Ryt ambrozjański: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Braniewiak (dyskusja | edycje) drobne redakcyjne |
|||
(Nie pokazano 1 wersji utworzonej przez jednego użytkownika) | |||
Linia 1: | Linia 1: | ||
[[Plik:1374MilanoDuomo.jpg|thumb|[[Katedra w Mediolanie]]]] |
[[Plik:1374MilanoDuomo.jpg|thumb|[[Katedra w Mediolanie]]]] |
||
'''Ryt ambrozjański''' ('''ryt mediolański''') – [[Obrządek|ryt]] [[Katolicyzm|Kościoła katolickiego]] praktykowany przez około 5 milionów wiernych we [[Włochy|włoskim]] [[Regiony Włoch|regionie]] [[Lombardia|Lombardii]] oraz w [[Szwajcaria|szwajcarskim]] [[Kanton (Szwajcaria)|kantonie]] [[Ticino]]. Jego nazwa pochodzi od [[Ambroży z Mediolanu|św. Ambrożego]], [[biskup]]a [[Mediolan]]u z IV w., któremu przypisuje się jego powstanie. |
'''Ryt ambrozjański''' ('''ryt mediolański''') – [[Obrządek|ryt]] [[Katolicyzm|Kościoła katolickiego]] praktykowany przez około 5 milionów wiernych we [[Włochy|włoskim]] [[Regiony Włoch|regionie]] [[Lombardia|Lombardii]] oraz w [[Szwajcaria|szwajcarskim]] [[Kanton (Szwajcaria)|kantonie]] [[Ticino]]. Jego nazwa pochodzi od [[Ambroży z Mediolanu|św. Ambrożego]], [[biskup]]a [[Mediolan]]u z IV w., któremu przypisuje się jego powstanie. |
||
== Historia == |
== Historia == |
||
[[Plik:Diffusione del rito Ambrosiano file SVG.svg|thumb|Obszar, na którym celebrowana jest współcześnie liturgia ambrozjańska]] |
[[Plik:Diffusione del rito Ambrosiano file SVG.svg|thumb|Obszar, na którym celebrowana jest współcześnie liturgia ambrozjańska]] |
||
Obrządek ambrozjański jest rytem liturgicznym Kościoła katolickiego odmiennym od |
Obrządek ambrozjański jest rytem liturgicznym Kościoła katolickiego odmiennym od rytu rzymskiego praktykowanego w prawie całym [[Kościół łaciński|Kościele zachodnim]]. Posiada własny – inny niż rzymski – [[kalendarz liturgiczny]]. Ma także własny cykl czytań biblijnych oraz własne teksty liturgiczne (formularze mszalne, [[Prefacja|prefacje]] i [[Modlitwa eucharystyczna|modlitwy eucharystyczne]]). Posiada ponadto własny rytuał (obrzędy sakramentów)<ref name=":0">{{Cytuj |tytuł = DIFFERENZE TRA RITO AMBROSIANO E RITO ROMANO {{!}} CP sette |data = 2019-06-01 |data dostępu = 2019-06-01 |opublikowany = web.archive.org |url = http://web.archive.org/web/20190601100434/https://www.cpsette.it/differenze-tra-rito-ambrosiano-e-rito-romano-16485}}</ref>. |
||
Pierwsze wzmianki poświadczające istnienie odrębnego rytu w [[Archidiecezja mediolańska|diecezji mediolańskiej]] pochodzą z pism św. Ambrożego ( |
Pierwsze wzmianki poświadczające istnienie odrębnego rytu w [[Archidiecezja mediolańska|diecezji mediolańskiej]] pochodzą z pism św. Ambrożego (340–397): ''De mysteriis'' i ''De sacramentis''<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Bogusław Nadolski |tytuł = Liturgika. T. 1, Liturgika fundamentalna |data = 1989 |data dostępu = 2019-06-01 |isbn = 8370141153 |miejsce = Poznań |wydawca = Pallottinum |oclc = 69590744}}</ref>. |
||
Gdy papież [[Grzegorz I]] pod koniec VI wieku zarządził rozszerzenie liturgii rzymskiej na cały Kościół zachodni, obrządek ambrozjański (podobnie jak [[ryt mozarabski]]) przetrwał stłumienie wielu lokalnych liturgii<ref name=":0" />. |
