Tekst źródłowy strony Wojna polsko-rosyjska (1792)

{{Dopracować|źródła=2024-11}}{{Wojna infobox
 |nazwa        = Wojna polsko-rosyjska
 |epoka        = nowożytność
 |konflikt     = [[wojna polsko-rosyjska|wojny polsko-rosyjskie]]
 |grafika      = PolishRuswar1792.PNG
 |opis grafiki = Wojna polsko-rosyjska
 |czas         = 18 maja 1792 – 26 lipca 1792
 |miejsce      = [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczpospolita]]
 |terytorium   = wschodnia i centralna część [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]]
 |przyczyna    = uchwalenie [[Konstytucja 3 maja|Konstytucji 3 Maja]]
 |wynik        = zwycięstwo [[Imperium Rosyjskie]]go i [[konfederacja targowicka|konfederacji targowickiej]]<br />[[II rozbiór Polski]]
 |strona1      = [[Imperium Rosyjskie]]<br />[[konfederacja targowicka]]
 |strona2      = <br />[[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczpospolita]]
 |dowódca1     = [[Michaił Kreczetnikow]],<br />[[Michaił Kachowski]]
 |dowódca2     = [[Stanisław August Poniatowski|Stanisław II August]],<br />[[Józef Poniatowski]],<br />[[Tadeusz Kościuszko]] <br />[[Ludwik Wirtemberski]],<br />[[Józef Judycki]],<br />[[Michał Zabiełło]]
 |siły1        = 97 700 żołnierzy
 |siły2        = 51 000 piechoty,<br />19 000 kawalerii,<br />200 dział
 |straty1      = ponad 7000
 |straty2      = ok. 3000
 |kod mapy     = 
 |współrzędne  = 
 |commons      = Category:Polish-Russian war 1792
}}
[[Plik:Bitwa zielence 1792.png|250px|right]]
[[Plik:After the Battle of Zieleńce 1792.PNG|thumb|Po [[bitwa pod Zieleńcami|bitwie pod Zieleńcami]], Kościuszko wraz z ks. Józefem odbierają defiladę wojsk polskich z jeńcami, po pobiciu wojsk rosyjskich, obraz [[Wojciech Kossak|Wojciecha Kossaka]]]]
[[Plik:Polish infantry 1794.PNG|thumb|Piechota wojsk koronnych, 1794]]
[[Plik:Russian troopers 1786-1796.JPG|thumb|Rosyjscy kawalerzyści]]
[[Plik:1st Brigade of Kowno of Army of Grand Duchy of Lithuania in 1792.JPG|thumb|upright|Jeździec [[1 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego|1 B KN]]]]
{{Galeria
|Nazwa=Główne postacie konfliktu
|wielkość=200
|Plik:Marcello Bacciarelli, Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego (cropped).jpg|[[Stanisław August Poniatowski]]
|Plik:Prince Joseph Poniatowski 11.PNG|ks. [[Józef Poniatowski]]
|Plik:Jablonski kosciuszko.jpg|[[Tadeusz Kościuszko]]
|Plik:Michaił Nikitycz Kreczetnikow.PNG|[[Michaił Kreczetnikow]]
}}
'''Wojna polsko-rosyjska w 1792 roku''', in. '''wojna w obronie Konstytucji 3 maja''' – niewypowiedziana wojna [[Wojsko I Rzeczypospolitej|wojsk Rzeczypospolitej]] z [[Armia Imperium Rosyjskiego|wojskami Imperium Rosyjskiego]], interweniującymi militarnie pod pretekstem wsparcia zawiązanej w [[Petersburg]]u [[konfederacja targowicka|konfederacji targowickiej]], w celu obalenia ustroju wprowadzonego w [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]] przez [[Sejm Czteroletni]] [[konstytucja 3 maja|Konstytucją 3 maja 1791]].

== Przyczyny ==
{{osobny artykuł|Wojna rosyjsko-turecka (1787–1792)|Wojna rosyjsko-szwedzka (1788–1790)|Przymierze polsko-pruskie|Konstytucja 3 maja|Konfederacja targowicka}}

Korzystając z zaangażowania [[Imperium Rosyjskie|Rosji]] w wojnie z [[wojna rosyjsko-turecka (1787–1792)|Turcją]] i [[wojna rosyjsko-szwedzka (1788–1790)|Szwecją]] część [[szlachta w Polsce|szlachty]] uchwaliła podczas [[Sejm Czteroletni|Sejmu Czteroletniego]] szereg reform zmierzających do naprawy ustroju [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]]. Uchwalono powołanie 100-tysięcznej armii.

