi]], na skutek którego mógł się przekonać, że poziom morza był kiedyś wyższy niż obecnie (trzęsienie ziemi odsłoniło warstwy muszli [[omułkowate|omułkowatych]], znajdujące się powyżej poziomu [[pływy morskie|pływów morskich]]). Również wysoko w [[Andy|Andach]] zobaczył muszle i liczne skamieniałe drzewa rosnące dawniej na piaszczystej plaży. Wysunął teorię mówiącą, że w miarę unoszenia się lądu zatapiane były [[wyspa|wyspy]] oceaniczne, a wokół nich rozrastały się [[rafa|rafy koralowe]], tworząc [[atol]]e<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 160–168, 182</ref><ref>Charles Darwin: ''The life and letters of Charles Darwin, including an autobiographical chapter'', [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1452.1&viewtype=text&pageseq=278 260]</ref><ref name=atolls>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1497&viewtype=text&pageseq=100 p 98–99]</ref>.

Na stosunkowo (w skali geologicznej) młodych [[Galapagos|wyspach Galapagos]] Darwin szukał dowodów na związki dzikiej przyrody ze starszym "centrum stworzenia" i odkrył [[przedrzeźniacze]], spokrewnione z gatunkiem występującym w Chile, które jednak na każdej z wysp archipelagu nieznacznie różniły się wyglądem. Usłyszał, że drobne różnice w kształcie skorup [[Żółwie lądowe|żółwi lądowych]] mogą wskazywać na ich pochodzenie, jednak nie zbierał tych skorup, chociaż codziennie jadł żółwie brane na pokład jako pożywienie<ref name=k356>Richard Keynes: ''Charles Darwin's Beagle Diary'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1925&pageseq=388 356–357]</ref><ref>Frank J. Sulloway: ''Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend'', s. 19</ref>. W Australii [[kanguroszczurowate]] i [[dziobak]] wydały mu się tak niezwykłe, że zauważył, że zwierzęta te wyglądają tak, jakby pracowało przy nich dwóch różnych Stwórców<ref name=Crows>{{Cytuj stronę | url = http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Chancellor_fieldNotebooks1.3.html | tytuł = Darwin Online: 'Coccatoos & Crows': An introduction to the Sydney Notebook | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>. [[Aborygeni australijscy|Aborygenów]] uważał za dobrodusznych i miłych; zanotował również ich wyniszczanie przez europejskie osadnictwo<ref>Richard Keynes: ''Charles Darwin's Beagle Diary'', [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1925&pageseq=430 398–399]</ref>.

HMS Beagle badał też sposób powstawania atoli [[Wyspy Kokosowe|Wysp Kokosowych]]. Wyniki tych badań wspierały teorię Darwina<ref name=atolls/>. FitzRoy rozpoczął pisanie oficjalnej relacji z podróży HMS Beagle i po przeczytaniu dzienników Darwina zaproponował włączenie ich do niej<ref name=Letter301>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-301.html | tytuł = Darwin Correspondence Project – Letter 301 — Darwin, C. R. to Darwin, C. S., 29 Apr 1836 | język = en}}</ref>. Później Darwin przeredagował swój dziennik z podróży i wydał go na nowo jako oddzielny trzeci tom swojego dzieła na temat historii naturalnej<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', s. 336</ref>.

W [[Kapsztad]]zie Darwin i FitzRoy spotkali [[John Herschel|Johna Herschela]], który wcześniej napisał list do Lyella, wyrażając się w nim z uznaniem o jego [[aktualizm|uniformitaryzmie]], jako dającym początek śmiałym spekulacjom na temat "tej zagadki zagadek, zastępowania wymarłych gatunków przez inne", umożliwiającym też "naturalne wyjaśnienie w przeciwieństwie do postrzegania tych zjawisk w kategoriach cudowności"<ref name=Rascals>John van Wyhe: ''Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?'', [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A544&pageseq=21 197], cytat: ''that mystery of mysteries, the replacement of extinct species by others'' (...) ''a natural in contradistinction to a miraculous process''.</ref>. Organizując swoje notatki podczas podroży powrotnej, Darwin napisał, że jeśli jego narastające podejrzenia dotyczące przedrzeźniaczy, żółwi lądowych i [[wilk falklandzki|wilka falklandzkiego]] były prawdziwe, to "takie fakty podważają stabilność gatunków", później ostrożnie zamieniając "podważają" na "podważałyby" ([[język angielski|ang.]] ''would undermine'')<ref name="Eldredge" /><ref name=xix>Richard Keynes: ''Charles Darwin’s zoology notes & specimen lists from H.M.S. Beagle'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1840&pageseq=22 xix–xx]</ref>. Następnie napisał, że takie fakty "wydawały mu się rzucać trochę światła na pochodzenie gatunków"<ref>Charles Darwin: ''On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=16 s. 1], cytat: ''seemed to me to throw some light on the origin of species''</ref>.

=== Powstanie teorii ewolucji ===
[[Plik:Charles Darwin by G. Richmond.jpg|thumb|upright|Będąc młodym mężczyzną, Charles Darwin dołączył do elity naukowej]]
Gdy HMS Beagle 2 października 1836 powrócił z wyprawy, Darwin był już sławny w kręgach naukowych dzięki swojemu byłemu nauczycielowi Johnowi Stevensowi Henslowowi, który w grudniu 1835 przekazał wybranym przyrodnikom broszurę zawierającą listy Darwina dotyczące geologii<ref>Charles Darwin: ''Extracts from letters to Professor Henslow'', [http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Freeman_LettersOnGeology.html editorial introduction]</ref>. Darwin udał się najpierw do swojego domu w Shrewsbury, aby odwiedzić krewnych, a następnie pospieszył do Cambridge na spotkanie z Henslowem, który poradził mu, aby poszukał przyrodników do pomocy przy katalogowaniu zbiorów, sam oferując swoją pomoc przy skatalogowaniu próbek botanicznych. Ojciec Darwina postarał się o środki finansowe pozwalające Darwinowi być naukowcem niezależnym finansowo. Podekscytowany Darwin odwiedzał londyńskie instytucje w poszukiwaniu ekspertów skłonnych opisać jego zbiory. Tamtejsi zoolodzy byli jednak zbyt zajęci innymi badaniami i istniało niebezpieczeństwo, że próbki pozostaną w magazynie<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 195–198</ref>.

Do pierwszego spotkania [[Charles Lyell|Charlesa Lyella]] i Darwina (długo wyczekiwanego przez obie strony) doszło 29 października. Niedługo potem Lyell przedstawił go dobrze zapowiadającemu się anatomowi [[Richard Owen|Richardowi Owenowi]], który mógł korzystać z aparatury Royal College of Surgeons of England (Królewskiego Kolegium Chirurgicznego w Anglii), przydatnej w pracy nad skamieniałymi kośćmi zebranymi przez Darwina. Badania Owena dały zaskakujące rezultaty. Okazało się, że kości przywiezione przez Darwina należały do wielu wymarłych i nieznanych gatunków – wśród nich był gigantyczny wymarły [[leniwce|leniwiec]], prawie kompletny szkielet nieznanego ''[[Scelidotherium]]'' i wielka (rozmiarem zbliżona do czaszki [[hipopotam nilowy|hipopotama]]), [[gryzonie|gryzoniopodobna]] czaszka zwierzęcia nazywanego ''[[Toxodon]]'', przypominającego gigantyczną [[kapibara|kapibarę]]. Fragmenty pancerza należały do [[glyptodon]]ta, ogromnego pancernika, tak jak początkowo myślał Darwin<ref name="Eldredge" /><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Owen | imię = Richard | tytuł = Fossil Mammalia Part 1 | wydawca = Smith Elder and Co | rok = 1840 | seria = The zoology of the voyage of H.M.S. Beagle | język = en | strony=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F9.1&pageseq=26 16], [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F9.1&pageseq=83 73], [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F9.1&pageseq=116 106]}}</ref>. Większość tych wymarłych stworzeń była blisko spokrewniona z gatunkami żyjącymi współcześnie w Ameryce Południowej<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 201–205.</ref><ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 349–350</ref>.