Gdy papież [[Grzegorz I]] pod koniec VI wieku zarządził rozszerzenie liturgii rzymskiej na cały Kościół zachodni, obrządek ambrozjański (podobnie jak [[ryt mozarabski]]) przetrwał stłumienie wielu lokalnych liturgii<ref name=":0" />. |
||
Liturgia ambrozjańska przetrwała setki lat praktycznie nienaruszona<ref name=":0" />. Faktyczną romanizację tej liturgii (upodobnienie jej do liturgii rzymskiej) w Górnej Italii datuje się dopiero na okres między IX a XI w. |
Liturgia ambrozjańska przetrwała setki lat praktycznie nienaruszona<ref name=":0" />. Faktyczną romanizację tej liturgii (upodobnienie jej do liturgii rzymskiej) w Górnej Italii datuje się dopiero na okres między IX a XI w. |
||
Ostateczna legitymizacja rytu ambrozjańskiego przyszła wraz z [[Sobór trydencki|Soborem Trydenckim]]. Z Mediolanu pochodził ówczesny papież [[Pius IV]], a jednym z najwybitniejszych [[Teologia|teologów]] soboru był arcybiskup archidiecezji mediolańskiej [[Karol Boromeusz|św. Karol Boromeusz]]<ref name=":0" />. |
Ostateczna legitymizacja rytu ambrozjańskiego przyszła wraz z [[Sobór trydencki|Soborem Trydenckim]]. Z Mediolanu pochodził ówczesny papież [[Pius IV]], a jednym z najwybitniejszych [[Teologia|teologów]] soboru był arcybiskup archidiecezji mediolańskiej [[Karol Boromeusz|św. Karol Boromeusz]]<ref name=":0" />. |
||
Po [[Sobór watykański II|Soborze Watykańskim II]] liturgia ambrozjańska została zreformowana zgodnie z zaleceniami soborowej konstytucji [[Sacrosanctum concilium]], w szczególności wprowadzono do liturgii język narodowy (włoski), a także wdrożono celebrację mszy twarzą do wiernych. Posoborowy ''Mszał Ambrożego'' został zatwierdzony przez [[Stolica Apostolska|Stolicę Apostolską]] w roku |
Po [[Sobór watykański II|Soborze Watykańskim II]] liturgia ambrozjańska została zreformowana zgodnie z zaleceniami soborowej konstytucji [[Sacrosanctum concilium]], w szczególności wprowadzono do liturgii język narodowy (włoski), a także wdrożono celebrację mszy twarzą do wiernych. Posoborowy ''Mszał Ambrożego'' został zatwierdzony przez [[Stolica Apostolska|Stolicę Apostolską]] w roku 1974<ref name=":1" />. Niektórzy kapłani celebrują według ksiąg przedsoborowych, w tzw. '''rycie ambrozjańskim antycznym''' (tradycyjnym)<ref>{{Cytuj |tytuł = Santa Messa Tradizionale Ambrosiana |data = 2019-06-01 |data dostępu = 2019-06-01 |opublikowany = web.archive.org |url = http://web.archive.org/web/20190601143046/https://santa-messa-tradizionale-ambrosiana.webnode.it/}}</ref>. |
||
== Cechy charakterystyczne liturgii ambrozjańskiej == |
== Cechy charakterystyczne liturgii ambrozjańskiej == |
||
=== Muzyka === |
=== Muzyka === |
||
Ryt ten charakteryzują oryginalne i bogate [[hymny ambrozjańskie]]. |
Ryt ten charakteryzują oryginalne i bogate [[hymny ambrozjańskie]]. |
||
=== Kalendarz liturgiczny === |
=== Kalendarz liturgiczny === |
||
W rycie ambrozjańskim występują pewne różnice w sprawowaniu [[Msza|mszy]], a także w przebiegu [[Rok liturgiczny|roku liturgicznego]]. |
W rycie ambrozjańskim występują pewne różnice w sprawowaniu [[Msza|mszy]], a także w przebiegu [[Rok liturgiczny|roku liturgicznego]]. |
||
W ciągłości z tradycją żydowską sobota jest uważana za dzień świąteczny, choć nadal mniej ważny niż niedziela<ref name=":0" />. |