[[Królestwo Prus|Prusy]] w 1789 wzmocniły armię Rzeczypospolitej, sprzedając 15 tysięcy karabinów dla [[armia koronna|piechoty koronnej]] i nieokreśloną liczbę karabinków dla [[Kawaleria Narodowa|Kawalerii Narodowej]] oraz 11 136 karabinów, 2261 par pistoletów i 3927 szabel dla [[Armia Wielkiego Księstwa Litewskiego|armii litewskiej]]<ref>[[Zbigniew Anusik]], Rzeczpospolita wobec wojny wschodniej (1787–1792) i wojny szwedzko-rosyjskiej (1788–1790), w: Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożytnej, z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XV-XVII wieku, Kraków 2009, s. 158.</ref>. 29 marca 1790 zawarto [[Przymierze polsko-pruskie|sojusz]] [[sojusz zaczepno-odporny|zaczepno-odporny]] z Prusami.

Uchwalając [[konstytucja 3 maja|3 maja 1791 roku Konstytucję]] formalnie zrzucono [[protektorat]] rosyjski i przywrócono niepodległość Rzeczypospolitej. Wrogo nastawieni do reform [[magnateria polska|magnaci]], ze [[Stanisław Szczęsny Potocki|Stanisławem Szczęsnym Potockim]] i [[Franciszek Ksawery Branicki|Ksawerym Branickim]] na czele, udali się do carycy [[Katarzyna II Wielka|Katarzyny II]] z ofertą zorganizowania [[konfederacja (historia Polski)|konfederacji]] skierowanej przeciw królowi i Konstytucji 3 maja.

9 stycznia 1792 Rosja zawarła z Turcją kończący wojnę [[traktat w Jassach]], wcześniej, już w 1790, zakończyła wojnę ze Szwecją. 1 marca 1792 zmarł cesarz [[Leopold II Habsburg|Leopold II]], niechętny militarnemu zaangażowaniu [[Monarchia Habsburgów|Austrii]] przeciw [[Rewolucja francuska|rewolucyjnej Francji]], przychylny Konstytucji 3 maja. 20 kwietnia 1792 [[Królestwo Francuzów (1791–1792)|Francja]], po odrzuceniu ultimatum następcy Leopolda – [[Franciszek II Habsburg|Franciszka II]], wypowiedziała wojnę Austrii, angażując na zachodzie siły monarchii Habsburgów. Rosja mogła teraz bez obaw uderzyć na Rzeczpospolitą. Katarzyna II potrzebowała tylko pretekstu do interwencji – 27 kwietnia 1792 w [[Petersburg]]u zawiązano w tym celu [[konfederacja targowicka|konfederację targowicką]].

[[Sejm Czteroletni]] powierzył Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu naczelne dowództwo nad armią i 29 maja zalimitował swoje obrady<ref>[[Zbigniew Anusik]], Rzeczpospolita wobec wojny wschodniej (1787–1792) i wojny szwedzko-rosyjskiej (1788–1790), w: Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożytnej, z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XV-XVII wieku, Kraków 2009, s. 171–179.</ref>.

== Siły Rzeczypospolitej ==
{{osobny artykuł|Wojsko polskie w okresie Sejmu Wielkiego|Struktura organizacyjna wojska I Rzeczypospolitej w 1792}}
Reorganizacja i rozbudowa armii szła bardzo opornie. Zadowolono się powołaniem pod broń 100 tys. ludzi, ale armia z trudem w chwili wybuchu wojny osiągnęła stan około 70 tys. nieostrzelanych rekrutów, z czego na froncie znalazło się tylko około 56 tys. Stosunek piechoty do kawalerii wynosił 40 tys. do 30 tys., armie polskie posiadały 200 różnego kalibru armat. Czekano na nadejście pruskiego korpusu posiłkowego, który według postanowień traktatu sojuszniczego miał wesprzeć armie Rzeczypospolitej wojskiem w sile 18 tys. W wyniku zdrady sojusznika pruskiego wsparcie to nigdy nie nadeszło. Brakowało doświadczonych dowódców, pomimo iż do kraju przybyli służący wcześniej w armiach zagranicznych tacy dowódcy, jak książę [[Józef Poniatowski]], [[Tadeusz Kościuszko]], oraz [[Jan Henryk Dąbrowski]] przybyły ze służby w [[Armia saska|kawalerii saskiej]].