W połowie grudnia Darwin zamieszkał w Cambridge, aby nadzorować prace nad swoimi zbiorami i napisać na nowo swój ''Dziennik''<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 345–347</ref>. W tym czasie napisał też swój pierwszy artykuł, w którym wykazywał, że ląd południowoamerykański powoli się unosi. Przy entuzjastycznym poparciu Lyella odczytał go na posiedzeniu [[Londyńskie Towarzystwo Geologiczne|Londyńskiego Towarzystwa Geologicznego]] 4 stycznia 1837. Tego samego dnia zaprezentował swoje próbki ssaków i ptaków w [[Zoological Society of London|Londyńskim Towarzystwie Zoologicznym]]. Ornitolog [[John Gould]] wkrótce ogłosił, że ptaki z Galapagos, które Darwin uważał za mieszaninę [[kacykowate|kacykowatych]], [[grubodziób zwyczajny|grubodziobów]] i [[łuszczaki|łuszczaków]], w rzeczywistości są dwunastoma różnymi gatunkami [[zięby Darwina|zięb]], później nazwanych ziębami Darwina. 17 lutego Darwin został wybrany do Rady Towarzystwa Geograficznego, a Lyell w swoim wystąpieniu jako przewodniczący Rady przedstawił wyniki badań Owena dotyczące skamieniałości Darwina, podkreślając geograficzną ciągłość gatunków jako potwierdzającą jego [[aktualizm|uniformitarystyczne]] teorie<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 207–210</ref><ref name=autonazwa2>Frank J. Sulloway: ''Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend'', ss. 20–23</ref>.

Na początku marca Darwin przeprowadził się do Londynu, aby być blisko swojej pracy, dołączając do towarzyskiego kręgu Lyella składającego się z naukowców i ekspertów, do których należał m.in. [[Charles Babbage]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-346.html | tytuł = Darwin Correspondence Project – Letter 346 — Darwin, C. R. to Darwin, C. S., 27 Feb 1837 | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}} proponuje przeprowadzkę w piątek 3 marca 1837</ref><ref>Darwin's Journal (Darwin (2006), s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=side&itemID=CUL-DAR158.1-76&pageseq=22 12 verso] antydatowane w sierpniu 1838 daje 6 marca 1837</ref>, który opisywał Boga jako programistę praw. List [[John Herschel|Johna Herschela]] dotyczący "zagadki zagadek" nowych gatunków był szeroko dyskutowany; wyjaśnienia zagadki szukano raczej w prawach naturalnych, a nie w działaniu sił nadprzyrodzonych. Darwin zamieszkał ze swoim bratem Erasmusem, [[Wolnomyślicielstwo|wolnomyślicielem]], członkiem kręgu [[Brytyjska Partia Wigów|Brytyjskiej Partii Wigów]] i bliskim przyjacielem pisarki [[Harriet Martineau]], która popierała [[statyczna teoria zasobów|maltuzjanizm]], stanowiący podstawę kontrowersyjnej ustawy o zmianie zasad pomocy dla biednych z 1834 (''Poor Law Amendment Act''), na podstawie której pomoc społeczna miała być tak zorganizowana, aby nie dopuszczać do przeludnienia i powiększania się sfery ubóstwa. Jako [[Unitarianizm|unitarianka]] była ona przychylna radykalnym wnioskom płynącym z zasady [[Transmutacja gatunków|transmutacji gatunków]], popieranej przez Roberta Edmonda Granta i młodszych chirurgów ulegających wpływowi [[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire|Étienne Geoffroya]], ale potępianej przez anglikanów broniących porządku społecznego<ref name=Rascals/><ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 201, 212–221</ref>.

Podczas pierwszego spotkania Goulda z Darwinem, dotyczącego szczegółów odkryć Darwina, Gould stwierdził, że przedrzeźniacze z poszczególnych wysp archipelagu Galapagos należą do różnych gatunków, a do grupy [[łuszczaki|łuszczaków]] należą też [[tanagry]]. Darwin podczas swojej wyprawy nie oznaczał łuszczaków według wysp, lecz na podstawie notatek innych uczestników, w tym FitzRoya, przyporządkowywał poszczególne okazy do poszczególnych wysp<ref name=autonazwa2 />. Dwa [[nandu]] okazały się być również różnymi gatunkami. 14 marca Darwin ogłosił, w jaki sposób ich występowanie stopniowo zmieniało się, posuwając się na południe<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', s. 360</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1643&viewtype=text&pageseq=1 | tytuł = Darwin, C. R. (Read 14 marca 1837) Notes on Rhea americana and Rhea darwinii, ''Proceedings of the Zoological Society of London'' | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>.

[[Plik:Darwin tree.png|thumb|W połowie lipca 1837 Darwin zaczął prowadzić notatnik "B" zatytułowany ''Transmutation of Species''. Na stronie 36 nad jego pierwszym [[Drzewo filogenetyczne|drzewem ewolucyjnym]] widnieją słowa ''I think'' ("myślę")]]
W połowie marca Darwin zanotował w swoim "Czerwonym notatniku" możliwość wytłumaczenia różnic występujących zarówno pomiędzy gatunkami żyjącymi w różnych środowiskach (jak nandu), jak i gatunkami wymarłymi faktem "przechodzenia jednego gatunku w inny". W tym drugim przypadku podał jednak błędny przykład makrauchenii przypominającej duże gwanako (zwierzęta należą do różnych rzędów). Swoje przemyślenia na temat żywotności, [[rozmnażanie bezpłciowe|rozmnażania bezpłciowego]] i [[rozmnażanie płciowe|płciowego]] rozwinął około połowy lipca w notatniku "B", twierdząc, że zmiany są wynikiem różnicowania się potomstwa, które dąży do "przystosowywania się i zmieniania swojej rasy do ''zmieniającego się'' świata", co miało tłumaczyć różnice w morfologii [[żółw słoniowy|żółwi słoniowych]], przedrzeźniaczy i nandu. Sporządził schematy pochodzenia gatunków, następnie [[genealogia|genealogiczne]] rozgałęzienia jednego drzewa ewolucji, przy czym stwierdził, że "absurdalnym jest mówić o jednym zwierzęciu jako stojącym wyżej od innego", odrzucając tym samym Lamarckowskie rozumienie ewolucji jako liniowego postępu, prowadzącego ku coraz wyższym formom<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Herbert | imię = Sandra | tytuł = The red notebook of Charles Darwin | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1583e&pageseq=1 | strony = 1–164 | seria = Historical Series | język = en}}</ref><ref>John van Wyhe: ''Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution'', s. 44</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Darwin | imię = Charles | tytuł = Notebook B: [Transmutation of species] | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=side&itemID=CUL-DAR121.-&pageseq=1 | wydawca = Darwin Online | rok = 1837 | id = CUL-DAR121 |strony=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=side&itemID=CUL-DAR121.-&pageseq=1 1–13, 26, 36, 74]| język = en}}</ref><ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 229–232</ref>.