W ciągłości z tradycją żydowską sobota jest uważana za dzień świąteczny, choć nadal mniej ważny niż niedziela<ref name=":0" />. |
||
[[Adwent]] ambrozjański trwa sześć tygodni, w porównaniu do czterech tygodni adwentu w liturgii rzymskiej, i kończy się nowenną bożonarodzeniową<ref name=":0" />. |
[[Adwent]] ambrozjański trwa sześć tygodni, w porównaniu do czterech tygodni adwentu w liturgii rzymskiej, i kończy się nowenną bożonarodzeniową<ref name=":0" />. |
||
[[Wielki post|Wielki Post]] rozpoczyna się nie w [[Popielec|Środę Popielcową]], ale w szóstą niedzielę przed [[Wielkanoc]]ą (pierwszą niedzielę Wielkiego Postu)<ref name=":0" />. |
[[Wielki post|Wielki Post]] rozpoczyna się nie w [[Popielec|Środę Popielcową]], ale w szóstą niedzielę przed [[Wielkanoc]]ą (pierwszą niedzielę Wielkiego Postu)<ref name=":0" />. Jedną z bardziej charakterystycznych cech rytu ambrozjańskiego są ''piątki aliturgiczne'': we wszystkie piątki Wielkiego Postu nie sprawuje się Eucharystii. W te dni na ołtarzu głównym kościoła stoi duży drewniany krzyż przewiązanym białym suknem – symbol Kalwarii oraz znak żałoby i opuszczenia<ref name=":0" />. [[Wielki Tydzień]] nazywa się w liturgii ambrozjańskiej Tygodniem Autentycznym (Hebdomada Authentica)<ref name=":0" />. |
||
=== Szaty liturgiczne === |
=== Szaty liturgiczne === |
||
Z uwagi na postępującą od IX w. romanizację rytu ambrozjańskiego, w liturgii tej używa się szat znanych z liturgii rzymskiej, z pewnymi wyjątkami<ref name=":0" />: |
Z uwagi na postępującą od IX w. romanizację rytu ambrozjańskiego, w liturgii tej używa się szat znanych z liturgii rzymskiej, z pewnymi wyjątkami<ref name=":0" />: |
||
* [[humerał]] zakładany jest na [[Alba (szata liturgiczna)|albę]], |
* [[humerał]] zakładany jest na [[Alba (szata liturgiczna)|albę]], |
||
* alba nie musi być cała biała – na rękawach i na dole (zarówno z przodu, jak i z |
* alba nie musi być cała biała – na rękawach i na dole (zarówno z przodu, jak i z tyłu) może mieć aplikacje z tkaniny w [[Kolory liturgiczne|kolorze dnia]], |
||
* diakon nosi [[Stuła|stułę]] na [[Dalmatyka|dalmatyce]], |
* diakon nosi [[Stuła|stułę]] na [[Dalmatyka|dalmatyce]], |
||
* na ornat lub dalmatykę można nałożyć ''cappino'' (pasek tkaniny w kolorze dnia nakładany na szyję i barki), |
* na ornat lub dalmatykę można nałożyć ''cappino'' (pasek tkaniny w kolorze dnia nakładany na szyję i barki), |
||
* przy obchodach związanych z kultem eucharystycznym zamiast koloru białego używany jest kolor czerwony, |
* przy obchodach związanych z kultem eucharystycznym zamiast koloru białego używany jest kolor czerwony, |
||
* zamiast szat fioletowych używa się szat w specjalnym kolorze ''morello'' (bardzo ciemny fiolet), |
* zamiast szat fioletowych używa się szat w specjalnym kolorze ''morello'' (bardzo ciemny fiolet), |
||
* w święta Wielkiego Postu (z wyjątkiem sobót) można zamiast szat w kolorze ''morello'' używać szat czarnych, |
* w święta Wielkiego Postu (z wyjątkiem sobót) można zamiast szat w kolorze ''morello'' używać szat czarnych, |
||
* nie używa się szat w kolorze różowym. |
* nie używa się szat w kolorze różowym. |
||
== Msza w rycie |
== Msza w rycie ambrozjańskim == |
||
[[Plik:Messa in rito ambrosiano antico alla Madonnina di Legnano.jpg|thumb|Msza w rycie ambrozjańskim antycznym w kościele Narodzenia NMP w [[Legnano]]]] |