Wodzem tej armii został mianowany królewski bratanek młody książę Józef Poniatowski, mający za sobą służbę w austriackiej armii cesarskiej podczas [[VIII wojna austriacko-turecka|wojny z Turcją]]. W tworzeniu armii pomagali mu generałowie: doświadczony w wojnie o niepodległość [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych Ameryki]] Kościuszko, przyjaciel ze służby austriackiej [[Michał Wielhorski (generał)|Michał Wielhorski]] oraz [[Józef Zajączek]] (wrogo nastawiony do Poniatowskiego). Największą wartość w armii polsko-litewskiej przedstawiała [[piechota]] i [[artyleria]], natomiast nowo utworzona formacja, [[Kawaleria Narodowa]], jak się miało okazać podczas tej kampanii, łatwo ulegała panice.

Siły Rzeczypospolitej zostały przydzielone na 2 teatry działań:

* '''korpus koronny''' pod wodzą księcia Józefa był podzielony na 4 dywizje, w sile 52 tys. w tym 13 tys. kawalerii i 39 tys. piechoty.
* '''korpus litewski''' pod wodzą księcia [[Ludwik Wirtemberski|Ludwika Wirtemberskiego]], w sile 18 tys. ludzi w tym 7 tys. kawalerii, 10 tys. piechoty i tysiąc artylerzystów.

== Siły Rosji ==
{{osobny artykuł|Armia Imperium Rosyjskiego}}
[[Katarzyna II Wielka]] rzuciła do boju z Rzecząpospolitą 97-tysięczną armię zaprawioną w bojach z Turkami. Rosjanie sformowali dwa korpusy interwencyjne:
* '''białoruski''' pod wodzą gen. [[Michaił Kreczetnikow|Michaiła Kreczetnikowa]] w sile 33 700 ludzi, uderzający z kierunku Litwy
* '''mołdawski''' pod wodzą gen. [[Michaił Kachowski|Michaiła Kachowskiego]] w sile 64 000 ludzi (54 [[batalion]]y piechoty, 104 [[szwadron]]y jazdy, 13 [[pułk]]ów [[Kozacy|kozaków]]), operujący na Podolu i Wołyniu.

Celem tych dwóch formacji rosyjskich było połączenie się w Warszawie po uprzednim rozbiciu osobno polskiego korpusu koronnego i korpusu litewskiego.

== Przebieg działań wojennych ==
27 kwietnia 1792 w [[Petersburg]]u zawiązano spisek, który 14 maja ujawnił się jako [[konfederacja targowicka]]. 18 maja [[Katarzyna II Wielka|Katarzyna II]] wydała manifest, w którym oskarżała Rzeczpospolitą m.in. o:

* utrudnianie wojskom rosyjskim pobytu na Ukrainie w czasie wojny z Turcją,
* prześladowanie Rosjan,
* prześladowanie [[Prawosławie|prawosławnych]],
* pogwałcenie eksterytorialności rosyjskiej kaplicy w Warszawie,
* porozumiewanie się Rzeczypospolitej z Turcją, co ujawnił wysoko umiejscowiony we władzach polskich agent rosyjski (prawdopodobnie [[Joachim Litawor Chreptowicz]]){{fakt|data=2013-02}},
* obrazę majestatu Katarzyny II przez Sejm Czteroletni.

Nie była to więc deklaracja wypowiedzenia wojny, lecz jedynie przywrócenia do porządku niesfornego protektoratu rosyjskiego (wypowiadając wojnę Rosjanie musieliby potwierdzić niepodległość Rzeczypospolitej). Zaraz po tej deklaracji armie rosyjskie uderzyły na Polskę na dwa korpusy polskie – gen. Judyckiego w rejonie [[Mińsk]]a i gen. Poniatowskiego pod [[Bracław]]iem ([[Tulczyn]]), z tym że armia rosyjska była podzielona na kilka korpusów, których zadaniem było odcięcie wojsk polskich.