=== Przepracowanie, choroba i małżeństwo ===
Prowadząc wciąż badania nad transmutacją gatunków, Darwin pogrążył się w pracy. Ciągle przepisując swój ''Dziennik'', przyjął na siebie też obowiązek redagowania i publikowania specjalistycznych raportów dotyczących jego zbiorów. Z pomocą Henslowa uzyskał dotację od skarbu państwa w wysokości 1000 [[funt szterling|funtów]] na sfinansowanie swojego wielotomowego dzieła ''The Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle Under the Command of Captain Fitzroy, R.N., during the Years 1832 to 1836'' (kwota ta odpowiada {{Inflacja|UK|1000|1837}}). Z pozyskanych środków postanowił sfinansować też wydanie planowanych przez siebie innych książek na temat geologii i zgodził się na nierealistyczne terminy ich ukończenia narzucone przez wydawcę. Darwin skończył pisać swój ''Dziennik'' około 20 czerwca 1837, gdy na tronie zasiadła królowa [[Wiktoria Hanowerska|Wiktoria]]<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 367–369</ref>.

Przepracowanie negatywnie wpłynęło na zdrowie Darwina. 20 września doświadczył "nieprzyjemnej palpitacji serca", po której jego lekarze przekonali go do przerwy w pracy i kilkutygodniowego odpoczynku na wsi. Po odwiedzeniu Shrewsbury udał się do swoich krewnych – Wedgwoodów – w Maer Hall w [[Staffordshire]], ale ze względu na zbyt natarczywe prośby o opowieści z podróży nie zaznawał tam zbyt wiele odpoczynku. Jego inteligentna i wykształcona kuzynka [[Emma Darwin|Emma Wedgwood]], określana jako czarująca i starsza od niego o 9 miesięcy, opiekowała się w Maer Hall jego niepełnosprawną ciotką. Jego wujek Josiah Wedgwood II pokazał mu obszar ziemi, gdzie popiół zniknął pod [[ił (skała)|iłem]] i zasugerował , że może to być wynik pracy [[Dżdżownicowate|dżdżownic]], inspirując "nową i ważną teorię" na temat ich roli w [[proces glebotwórczy|procesie glebotwórczym]] (Darwin przedstawił ją 1 listopada na posiedzeniu Geological Society)<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 233–234</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-404.html | tytuł = Darwin Correspondence Project – Letter 404 — Buckland, William to Geological Society of London, 9 Mar 1838 | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>.

[[William Whewell]] namawiał Darwina do przyjęcia obowiązków sekretarza Geological Society. Po początkowej odmowie Darwin przyjął to stanowisko w marcu 1838<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 233–236.</ref>. Pomimo ciężkiej pracy związanej z pisaniem i redagowaniem relacji z podróży na pokładzie HMS Beagle, Darwin bardzo poszerzył swoją wiedzę na temat przekształcania się gatunków, korzystając z każdej okazji, aby prowadzić rozmowy z przyrodnikami, jak również (co było niekonwencjonalnym postępowaniem) z osobami bez formalnego wykształcenia, ale posiadającymi doświadczenie praktyczne, np. rolnikami i hodowcami gołębi<ref name=JvW/><ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 241–244, 426</ref>. Z czasem w swoich badaniach wykorzystywał informacje zdobyte od swoich krewnych i dzieci, służących rodziny, sąsiadów, kolonizatorów i marynarzy, z którymi podróżował<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', s. xii</ref>. Od samego początku w swoich spekulacjach uwzględniał gatunek ludzki i np. widząc [[orangutan]]a w [[ogród zoologiczny|ogrodzie zoologicznym]] 28 marca 1838, odnotował podobieństwo jego zachowań do zachowań dziecka<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 241–244</ref>.

Ciągły stres zbierał swoje żniwo, wskutek czego od czerwca uczony był niezdolny do pracy ze względu na problemy żołądkowe, bóle głowy i problemy z sercem. Przez resztę życia wielokrotnie nie mógł pracować z powodu powyższych dolegliwości, jak również [[czyrak]]ów, palpitacji, drżenia i innych objawów, szczególnie w sytuacjach stresowych, takich jak udział w spotkaniach lub odwiedziny. Przyczyna jego chorób pozostawała nieznana, a próby leczenia przynosiły tylko częściową poprawę<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 252, 476, 531</ref><ref>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=119 115]</ref>.

23 czerwca Darwin wziął urlop i pojechał prowadzić badania geologiczne w [[Szkocja|Szkocji]]. Odwiedził Glen Roy, gdzie zobaczył trzy przebiegające równolegle do siebie "drogi" na zboczach. Napisał wtedy, że były to [[terasa morska|terasy morskie]], później jednak musiał zgodzić się z przypuszczeniem, że były to brzegi [[jezioro polodowcowe|jeziora polodowcowego]]<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', s. 254</ref><ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 377–378</ref><ref>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=86 84]</ref>.

W pełni wyleczony powrócił do Shrewsbury w lipcu. Przyzwyczajony do prowadzenia codziennych notatek na temat rozmnażania zwierząt, na dwóch skrawkach papieru zapisał krótkie myśli za i przeciw zawarciu małżeństwa (jako nagłówek jednej kolumny zapisując "ożenić się", a drugiej "nie żenić się"). Wśród punktów za był m.in. "stały towarzysz i przyjaciel na starość... w każdym razie lepszy niż pies", a do punktów przeciw należały np. "mniej pieniędzy na książki" i "okropna strata czasu"<ref>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1497&viewtype=text&pageseq=238 232–233]</ref>. Decydując się wreszcie na małżeństwo, porozmawiał o tym z ojcem i 29 lipca wyruszył odwiedzić swoją kuzynkę Emmę. Wizyta ta nie zakończyła się jednak oświadczynami; zamiast tego, wbrew radom ojca, wspomniał jej o swoich przemyśleniach na temat przekształcania gatunków<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 256–259</ref>.

Kontynuując badania w Londynie, do swoich obszernych lektur Darwin dołączył też szóste wydanie dzieła ''An Essay on the Principle of Population'' [[Thomas Malthus|Thomasa Malthusa]]:
{{Cytat|W październiku 1838, to znaczy 15 miesięcy, odkąd rozpocząłem moje systematyczne badania, zdarzyło mi się przeczytać dla rozrywki esej Malthusa na temat ludności i dobrze rozumiejąc, dzięki długiej obserwacji zwyczajów zwierząt i roślin, na czym polega wszechobecna walka o byt, natychmiast przyszło mi do głowy, że w tych warunkach występowałaby tendencja do utrwalania zmian korzystnych, a zanikania zmian niekorzystnych. Wynikiem tego byłoby powstawanie nowych gatunków. Miałem więc wreszcie teorię, nad którą mogłem pracować...<ref>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=124 120], cytat: In October 1838, that is, fifteen months after I had begun my systematic enquiry, I happened to read for amusement Malthus on Population, and being well prepared to appreciate the struggle for existence which everywhere goes on from long-continued observation of the habits of animals and plants, it at once struck me that under these circumstances favourable variations would tend to be preserved, and unfavourable ones to be destroyed. The result of this would be the formation of new species. Here, then, I had at last got a theory by which to work...</ref>}}