[[Plik:Messa in rito ambrosiano antico alla Madonnina di Legnano.jpg|thumb|Msza w rycie ambrozjańskim antycznym w kościele Narodzenia NMP w [[Legnano]]]] |
||
[[Plik:Santa messa solenne in rito antico celebrata nella chiesa di S. Ambrogio.jpg|thumb|Msza w rycie ambrozjańskim antycznym uroczysta (tj. z asystą) w kościele św. Ambrożego w [[Legnano]]]] |
[[Plik:Santa messa solenne in rito antico celebrata nella chiesa di S. Ambrogio.jpg|thumb|Msza w rycie ambrozjańskim antycznym uroczysta (tj. z asystą) w kościele św. Ambrożego w [[Legnano]]]] |
||
Obchody mszy zawierają podobne elementy, co msza obrządku rzymskiego, lecz niektóre z nich występują w innym momencie celebracji. Dla przykładu, [[znak pokoju]] nie następuje bezpośrednio przed komunią wiernych, ale pod koniec [[Liturgia słowa|Liturgii słowa]], przed [[Przygotowanie darów ofiarnych|przygotowaniem darów]]. Inne |
Obchody mszy zawierają podobne elementy, co msza obrządku rzymskiego, lecz niektóre z nich występują w innym momencie celebracji. Dla przykładu, [[znak pokoju]] nie następuje bezpośrednio przed komunią wiernych, ale pod koniec [[Liturgia słowa|Liturgii słowa]], przed [[Przygotowanie darów ofiarnych|przygotowaniem darów]]. Inne różnice to m.in. brak [[Baranek Boży|Agnus Dei]] i potrójne wezwanie [[Kyrie eleison]] bez wezwań ''Christe eleison'' obecnych w rycie rzymskim<ref name=":0" />. |
||
W odróżnieniu od rytu rzymskiego, krzyż procesyjny w obrządku ambrozjańskim niesiony jest pasyjką zwróconą do tyłu (w kierunku [[celebrans]]a)<ref name=":0" />. |
W odróżnieniu od rytu rzymskiego, krzyż procesyjny w obrządku ambrozjańskim niesiony jest pasyjką zwróconą do tyłu (w kierunku [[celebrans]]a)<ref name=":0" />. |
||
Porządek mszy ambrozjańskiej po reformie posoborowej<ref name=":0" />: |
Porządek mszy ambrozjańskiej po reformie posoborowej<ref name=":0" />: |
||
Linia 65: | Linia 64: | ||
** [[Homilia]] |
** [[Homilia]] |
||
** Pieśń po Ewangelii (przyniesienie na ołtarz korporału, puryfikaterza i kielicha) |
** Pieśń po Ewangelii (przyniesienie na ołtarz korporału, puryfikaterza i kielicha) |
||
** [[Modlitwa powszechna]] |
** [[Modlitwa powszechna]] |
||
** Modlitwa na zakończenie liturgii słowa |
** Modlitwa na zakończenie liturgii słowa |
||
* [[Liturgia eucharystyczna]] |
* [[Liturgia eucharystyczna]] |
||
Linia 72: | Linia 71: | ||
** [[Lavabo]] (opcjonalnie) |
** [[Lavabo]] (opcjonalnie) |
||
** Wyznanie wiary |
** Wyznanie wiary |
||
** [[Modlitwa nad darami]] |
** [[Modlitwa nad darami (sekreta)|Modlitwa nad darami]] |
||
** [[Prefacja]] i [[modlitwa eucharystyczna]] |
** [[Prefacja]] i [[modlitwa eucharystyczna]] |
||
* Obrzędy komunijne |
* Obrzędy komunijne |
||
Linia 94: | Linia 93: | ||
== Bibliografia == |
== Bibliografia == |
||
*{{cytuj książkę |tytuł =Dizionario di Liturgia Ambrosiana |miejsce =Mediolan |data =1996 |wydawca =Marco Navoni |isbn=88-7023-219-0}} |
* {{cytuj książkę |tytuł = Dizionario di Liturgia Ambrosiana |miejsce = Mediolan |data = 1996 |wydawca = Marco Navoni |isbn = 88-7023-219-0}} |
||
== Linki zewnętrzne == |
== Linki zewnętrzne == |
||
Linia 100: | Linia 99: | ||
{{Kontrola autorytatywna}} |
{{Kontrola autorytatywna}} |