=== Walki na froncie litewskim ===
Na Litwie po zdradzie pruskiego sojusznika i współdziałającego z nim księcia [[Ludwik Wirtemberski|Ludwika Wirtemberskiego]], armia litewska dowodzona odtąd przez generała [[Józef Judycki|Józefa Judyckiego]] została pobita w [[Bitwa pod Mirem (1792)|bitwie pod Mirem]] 10 czerwca 1792. Po zmianie nieudolnego dowódcy 4 lipca 1792, armia litewska poniosła kolejną porażkę w [[bitwa pod Zelwą|bitwie pod Zelwą]]. Dalsze wycofywanie się w kierunku Warszawy doprowadziło do zaciętej obrony [[Brześć|Brześcia]] oraz bitew w obronie przepraw na [[Bug]]u pod [[Granne]]m i [[Krzemień-Wieś|Krzemieniem]].

=== Walki na froncie ukraińskim ===
Na Ukrainie w nocy z 18 na 19 maja 1792 granicę przekroczyły cztery korpusy rosyjskie, gdzie korpusy [[Wilhelm Derfelden|Wilhelma Derfeldena]] i [[Iwan Dunin|Iwana Dunina]] miały absorbować wojska Poniatowskiego, a od północy zamknąć je w okrążeniu miał korpus [[Andriej Lewanidow|Andrieja Lewanidowa]], natomiast od południa zrobić to miał korpus [[Michaił Kutuzow|Michaiła Goleniszczewa-Kutuzowa]].

[[Józef Poniatowski|Książę Poniatowski]] miał początkowo ok. 17 000 żołnierzy, z czego wydzielił samodzielne brygady [[Tadeusz Kościuszko|Tadeusza Kościuszki]] i [[Michał Wielhorski (generał)|Michała Wielhorskiego]]. Dołączył do niego później [[Michał Lubomirski (1752–1825)|Michał Lubomirski]] ze swoją dywizją liczącą 4500 wojska i gen. [[Józef Zajączek]] z 5500 wojska. Dodatkowo w [[Kamieniec Podolski|Kamieńcu Podolskim]] została nie wykorzystana załoga licząca 3374 żołnierzy, w tym dwa regimenty piechoty.

Poniatowski próbował stawić czoła najeźdźcy, lecz kampania szybko zamieniła się w odwrót połączony z wieloma bojami opóźniającymi postęp Rosjan. Początkowo wycofywano się na [[Lubar]] i [[Połonne]], gdzie planowano stoczyć bitwę w oparciu o zgromadzone zapasy i umocnienia. Doszło do strat strony polskiej pod [[Ostropol]]em i [[Sieniawka (województwo podkarpackie)|Sieniawką]]. Pod Lubarem Polacy wydostali się z okrążenia dzięki zręcznym manewrom [[Tadeusz Kościuszko|Tadeusza Kościuszki]], a 15 czerwca doszło do [[Bitwa pod Boruszkowcami|potyczki pod Boruszkowcami]], skąd ruszono do obozu pod Połonnem. Tu okazało się, że zapasy są niewystarczające, a fortyfikacje dalekie od ukończenia i postanowiono cofać się dalej na [[Zasław (Ukraina)|Zasław]]. W pościg za wojskami polskimi ruszyła dywizja gen. [[Herkules Morkow|Herkulesa Morkowa]] wsparta [[Kozacy|Kozakami]] Orłowa z zadaniem przegrodzenia drogi do [[Horyń|Horynia]]. 18 czerwca doszło do [[bitwa pod Zieleńcami|bitwy pod Zieleńcami]], pierwszej wygranej z Rosjanami od czasów [[bitwa pod Cudnowem|Cudnowa]] i [[bitwa pod Połonką|Połonki]] (nie licząc kilku potyczek z czasów [[konfederacja barska|konfederacji barskiej]]), w wyniku której 22 czerwca dla uczczenia zwycięstwa król [[Stanisław August Poniatowski]] ustanowił [[Order Virtuti Militari]] – najwyższe polskie odznaczenie wojenne.