Malthus uważał, że jeśli populacja ludzka nie będzie ograniczana, będzie rosła w postępie [[szereg geometryczny|geometrycznym]], wkrótce więc przewyższy podaż żywności i dojdzie do katastrofy maltuzjańskiej<ref name="JvW"/>. Dzięki swojej wiedzy Darwin od razu zauważył, że problem ten wiąże się również z wysuniętą przez [[Augustin Pyramus de Candolle|Augustina Pyramusa de Candolle]] koncepcją "wojny gatunków" roślin i walki o byt, jaka ma miejsce w przyrodzie. Tłumaczyła ona, w jaki sposób liczba osobników poszczególnych gatunków utrzymuje się w przybliżeniu na stabilnym poziomie. Jako że zasoby środowiska są zawsze niedostateczne dla rozmnażających się gatunków, korzystne zmiany wpływałyby na lepszą zdolność przetrwania organizmów i przekazywanie tych zmian ich potomstwu, podczas gdy niekorzystne zmiany byłyby eliminowane. Konsekwencją tego byłoby powstawanie nowych gatunków<ref name=JvW/><ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 264–265</ref><ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 385–388</ref><ref>Charles Darwin: ''The foundations of The origin of species: Two essays written in 1842 and 1844'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1556&viewtype=text&pageseq=39 7]</ref>. 28 września 1838 Darwin zapisał to spostrzeżenie, opisując je jako rodzaj siły wtłaczającej przystosowane organizmy w ciasne przestrzenie gospodarki natury, podczas gdy słabsze organizmy są z niej wypychane, co przypomina wbijanie klinów o różnych rozmiarach w belkę<ref name=JvW/>. W połowie grudnia dostrzegł podobieństwo pomiędzy postępowaniem rolników wybierających najlepiej rozmnażające się zwierzęta a maltuzjańską naturą wybierającą spośród przypadkowych wariacji tak, aby każda "część nowo nabytych struktur była w pełni praktyczna i doskonała"<ref>{{Cytuj stronę | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=CUL-DAR124.-&pageseq=63 | tytuł = Darwin transmutation notebook E s. 75 | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>, uważając to porównanie za piękną część jego teorii<ref>{{Cytuj stronę | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=CUL-DAR124.-&pageseq=61 | tytuł = Darwin transmutation notebook E s. 71 | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>.

[[Plik:Emma Darwin.jpg|thumb|upright|Darwin ożenił się ze swoją kuzynką, [[Emma Darwin|Emmą Wedgwood]]]]
11 listopada Darwin powrócił do Maer i wreszcie oświadczył się Emmie, po raz kolejny opowiadając jej o swoich teoriach. Emma przyjęła jego oświadczyny. Później w swojej korespondencji z nim pisała, jak doceniała jego otwartość w rozmowach na temat różniących ich kwestii, wyrażając również swoje silne [[unitarianizm|unitariańskie]] przekonania i obawy, że jego szczery sceptycyzm może ich rozdzielić w życiu pozagrobowym<ref name=Belief>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/content/view/130/125/ | tytuł = Darwin Correspondence Project – Belief: historical essay | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>. Podczas poszukiwania domu w Londynie dla przyszłej rodziny wznowiły się nawroty choroby Darwina i Emma w swoich listach namawiała go do odpoczynku. Wreszcie znalazł dom przy Gower Street, który później nazwali "Domkiem [[Ara (rodzaj)|Ary]]" ze względu na jego krzykliwe (jak upierzenie papugi) wnętrza. W czasie świąt Bożego Narodzenia przeniósł do niego swoje "muzeum". 24 stycznia 1839 Darwin został wybrany członkiem ([[język angielski|ang.]] ''Fellow'') [[Royal Society]]<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 272–279</ref>.

29 stycznia Darwin i Emma Wedgwood wzięli ślub w Maer w rycie anglikańskim, z pewnymi zmianami w ceremonii, aby zadowolić również unitarian. Zaraz po ślubie udali się pociągiem do Londynu do swojego nowego domu<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', s. 279</ref>.

=== Przygotowania do publikacji teorii doboru naturalnego ===
[[Plik:Charles and William Darwin.jpg|thumb|Darwin w 1842 ze swoim najstarszym synem Williamem Erasmusem Darwinem]]
Darwin miał teraz szkielet swojej teorii [[dobór naturalny|doboru naturalnego]], nad którym mógł dalej pracować<ref>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=124 120]</ref> jako swoim "głównym hobby"<ref name=Letter419>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-419.html | tytuł = Darwin Correspondence Project – Letter 419 — Darwin, C. R. to Fox, W. D., (15 czerwca 1838) | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>. W ramach badań hodował zwierzęta i prowadził obszerne doświadczenia na roślinach, poszukując dowodów na poparcie tezy, że gatunki nie są stałe, i badając szczegółowe kwestie swojej teorii<ref name=JvW/>. Przez piętnaście lat praca ta była jednak tylko ubocznym zajęciem Darwina, którego głównie pochłaniała praca w dziedzinie geologii i publikowanie specjalistycznych sprawozdań na temat zbiorów przywiezionych na pokładzie HMS Beagle<ref name=vw186>John van Wyhe: ''Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?'', [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A544&pageseq=10 186–192]</ref>.

Gdy w maju 1839 opublikowano relację z podróży statku napisaną przez FitzRoya, a w niej dziennik i komentarze (''Journal and Remarks'' – bardziej znane pod tytułem ''The Voyage of the Beagle'') pióra Darwina, stanowiące trzeci tom sprawozdania FitzRoya, zapiski Darwina odniosły taki sukces, że jeszcze tego samego roku zostały wydane jako osobna pozycja<ref>Charles Darwin: ''The life and letters of Charles Darwin, including an autobiographical chapter'', [http://www.gutenberg.org/catalog/world/readfile?fk_files=39003&pageno=32 s. 32.]</ref>.

W maju 1842, po ponad trzech latach pracy, Darwin wydał ''The Structure and Distribution of Coral Reefs'' – książkę, w której przedstawił swoją teorię na temat powstawania [[atol]]i. W czerwcu 1842 napisał pierwszy "szkic ołówkiem" na temat swojej teorii doboru naturalnego<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 292–293</ref><ref>Charles Darwin: ''The foundations of The origin of species: Two essays written in 1842 and 1844'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1556&pageseq=18 xvi–xvii]</ref>. Aby uciec od zgiełku Londynu, we wrześniu wraz z rodziną przeniósł się na wieś do Down House<ref>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=118 114]</ref>. 11 stycznia 1844 o swoich teoriach wspomniał w liście do botanika [[Joseph Dalton Hooker|Josephowi Hookerowi]], z oryginalnym poczuciem humoru porównując je do przyznania się do morderstwa (''it is like confessing a murder'')<ref>John van Wyhe: ''Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?'', [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A544&pageseq=7 183–184]</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-729.html#back-mark-729.f6 | tytuł = Darwin Correspondence Project – Letter 729 — Darwin, C. R. to Hooker, J. D., (11 stycznia 1844) | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>. Do lipca Darwin rozbudował swój "szkic" w 230-stronicowy esej, który w przypadku jego przedwczesnej śmierci miał być poszerzony o wyniki jego badań<ref>John van Wyhe: ''Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?'', s. 188</ref>.

W listopadzie w Anglii została wydana anonimowo praca ''Vestiges of the Natural History of Creation'' (jej autorem, jak później ustalono, był [[Robert Chambers]]), która stała się dużym sukcesem wydawniczym i wywołała zainteresowanie szerokiej opinii problemami transmutacji gatunków. Darwin niechętnie odniósł się do amatorskiego sposobu przedstawienia w niej kwestii geologicznych i zoologicznych, tym niemniej pod jej wpływem ponownie poddał krytycznej analizie niektóre z własnych argumentów. Książka Chambersa wzbudzała kontrowersje i została odrzucona przez ogół naukowców, jej zaletą było przyczynienie się do wzrostu zainteresowania opinii publicznej kwestiami ewolucji<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 461-465</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-814.html#back-mark-814.f5 | tytuł = Darwin Correspondence Project – Letter 814 — Darwin, C. R. to Hooker, J. D., (7 Jan 1845) | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>.

Swoją trzecią książkę Darwin ukończył w 1846. Preparując i klasyfikując [[wąsonogi]] (Cirripedia) zebrane w czasie podróży, ponownie zainteresował się [[bezkręgowce morskie|bezkręgowcami morskimi]], którymi zajmował się w czasie studiów. Obserwacja i porównywanie budowy różnych organizmów sprawiały mu przyjemność estetyczną i nasuwały na myśl porównania z innymi, pokrewnymi gatunkami<ref>John van Wyhe: ''Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?'', ss. 190–191</ref>. W 1847 Hooker zapoznał się z jego ''Esejem'' i przekazał mu swoje uwagi – cenne dla Darwina jako rzeczowa opinia innego naukowca. Hooker aczkolwiek nie poparł jednoznacznie teorii Darwina i kwestionował jego pogląd, że procesy ewolucyjne muszą stać w opozycji do idei [[Kreacjonizm (w odniesieniu do przyrody ożywionej)|kreacjonistycznych]] i przekonania o ciągłości gatunków<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 320–323, 339–348</ref>.