||
[[Kategoria:Katolickie ryty liturgiczne]] |
[[Kategoria:Katolickie ryty liturgiczne]] |
Aktualna wersja na dzień 19:15, 11 wrz 2023
Ryt ambrozjański (ryt mediolański) – ryt Kościoła katolickiego praktykowany przez około 5 milionów wiernych we włoskim regionie Lombardii oraz w szwajcarskim kantonie Ticino. Jego nazwa pochodzi od św. Ambrożego, biskupa Mediolanu z IV w., któremu przypisuje się jego powstanie.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Obrządek ambrozjański jest rytem liturgicznym Kościoła katolickiego odmiennym od rytu rzymskiego praktykowanego w prawie całym Kościele zachodnim. Posiada własny – inny niż rzymski – kalendarz liturgiczny. Ma także własny cykl czytań biblijnych oraz własne teksty liturgiczne (formularze mszalne, prefacje i modlitwy eucharystyczne). Posiada ponadto własny rytuał (obrzędy sakramentów)[1].
Pierwsze wzmianki poświadczające istnienie odrębnego rytu w diecezji mediolańskiej pochodzą z pism św. Ambrożego (340–397): De mysteriis i De sacramentis[2].
Gdy papież Grzegorz I pod koniec VI wieku zarządził rozszerzenie liturgii rzymskiej na cały Kościół zachodni, obrządek ambrozjański (podobnie jak ryt mozarabski) przetrwał stłumienie wielu lokalnych liturgii[1].
Liturgia ambrozjańska przetrwała setki lat praktycznie nienaruszona[1]. Faktyczną romanizację tej liturgii (upodobnienie jej do liturgii rzymskiej) w Górnej Italii datuje się dopiero na okres między IX a XI w.
Ostateczna legitymizacja rytu ambrozjańskiego przyszła wraz z Soborem Trydenckim. Z Mediolanu pochodził ówczesny papież Pius IV, a jednym z najwybitniejszych teologów soboru był arcybiskup archidiecezji mediolańskiej św. Karol Boromeusz[1].
Po Soborze Watykańskim II liturgia ambrozjańska została zreformowana zgodnie z zaleceniami soborowej konstytucji Sacrosanctum concilium, w szczególności wprowadzono do liturgii język narodowy (włoski), a także wdrożono celebrację mszy twarzą do wiernych. Posoborowy Mszał Ambrożego został zatwierdzony przez Stolicę Apostolską w roku 1974[2]. Niektórzy kapłani celebrują według ksiąg przedsoborowych, w tzw. rycie ambrozjańskim antycznym (tradycyjnym)[3].
Cechy charakterystyczne liturgii ambrozjańskiej
[edytuj | edytuj kod]Muzyka
[edytuj | edytuj kod]Ryt ten charakteryzują oryginalne i bogate hymny ambrozjańskie.
Kalendarz liturgiczny
[edytuj | edytuj kod]W rycie ambrozjańskim występują pewne różnice w sprawowaniu mszy, a także w przebiegu roku liturgicznego.
W ciągłości z tradycją żydowską sobota jest uważana za dzień świąteczny, choć nadal mniej ważny niż niedziela[1].
Adwent ambrozjański trwa sześć tygodni, w porównaniu do czterech tygodni adwentu w liturgii rzymskiej, i kończy się nowenną bożonarodzeniową[1].
Wielki Post rozpoczyna się nie w Środę Popielcową, ale w szóstą niedzielę przed Wielkanocą (pierwszą niedzielę Wielkiego Postu)[1]. Jedną z bardziej charakterystycznych cech rytu ambrozjańskiego są piątki aliturgiczne: we wszystkie piątki Wielkiego Postu nie sprawuje się Eucharystii. W te dni na ołtarzu głównym kościoła stoi duży drewniany krzyż przewiązanym białym suknem – symbol Kalwarii oraz znak żałoby i opuszczenia[1]. Wielki Tydzień nazywa się w liturgii ambrozjańskiej Tygodniem Autentycznym (Hebdomada Authentica)[1].