Po bitwie pod Zieleńcami nadal trwał odwrót sił polskich i próba zatrzymania sił rosyjskich w oparciu o twierdzę [[Ostróg (miasto)|Ostróg]] spełzła na niczym wobec groźby okrążenia. Następny planowany punkt oporu w [[Dubno (miasto)|Dubnie]] też został zaniechany wobec pustek w magazynach. Poniatowski oczekiwał na posiłki zgromadzone pod [[Kozienice|Kozienicami]] i postanowiono bronić się na linii [[Bug]]u – wbrew opinii Kościuszki podzielono polski korpus na trzy dywizje: dywizja Poniatowskiego miała bronić się pod [[Dorohusk]]iem, dywizja Kościuszki pod [[Dubienka|Dubienką]], a dywizja Wielhorskiego pod [[Siedliszcze (gmina Dubienka)|Siedliszczem]]. 18 lipca wojska rosyjskie Kachowskiego przekroczyły Bug i doszło do [[bitwa pod Dubienką (1792)|bitwy pod Dubienką]].

=== Koniec wojny ===
24 lipca król złożył swój akces do konfederacji targowickiej i przedwcześnie nakazał armii złożyć broń. Na klęsce wojsk polsko-litewskich zaważyła w znacznym stopniu zdrada sojusznika pruskiego, który wbrew wcześniejszym zapewnieniom nie wsparł działań polskich. Ostatnim akordem tej wojny było zwycięstwo korpusu księcia Józefa Poniatowskiego w [[bitwa pod Markuszowem (1792)|bitwie pod Markuszowem]] 26 lipca.

Przegrana była bezpośrednią przyczyną [[II rozbiór Polski|II rozbioru Polski]].

== Zobacz też ==
* [[generałowie Wojska Polskiego#wojna polsko-rosyjska 1792|generałowie polscy wojny polsko-rosyjskiej 1792]]
* [[kryzys bankowy w Polsce w 1793]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

{{Wikiźródła|Rosyjska deklaracja wojny Rzeczypospolitej (18 maja 1792)|Rosyjska deklaracja wojny Rzeczypospolitej (18 maja 1792)}}
{{Wikiźródła|List Stanisława Augusta Poniatowskiego do Fryderyka Wilhelma II (31 maja 1792)|List Stanisława Augusta Poniatowskiego do Fryderyka Wilhelma II (31 maja 1792)}}
{{Wikiźródła|Pieśń z 1792 roku|Pieśń z 1792 roku}}

== Bibliografia ==
* {{Cytuj |autor = Adam Wolański |tytuł = Wojna polsko-rosyjska 1792 r. |data = 1996 |isbn = 83-85218-48-3 83-11-08651-6 |inni = Tadeusz Rawski (przedm.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Volumen |oclc = 830125290}}
* {{Cytuj |autor = Piotr Derdej |tytuł = Zieleńce Mir Dubienka 1792 |data = 2000 |isbn = 83-11-09108-0 |miejsce = Warszawa |wydawca = Bellona |oclc = 830287575}}
* Andrzej Grabski i inni, ''Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864''. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Warszawa 1966.
* Antoni Juszczyński, Marian Krwawicz, ''Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej. Polska sztuka wojenna w latach 1764–1793''. Zeszyt dziewiąty. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Warszawa 1957.

== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę | url = http://www.arsenal.org.pl/historia.php?subaction=showfull&id=1136378408&archive=&start_from=&ucat=4& | tytuł = Wojsko Rzeczypospolitej w obronie Konstytucji 3 maja (Internet Archive) | opublikowany = arsenal.org.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20080515001009/http://www.arsenal.org.pl/historia.php?subaction=showfull&id=1136378408&archive=&start_from=&ucat=4& | zarchiwizowano = 2008-05-15}}
* {{Cytuj stronę | url = http://home.comcast.net/~markconrad/Kakhovskii.htm | tytuł = Mikhail Vasil’evich Kakhovskii | opublikowany = home.comcast.net | archiwum = https://web.archive.org/web/20050218114438/http://home.comcast.net/~markconrad/Kakhovskii.htm | zarchiwizowano = 2005-02-18}} – opis kampanii przeciw wojskom koronnym (ang.)

{{Wojny polsko-rosyjskie}}
{{Wojsko I Rzeczypospolitej}}
{{Wojna polsko-rosyjska 1792}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Wojna polsko-rosyjska 1792| ]]