Chcąc podreperować swoje zdrowie, z którym miał kłopoty od młodości, w 1849 Darwin udał się do uzdrowiska w [[Great Malvern]] prowadzonego przez dr. Jamesa Gully'ego, gdzie był zaskoczony korzystnym wpływem [[hydroterapia|hydroterapii]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-1236.html | tytuł = Darwin Correspondence Project – Letter 1236 — Darwin, C. R. to Hooker, J. D., 28 Mar 1849 | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>. W 1851 zachorowała jego córka Annie, co u Darwina ponownie wywołało obawy, że jego choroba może być dziedziczna. Po długiej chorobie i wielu kryzysach Annie zmarła<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 1 Voyaging'', ss. 498–501</ref>.

Pracując przez osiem lat nad wąsonogami, Darwin znalazł kolejne potwierdzenie swojej teorii, odkrywając [[homologia (biologia)|homologie]], pokazujące, że nieznaczne różnice w budowie ciała organizmów wynikają z ich dostosowywania się do zmieniających się warunków. U niektórych [[rodzaj (biologia)|rodzajów]] odkrył też karłowate samce [[pasożyt]]ujące na [[obojnactwo|obojnakach]], będące pośrednim stadium w procesie kształtowania się [[rozdzielnopłciowość|rozdzielnopłciowości]]<ref name=barlowbio117>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=121 117–118]</ref>. Za zasługi te w 1853 otrzymał medal [[Royal Society]]; bardzo wzrosło też uznanie, jakim się cieszył w środowisku naukowym jako [[biologia|biolog]]<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 383–387</ref>. W 1854 wznowił prace nad teorią gatunków, a w listopadzie tego roku doszedł do wniosku, że rozbieżności w cechach potomstwa można wytłumaczyć przez ich przystosowywanie się do "zróżnicowanych obszarów w gospodarce natury" (''diversified places in the economy of nature'')<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 419–420</ref>.

=== Publikacja teorii doboru naturalnego ===
[[Plik:Charles Darwin.jpg|thumb|Darwin został zmuszony do szybkiej publikacji swojej teorii [[Dobór naturalny|doboru naturalnego]]]]
Do 1856 Darwin badał, czy jaja lub nasiona mogłyby przetrwać przenoszenie w wodzie morskiej, a w konsekwencji rozprzestrzeniać gatunki przez oceany. [[Joseph Dalton Hooker|Joseph Hooker]] coraz bardziej wątpił w tradycyjny pogląd, że gatunki są niezmienne, ale ich młodszy kolega [[Thomas Henry Huxley|Thomas Huxley]] był stanowczym przeciwnikiem teorii ewolucji. [[Charles Lyell]] był zaintrygowany spekulacjami Darwina, nie zdawał sobie jednak sprawy, jak daleko one sięgają. Po przeczytaniu artykułu [[Alfred Russel Wallace|Alfreda Wallace'a]] na temat "[[introdukcja|introdukcji]]" gatunków zauważył podobieństwa z przemyśleniami Darwina i ponaglał go do publikacji, aby zapewnić Darwinowi pierwszeństwo. Choć Darwin nie czuł się tu zagrożony, rozpoczął pracę nad krótkim artykułem. Praca ta nie przebiegała płynnie, przyrodnik wielokrotnie zatrzymywał się, szukając odpowiedzi na trudne pytania, w końcu rozszerzył swoje plany, postanawiając napisać "dużą książkę na temat gatunków" zatytułowaną ''Dobór naturalny'' (''Natural Selection''). W swoich badaniach korzystał z informacji i próbek otrzymywanych od przyrodników z całego świata, w tym Wallace'a, który wtedy pracował na [[Borneo]]. Zbliżone zainteresowania wykazywał [[Stany Zjednoczone|amerykański]] botanik [[Asa Gray]], któremu Darwin 5 września 1857 wysłał szczegółowy zarys swoich teorii, włącznie z [[abstrakt]]em ''Doboru naturalnego''. W grudniu Darwin otrzymał list od Wallace'a, w którym ten pytał go, czy książka Darwina będzie omawiać kwestię [[antropogeneza|pochodzenia człowieka]]. Odpowiedział, że chciałby uniknąć tego tematu "tak otoczonego uprzedzeniami", jednocześnie zachęcając Wallace'a do dalszych badań teoretycznych i dodając, że sam wyciąga o wiele dalej idące wnioski niż on (''I go much further than you'')<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 412–441, 457–458, 462–463</ref>.

Darwin był w połowie książki, gdy 18 czerwca 1858 otrzymał od Wallace'a jego artykuł na temat doboru naturalnego. Bardzo zaskoczony faktem, że Wallace go ubiegł, Darwin (zgodnie z prośbą Wallace'a) przekazał go Lyellowi i, choć Wallace nie prosił o publikację, zasugerował, aby ten wysłał artykuł do dowolnego czasopisma wybranego przez Wallace'a. Rodzina Darwina przeżywała wtedy ciężkie chwile – w tym czasie wśród dzieci w jego wiosce szerzyły się zachorowania na [[płonica|płonicę]] i przyrodnik obawiał się o zdrowie swojego potomstwa – dlatego też pozostawił tę sprawę w rękach Lyella i Hookera. Ci zdecydowali, aby Darwin i Wallace wspólnie przedstawili swoje teorie na wykładzie 1 lipca w [[Towarzystwo Linneuszowskie w Londynie|Towarzystwie Linneuszowskim w Londynie]], zatytułowanym ''On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection'' ("O tendencji gatunków do tworzenia odmian oraz o utrwalaniu się odmian i gatunków drogą doboru naturalnego"); tragedia w rodzinie Darwina, której tak bardzo się obawiał (jego nowo narodzony syn wcześniej zmarł na płonicę), spowodowała jednak, że nie wziął udziału w wykładzie<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 466–470</ref>.

Ogłoszenie teorii spotkało się z niewielkim zainteresowaniem; prezes Towarzystwa Linneuszowskiego w maju 1859 uznał, że miniony rok nie zaznaczył się żadnym rewolucyjnym odkryciem<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place'', ss. 40–42, 48–49</ref>. Z negatywnych głosów środowiska towarzyszących ogłoszeniu jego teorii Darwin po latach pamiętał tylko jedną, szczególnie złośliwą: profesor [[Samuel Haughton]] z [[Dublin]]a twierdził, że wszystko, co było w jego pracy nowe, było nieprawdziwe, a to co było prawdziwe, było stare<ref>Charles Darwin: ''The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1497&viewtype=text&pageseq=126 122]</ref>. Napisanie swojego ''opus magnum'' (''big book'') zajęło Darwinowi kolejne 13 miesięcy; cierpiał w tym czasie z powodu złego stanu zdrowia, jego koledzy naukowcy wciąż jednak podtrzymywali go na duchu. Lyell załatwił wydanie książki w oficynie Johna Murraya<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 374–474</ref>.