Szaty liturgiczne
[edytuj | edytuj kod]Z uwagi na postępującą od IX w. romanizację rytu ambrozjańskiego, w liturgii tej używa się szat znanych z liturgii rzymskiej, z pewnymi wyjątkami[1]:
- humerał zakładany jest na albę,
- alba nie musi być cała biała – na rękawach i na dole (zarówno z przodu, jak i z tyłu) może mieć aplikacje z tkaniny w kolorze dnia,
- diakon nosi stułę na dalmatyce,
- na ornat lub dalmatykę można nałożyć cappino (pasek tkaniny w kolorze dnia nakładany na szyję i barki),
- przy obchodach związanych z kultem eucharystycznym zamiast koloru białego używany jest kolor czerwony,
- zamiast szat fioletowych używa się szat w specjalnym kolorze morello (bardzo ciemny fiolet),
- w święta Wielkiego Postu (z wyjątkiem sobót) można zamiast szat w kolorze morello używać szat czarnych,
- nie używa się szat w kolorze różowym.
Msza w rycie ambrozjańskim
[edytuj | edytuj kod]Obchody mszy zawierają podobne elementy, co msza obrządku rzymskiego, lecz niektóre z nich występują w innym momencie celebracji. Dla przykładu, znak pokoju nie następuje bezpośrednio przed komunią wiernych, ale pod koniec Liturgii słowa, przed przygotowaniem darów. Inne różnice to m.in. brak Agnus Dei i potrójne wezwanie Kyrie eleison bez wezwań Christe eleison obecnych w rycie rzymskim[1].
W odróżnieniu od rytu rzymskiego, krzyż procesyjny w obrządku ambrozjańskim niesiony jest pasyjką zwróconą do tyłu (w kierunku celebransa)[1].
Porządek mszy ambrozjańskiej po reformie posoborowej[1]:
- Obrzędy wstępne
- Śpiew na wejście
- Znak krzyża i pozdrowienie wiernych
- Akt pokuty (pomijany, jeśli wykonano śpiew dwunastu Kyrie)
- Gloria (pomijana w Adwent i Wielki Post)
- Liturgia słowa
- Modlitwa na początku zgromadzenia liturgicznego
- Czytanie (lektor prosi celebransa o błogosławieństwo)
- Psalm
- Epistoła (lektor prosi celebransa o błogosławieństwo)
- Aklamacja przed Ewangelią
- Ewangelia (diakon prosi celebransa o błogosławieństwo)
- Homilia
- Pieśń po Ewangelii (przyniesienie na ołtarz korporału, puryfikaterza i kielicha)
- Modlitwa powszechna
- Modlitwa na zakończenie liturgii słowa
- Liturgia eucharystyczna
- Znak pokoju
- Offertorium
- Lavabo (opcjonalnie)
- Wyznanie wiary
- Modlitwa nad darami
- Prefacja i modlitwa eucharystyczna
- Obrzędy komunijne
- Łamanie chleba konsekrowanego (śpiew na łamanie chleba)
- Ojcze nasz
- Embolizm
- Modlitwa o pokój
- Życzenia pokoju (Niech pokój i komunia naszego Pana Jezusa Chrystusa zawsze będą z wami)
- Komunia
- Modlitwa po Komunii
- Obrzędy zakończenia
- Błogosławieństwo (poprzedzone trzema Kyrie)
- Rozesłanie (Idźmy w pokoju – W imię Chrystusa)
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i j k l m DIFFERENZE TRA RITO AMBROSIANO E RITO ROMANO | CP sette [online], web.archive.org, 1 czerwca 2019 [dostęp 2019-06-01] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-01] .
- ↑ a b Bogusław Nadolski , Liturgika. T. 1, Liturgika fundamentalna, Poznań: Pallottinum, 1989, ISBN 83-7014-115-3, OCLC 69590744 [dostęp 2019-06-01] .
- ↑ Santa Messa Tradizionale Ambrosiana [online], web.archive.org, 1 czerwca 2019 [dostęp 2019-06-01] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-01] .
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Dizionario di Liturgia Ambrosiana. Mediolan: Marco Navoni, 1996. ISBN 88-7023-219-0.