Kiedy dzieło życia Darwina – ''[[O powstawaniu gatunków]]'' (''On the Origin of Species'') – wreszcie trafiło do księgarń 22 listopada 1859, nieoczekiwanie spotkało się z ogromnym zainteresowaniem czytelników: cały nakład (1250 egzemplarzy) został natychmiast wykupiony<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', s. 477</ref>. W książce tej Darwin przedstawił "jeden długi tok rozumowania" (''one long argument''), złożony z szczegółowych obserwacji, wniosków i odpowiedzi na spodziewane zastrzeżenia<ref>Charles Darwin: ''On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=477 459]</ref>. Jedyną aluzją do kwestii ewolucji człowieka było stwierdzenie, że w przyszłości sprawa pochodzenia człowieka i historia jego gatunku ukaże się w pełniejszym świetle (''light will be thrown on the origin of man and his history'')<ref>Charles Darwin: ''On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=506 490]</ref>. Teoria Darwina jest w prosty sposób wyłożona już we wstępie dzieła:

{{Cytat|Ponieważ w każdym gatunku rodzi się daleko więcej osobników niż może przeżyć i ponieważ na skutek tego powstaje pomiędzy nimi walka o byt, osobnik, który pod wpływem skomplikowanych i nieraz zmiennych warunków zmieni się nieznacznie, lecz w sposób korzystny dla siebie, będzie miał więcej widoków na utrzymanie się przy życiu i w ten sposób ulegnie działaniu doboru naturalnego. Na zasadzie zaś potężnego prawa dziedziczności każda taka wyselekcjonowana odmiana będzie dążyć do przekazania potomstwu swej nowej, zmienionej postaci<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Darwin | imię=Karol | tytuł= O powstawaniu gatunków | inni= tłum. Szymon Dickstein, Józef Nusbaum|data=2006 | wydawca=Jirafa Roja | miejsce=Warszawa | isbn=83-89143-67-4 | strony=19}}</ref>.}}

Duży nacisk w swoim dziele Darwin kładł na kwestię [[Teoria wspólnego przodka|wspólnego pochodzenia gatunków]], unikał jednak kontrowersyjnego pojęcia "[[ewolucjonizm (biologia)|ewolucja]]". Na końcu książki podsumował:

{{Cytat|Wzniosły zaiste jest to pogląd, że Stwórca natchnął życiem kilka form, lub jedną tylko, i że gdy planeta nasza, podlegając ścisłym prawom ciążenia, dokonywała swych obrotów, z tak prostego początku zdołał się rozwinąć i wciąż się jeszcze rozwija, nieskończony szereg form najpiękniejszych i najbardziej godnych podziwu<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Darwin | imię=Karol | tytuł= O powstawaniu gatunków | inni= tłum. Szymon Dickstein, Józef Nusbaum|data=2006 | wydawca=Jirafa Roja | miejsce=Warszawa | isbn=83-89143-67-4 | strony=451}}</ref>.}}

=== Reakcje na publikację ===
[[Plik:Charles Darwin by Julia Margaret Cameron 2.jpg|thumb|upright|W czasie rodzinnych wakacji w 1868 w domku letniskowym na wyspie [[Wight]]. Zdjęcie wykonane przez [[Julia Margaret Cameron|Julię Margaret Cameron]], jedną z angielskich pionierek fotografii, ukazujące bujną brodę Darwina, którą zapuszczał od 1866]]
[[Plik:Editorial cartoon depicting Charles Darwin as an ape (1871).jpg|thumb|upright|Karykatura z 1871 po publikacji ''The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex'' była jedną z wielu ukazujących Darwina jako [[małpy człekokształtne|małpę człekokształtną]], identyfikując go w [[kultura masowa|kulturze masowej]] z teorią ewolucji<ref name=b373/>]]
''[[O powstawaniu gatunków]]'' wzbudziło międzynarodowe zainteresowanie, choć nie wywołało takich kontrowersji jak ''Vestiges of the Natural History of Creation''<ref>John van Wyhe: ''Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution'', s. 48</ref>. Chociaż z powodu choroby Darwin nie mógł czynnie uczestniczyć w publicznych debatach, żywo się interesował reakcjami środowiska naukowego i społeczeństwa, komentując wycinki z gazet, recenzje, artykuły, satyry i karykatury oraz wymieniając się swoimi przemyśleniami na ten temat z kolegami z całego świata<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place'', ss. 103–104, 379</ref>. Darwin wspomniał jedynie, że dzięki jego książce "sprawa pochodzenia człowieka ukaże się w pełniejszym świetle"<ref>Charles Darwin: ''On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F373&pageseq=506 488]</ref>, ale już w pierwszej recenzji zarzucono mu powtarzanie za ''Vestiges of the Natural History of Creation'' tezy o pochodzeniu człowieka od małpy<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place'', s. 87</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Leifchild | tytuł = Review of 'Origin' | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=image&itemID=CUL-DAR226.1.8&pageseq=1 | rok = 1859 | język = en}}</ref>. Jedną z pierwszych przychylnych reakcji była recenzja Huxleya, atakująca [[Richard Owen|Richarda Owena]], lidera naukowego establishmentu, który Huxley starał się obalić<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 477–491</ref>. W kwietniu Owen w swojej recenzji atakował przyjaciół Darwina i pogardliwie odrzucał jego teorie, co złościło Darwina<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place'', ss. 110–112</ref>; przeciwnicy Darwina nie ograniczali się jednak do tego: Owen i inni naukowcy zaczęli propagować własne poglądy na temat ewolucji, rozumianej jako proces kierowany przez siły nadprzyrodzone<ref>Peter J. Bowler: ''Evolution: The History of an Idea'', s. 186</ref>.

Reakcja [[Kościół Anglii|Kościoła anglikańskiego]] była mieszana. [[Adam Sedgwick]] i [[John Stevens Henslow]], nauczyciele Darwina z Cambridge, odrzucali jego teorię. [[Chrześcijaństwo liberalne|Duchowni liberalni]] interpretowali jednak dobór naturalny jako narzędzie Boskiego planu; duchowny [[Charles Kingsley]] traktował go jako "szlachetną koncepcję Bóstwa"<ref name=Darwinanddesign>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/content/view/110/104/ | tytuł = Darwin and design: historical essay | data dostępu = 18 listopada 2009 | rok = 2007 | opublikowany = Darwin Correspondence Project | język = en}}</ref>. W 1860 uwagę duchowieństwa od Darwina odwróciła publikacja siedmiu liberalnych teologów anglikańskich zatytułowana ''Essays and Reviews''. W publikacji tej duchowny i matematyk [[Baden Powell (matematyk)|Baden Powell]] argumentował, że cuda łamią prawa Boskie, wiara w nie jest więc w gruncie rzeczy przejawem [[ateizm]]u; dalej Baden Powell chwalił książkę Darwina jako "popierającą zasadę samoewoluującej natury"<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 487–488, 500</ref>. Na tematy [[teleologia|teleologiczne]] z Darwinem dyskutował [[Asa Gray]]. Darwin sprowadził ze Stanów Zjednoczonych i rozprowadzał wśród znajomych jego broszurę na temat [[teistyczny ewolucjonizm|teistycznego ewolucjonizmu]] pt. ''Natural Selection is not inconsistent with Natural Theology'' (''Dobór naturalny nie jest sprzeczny z teologią naturalną'')<ref name=Darwinanddesign/><ref name=miles>{{Cytuj książkę | nazwisko = Miles | imię = Sara Joan | tytuł = Charles Darwin and Asa Gray Discuss Teleology and Design | url = http://www.asa3.org/ASA/PSCF/2001/PSCF9-01Miles.html | rok = 2001 | strony = 196–201 | tom = 53 | język = en}}</ref>. Najsławniejszą konfrontacją była publiczna tzw. debata oksfordzka na temat ewolucji na posiedzeniu Brytyjskiego Stowarzyszenia Popierania Nauk w 1860, w czasie której biskup Oksfordu [[Samuel Wilberforce]], choć nie sprzeciwiał się transmutacji gatunków, argumentował przeciwko wywodom Darwina i pochodzeniu człowieka od małpy. [[Joseph Hooker]] był zdecydowanie za Darwinem, a legendarna riposta Thomasa Huxleya, że wolałby pochodzić od małpy niż być człowiekiem, który źle spożytkował swoje zdolności, stała się symbolem triumfu nauki nad religią<ref name=Darwinanddesign/><ref>Peter J. Bowler: ''Evolution: The History of an Idea'', s. 185</ref>.

Nawet bliscy przyjaciele Darwina (Gray, Hooker, Huxley i Lyell) nadal wyrażali różne zastrzeżenia, okazywali mu jednak mocne poparcie, podobnie jak wielu innych, szczególnie młodszych przyrodników. Gray i Lyell pragnęli pogodzić naukę z wiarą, podczas gdy Huxley wskazywał na niemożliwe do pogodzenia sprzeczności pomiędzy tym, co głosi Kościół, a tym, czego uczy nauka. Huxley nawoływał do wyeliminowania wpływu Kościoła na edukację<ref name=Darwinanddesign/>, pragnąc obalić dominację duchowieństwa i "naukowców-amatorów" z Owenem na czele i zastąpić ich nowym pokoleniem zawodowych naukowców. Sam Owen twierdził, iż anatomia mózgu dowodzi, że człowiek należy do innego [[rząd (biologia)|rzędu biologicznego]] niż małpy, i oskarżał Huxleya o bycie orędownikiem tezy, że "człowiek pochodzi od małpy". Huxley odpierał te zarzuty, w końcu twierdzenia Owena zostały obalone w debacie naukowej<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 503–505</ref>.

[[Darwinizm]] stał się ruchem obejmującym szeroką gamę teorii ewolucyjnych. W 1863 w książce ''Geological Evidences of the Antiquity of Man'' Lyell dużo zrobił dla popularyzacji [[prehistoria|prehistorii]] jako dziedziny nauki, choć jego ostrożne podejście do ewolucji rozczarowało Darwina. Późniejsza książka Huxleya ''Evidence as to Man's Place in Nature'' wykazywała, że pod względem budowy anatomicznej ludzie są [[małpy człekokształtne|małpami człekokształtnymi]]; ''The Naturalist on the River Amazons'' autorstwa [[Henry Walter Bates|Henry'ego Batesa]] dostarczyła empirycznych dowodów na istnienie doboru naturalnego<ref name=B217>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place'', ss. 217–226</ref>. 3 listopada 1864 przyznano Darwinowi najwyższe brytyjskie odznaczenie naukowe — [[Copley Medal]] [[Royal Society|Królewskiego Towarzystwa na Rzecz Rozwoju Wiedzy Przyrodniczej w Londynie]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-4652.html | tytuł = Darwin Correspondence Project – Letter 4652 — Falconer, Hugh to Darwin, C. R., 3 Nov (1864) | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>. Tegoż dnia Huxley poprowadził pierwsze spotkanie (później wpływowego) ''X Clubu'', oddanego "nauce, czystej i wolnej, nieskrępowanej przez religijne dogmaty"<ref name=Letter4807>{{Cytuj stronę | url = http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-4807.html#mark-4807.f8 | tytuł = Darwin Correspondence Project – Letter 4807 — Hooker, J. D. to Darwin, C. R., (7–8 Apr 1865) | data dostępu = 18 listopada 2009 | język = en}}</ref>. Pod koniec dekady większość naukowców zgadzała się już co do prawdziwości ewolucji, ale tylko niewielu popierało pogląd Darwina, że głównym jej mechanizmem był [[dobór naturalny]]<ref>Peter J. Bowler: ''Evolution: The History of an Idea'', s. 196</ref>.

''O powstawaniu gatunków'' zostało przetłumaczone na wiele języków, stając się jedną z najważniejszych książek w historii nauki – książką, którą interesowali się ludzie ze wszystkich klas społecznych, nawet niewykształceni wyrobnicy, którzy tłumnie uczęszczali na wykłady Huxleya<ref>Adrian J. Desmond, James William Moore: ''Darwin'', ss. 507–508</ref><ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place'', ss. 128–129, 138</ref>. Teoria Darwina oddziaływała też na różne inne prądy tego czasu<ref>Porównaj np. z: {{Cytuj książkę  | nazwisko = Rudd | imię = Jill | nazwisko2 = Gough | imię2 = Val | tytuł = Charlotte Perkins Gilman: optimist reformer | data = 1999 | wydawca = University of Iowa Press | miejsce = Iowa City, Iowa  | isbn = 978-0-87745-696-4 | strony = |język=en|url=http://scholar.lib.vt.edu/ejournals/old-WILLA/fall95/DeSimone.html|cytat=Gilman shared many basic educational ideas with the generation of thinkers who matured during the period of "intellectual chaos" caused by Darwin's Origin of the Species. Marked by the belief that individuals can direct human and social evolution, many progressives came to view education as the panacea for advancing social progress and for solving such problems as urbanisation, poverty, or immigration.}}</ref> i na stałe trafiła do [[kultura masowa|kultury masowej]]<ref>Np. piosenka ''A lady fair of lineage high'' z opery komicznej ''Princess Ida'' [[W.S. Gilbert|Gilberta]] i [[Arthur Sullivan|Sullivana]], która opisuje pochodzenie mężczyzn (ale nie kobiet!) od małp.</ref>. Karykaturzyści parodiowali teorię pochodzenia człowieka od zwierząt, rysując ludzi ze zwierzęcymi cechami (przedstawienia takie były już zresztą w sztuce dawną tradycją); w Wielkiej Brytanii karykatury te paradoksalnie w łagodny sposób przyczyniały się do popularyzacji teorii Darwina. Kiedy chory Darwin w 1862 zaczął zapuszczać brodę i w 1866 z takim zarostem powrócił do życia publicznego, powszechnie zaczęto publikować karykatury, na których przedstawiano go jako [[małpy człekokształtne|małpę]]. Praktyki takie doprowadziły w końcu do tego, że wszystkie formy [[Ewolucjonizm (biologia)|ewolucjonizmu]] zaczęto utożsamiać z [[darwinizm]]em<ref name=b373>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place'', ss. 373–379</ref>.

=== ''O pochodzeniu człowieka'', dobór płciowy i botanika ===
[[Plik:Darwin restored2.jpg|thumb|upright|W 1879 cieszący się coraz większą sławą Darwin miał już za sobą wiele lat choroby]]
Po publikacji ''O powstawaniu gatunków'' Darwin nie przerwał pracy mimo nawracających ataków choroby. Przez kolejne 22 lata prowadził badania i pracował nad swoim w zamierzeniu głównym dziełem (''O pochodzeniu gatunków'' traktował tylko jako [[abstrakt]] teorii ewolucji), opisującym pochodzenie człowieka od zwierząt i uwzględniającym też takie tematy jak przeobrażenia społeczeństwa i ewolucja zdolności umysłowych. Darwin pragnął też wyjaśnić, jaką rolę pełnią ozdobne cechy organizmów (np. upierzenia pawia) w dzikiej przyrodzie, prowadził również innowacyjne badania nad roślinami.

Chęć wyjaśnienia kwestii związanych z [[zapylanie]]m przez [[owady]] doprowadziła go w 1861 do badań nad [[storczykowate|storczykami]]. W wyniku badań wykazał, że kwiaty tych roślin przystosowują się do warunków w ten sposób, że każdy gatunek przywabia określony gatunek [[ćmy|ciem]], w ten sposób zapewniając sobie [[heterozja|heterozję]]. Praca ''[[Fertilisation of Orchids]]'', wydana w 1862, była pierwszym szczegółowym opisem oddziaływania doboru naturalnego, objaśniała skomplikowane zależności [[ekologia|ekologiczne]] i stawiała możliwe do zweryfikowania prognozy. Gdy Darwin podupadł na zdrowiu, spędzał czas w łóżku otoczony przez specjalnie umieszczone w pokoju [[pnącze|rośliny pnące]], których ruchy mógł śledzić<ref>John van Wyhe: ''Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution'', ss. 50–55</ref>.

Pierwsza część planowanego ''opus magnum'' Darwina, ''Variation of Animals and Plants Under Domestication'' ("Zmienność udomowionych roślin i zwierząt") z 1868, rozrosła się do dwóch grubych tomów, zmuszając go do pominięcia [[antropogeneza|ewolucji człowieka]] i [[dobór płciowy|doboru płciowego]]. Mimo dużej objętości sprzedawała się dobrze i została przetłumaczona na wiele języków. Darwin zdążył też napisać większość drugiej części, dotyczącej doboru naturalnego, ale nie została ona opublikowana za jego życia<ref>R. B. Freeman: ''The Works of Charles Darwin: An Annotated Bibliographical Handlist'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A1&pageseq=123 122]</ref>.

[[Plik:Man is But a Worm.jpg|thumb|upright|[[Almanach]] [[Punch (czasopismo)|Puncha]] na 1882 rok, opublikowany krótko przed śmiercią Darwina, przedstawia go pośród ewolucji od chaosu do wiktoriańskiego dżentelmena]]
[[Charles Lyell]] już wcześniej spopularyzował prehistorię człowieka, a [[Thomas Henry Huxley]] pokazał, że anatomicznie ludzie są [[małpy człekokształtne|wielkimi małpami]]<ref name=B217/>. Wraz z ''The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex'', opublikowanym w 1871, Darwin na podstawie licznych źródeł przedstawił dowody, że ludzie są zwierzętami, pokazując ciągłość ich fizycznych i umysłowych cech; wprowadził pojęcie [[dobór płciowy|doboru płciowego]], aby wyjaśnić pozornie nieprzydatne cechy zwierząt, takie jak upierzenie [[Paw indyjski|pawia]], wyjaśnił też ewolucję [[kultura|kultury]] człowieka, różnice pomiędzy płciami oraz fizyczne i kulturowe [[rasa człowieka|cechy rasowe]], podkreślając jednocześnie, że wszyscy ludzie należą do jednego gatunku<ref>Charles Darwin: ''The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex'', ss. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F937.2&pageseq=402 385–405]</ref><ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place'', ss. 339–343</ref>. Wyniki innych badań, w których wykorzystywał fotografię, zostały opublikowane w pracy ''The Expression of the Emotions in Man and Animals'' z 1872, jednej z pierwszych książek z drukowanymi fotografiami, w której omawiał [[psychologia ewolucyjna|ewolucję psychologii człowieka]] i jej ciągłość z [[etologia|zachowaniami zwierząt]]. Obie książki cieszyły się dużą popularnością, a Darwin był pod wrażeniem ogólnej akceptacji, z jaką przyjęto jego poglądy, zauważając, że "wszyscy o nich rozmawiają, nie gorsząc się" (''everybody is talking about it without being shocked'')<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place'', ss. 359–369</ref><ref>Charles Darwin: ''The life and letters of Charles Darwin, including an autobiographical chapter'', s. [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1452.3&pageseq=145 133]</ref>. Jego konkluzją było:

{{Cytat|że człowiek ze wszystkimi swoimi szlachetnymi przymiotami, ze współczuciem, jakie odczuwa wobec najbardziej poniżonych, z życzliwością, jaką ogarnia nie tylko innych ludzi, ale też najniższe żyjące istoty, z całym swoim intelektem, który czyni go podobnym bogom i którym zdołał przeniknąć zasady ruchu i budowę Układu Słonecznego – będąc obdarzony całą tą wielką władzą – wciąż nosi w swoim  cielesności niewymazywalne piętno swojego niskiego pochodzenia<ref>Charles Darwin: ''The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex'', [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F937.2&viewtype=text&pageseq=422 405], cytat: "that man with all his noble qualities, with sympathy which feels for the most debased, with benevolence which extends not only to other men but to the humblest living creature, with his god-like intellect which has penetrated into the movements and constitution of the solar system–with all these exalted powers–Man still bears in his bodily frame the indelible stamp of his lowly origin”</ref>.}}

Jego eksperymenty i badania nad ewolucją zaowocowały kolejnymi książkami dotyczącymi ruchu [[pnącze|roślin pnących]] i [[roślina mięsożerna|mięsożernych]] (''[[Insectivorous Plants]]''), efektów [[heterozja|krzyżowania]] i [[samopylność|samozapłodnienia]] roślin, różnych kształtów kwiatów roślin tego samego gatunku oraz [[fototropizm]]u (m.in. ''[[The Power of Movement in Plants]]''). W swojej ostatniej książce ''[[The Formation of Vegetable Mould through the Action of Worms|O tworzeniu się gleby w następstwie działania dżdżownic oraz obserwacje nad ich zachowaniem się]]'' powrócił do [[Dżdżownicowate|dżdżownic]].

Charles Darwin zmarł w Down House 19 kwietnia 1882. Pragnął być pochowany na cmentarzu przy kościele St Mary’s w [[Downe]]. Prośby przyjaciół sprawiły jednak, że [[William Spottiswoode]], prezes [[Royal Society]], wystarał się dla niego o pogrzeb państwowy i pochówek w [[Opactwo Westminsterskie|Opactwie Westminsterskim]], niedaleko miejsca ostatniego spoczynku [[John Herschel|Johna Herschela]] i [[Isaac Newton|Isaaca Newtona]]<ref>E. Janet Browne: ''Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place'', ss. 495–497</ref>. W XIX wieku w Wielkiej Brytanii tylko pięć osób spoza rodziny królewskiej zostało uhonorowanych pogrzebem państwowym<ref name=BBCstatefuneral/>.

Darwina już za życia uważano za bohatera narodowego, który zmienił sposób myślenia o świecie. Naukowcy od tego czasu zaakceptowali rozumienie ewolucji jako dziedziczenie, w którym pewne cechy ulegają zmianom, choć za jego życia niewielu zgadzało się z Darwinem, że dobór naturalny jest głównym, choć nie jedynym sposobem modyfikacji<ref name=JvW /><ref name=b222>Peter J. Bowler: ''Evolution: The History of an Idea'', ss. 222–225</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Darwin | imię = Charles | tytuł = The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F391&viewtype=text&pageseq=1 | wydanie = 6th | wydawca = John Murray | rok = 1872 | język = en|strony=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F391&pageseq=449 421]}}</ref>. W ostatnich dwóch dekadach XIX i pierwszych dwóch dekadach XX wieku w biologii wprawdzie przejściowo odrzucano darwinowskie rozumienie ewolucji (był to okres tzw. "zaćmienia darwinizmu" – ''the eclipse of Darwinism'') na rzecz alternatywnych teorii ewolucyjnych, poglądy te nie wytrzymały jednak próby czasu, a rozwój współczesnej syntezy ewolucyjnej z [[genetyka populacyjna|genetyką populacyjną]] i [[Gregor Mendel|mendelowską]] [[genetyka|genetyką]] od lat 30. do 50. XX w. przyniósł szeroki naukowy konsensus, że dobór naturalny, tak jak twierdził Darwin, rzeczywiście jest podstawowym mechanizmem ewolucji. Dalsze badania i debaty toczą się w ramach wytyczonych przez Darwina<ref name=b3847/>.

== Zobacz też ==
* [[Żaba Darwina]]
* [[Harriet]]
* [[Historia myśli ewolucyjnej]]
* [[Historia biologii]]
[https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomoc:Formatowanie_tekstu Formatowanie]
[[Inhibitory dipeptydylo-peptydazy 4]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}