Przejdź do zawartości

Elżbieta Czyżewska: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
mNie podano opisu zmian
Znaczniki: Z urządzenia mobilnego Z wersji mobilnej (przeglądarkowej)
Nie podano opisu zmian
 
(Nie pokazano 48 wersji utworzonych przez 13 użytkowników)
Linia 20: Linia 20:
}}
}}
[[Plik:Elżbieta Czyżewska odcisk.jpg|thumb|240px|Odcisk dłoni i podpis E. Czyżewskiej w Alei Gwiazd w [[Międzyzdroje|Międzyzdrojach]]]]
[[Plik:Elżbieta Czyżewska odcisk.jpg|thumb|240px|Odcisk dłoni i podpis E. Czyżewskiej w Alei Gwiazd w [[Międzyzdroje|Międzyzdrojach]]]]
'''Elżbieta Justyna Czyżewska''' (ur. [[14 kwietnia]]<ref name="apf" /><ref name="Filmpolski" /> lub [[14 maja]]<ref name="PWN" /><ref name="Elżbieta" /><ref name="ET" /> [[1938]] w [[Warszawa|Warszawie]], zm. [[17 czerwca]] [[2010]] w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]]) – polska [[aktor]]ka filmowa i teatralna, od 1968 na emigracji w [[Stany Zjednoczone|Stanach Zjednoczonych]].
'''Elżbieta Justyna Czyżewska''' (ur. [[14 kwietnia]]<ref name="apf" /><ref name="Filmpolski" /> lub [[14 maja]]<ref name="PWN" /><ref name="Elżbieta" /><ref name="ET" /> [[1938]] w [[Warszawa|Warszawie]], zm. [[17 czerwca]] [[2010]] w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]]) – [[Polacy|polska]] [[aktor]]ka [[film]]owa i [[teatr]]alna, od 1968 na emigracji w [[Stany Zjednoczone|Stanach Zjednoczonych]].


== Życiorys ==
== Życiorys ==
=== Wczesne lata ===
=== Wczesne lata ===
Była córką Jana Czyżewskiego i Jadwigi Gimpel. Jej ojciec zginął podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]], a matka była z zawodu krawcową{{odn|Kinzler|2015|s=115}}. Miała siostrę, Krystynę. Dorastała na warszawskim [[Powiśle|Powiślu]], a z powodu choroby alkoholowej matki część dzieciństwa spędziła również w domu dziecka w [[Konstancin-Jeziorna|Konstancinie]]{{odn|Kinzler|2015|s=115}}.
Była córką Jana Czyżewskiego i Jadwigi Gimpel, z zawodu krawcowej. Ojca straciła wcześnie (zginął podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]]){{odn|Kienzler|2015|s=115}}. Miała siostrę, Krystynę. Dorastała na warszawskim [[Powiśle (Warszawa)|Powiślu]], a z powodu choroby alkoholowej matki część dzieciństwa spędziła również w domu dziecka w [[Konstancin-Jeziorna|Konstancinie]]{{odn|Kienzler|2015|s=115}}.


Za sprawą wychowawców z domu dziecka trafiła do Zespołu Pieśni i Tańca „Skolimów”, z którym wkrótce zadebiutowała na scenie{{odn|Kinzler|2015|s=115}}. W czasach licealnych często uczestniczyła w akademiach szkolnych z uwagi na talent do recytacji{{odn|Kinzler|2015|s=116}}. Uczęszczała również do kółka dramatycznego, które działało w [[Pałac Kultury i Nauki|Pałacu Kultury i Nauki]]; jednym z jej ówczesnych kolegów był [[Krzysztof Kowalewski]]{{odn|Kinzler|2015|s=116}}.
Za sprawą wychowawców z domu dziecka trafiła do Zespołu Pieśni i Tańca „Skolimów”, z którym wkrótce zadebiutowała na scenie{{odn|Kienzler|2015|s=115}}. W czasach licealnych często uczestniczyła w akademiach szkolnych z uwagi na talent do recytacji{{odn|Kienzler|2015|s=116}}. Uczęszczała również do kółka dramatycznego, które działało w [[Pałac Kultury i Nauki|Pałacu Kultury i Nauki]]; jednym z jej ówczesnych kolegów był [[Krzysztof Kowalewski]]{{odn|Kienzler|2015|s=116}}.


W 1959 wyszła za reżysera [[Jerzy Skolimowski|Jerzego Skolimowskiego]]{{odn|Kinzler|2015|s=121}}{{refn|grupa=uwaga|Wg niektórych źródeł Czyżewska była żoną Skolimowskiego i w 1965 r. się rozwiedli. Jednak sam Skolimowski twierdzi, że małżeństwem nie byli<ref name="GW Skolimowski" />.}}. W 1960 ukończyła [[Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie|Państwową Wyższą Szkołę Teatralną]] w [[Warszawa|Warszawie]]{{odn|Kinzler|2015|s=117}}. [[Janusz Głowacki]], z którym aktorka była na jednym roku, wspominał, że już wtedy Czyżewska wyróżniała się szczególnym talentem<ref name="www" />. W trakcie drugiego roku studiów dołączyła do [[Studencki Teatr Satyryków|Studenckiego Teatru Satyryków]]{{odn|Kinzler|2015|s=116}}. Była pierwszą wykonawczynią piosenki „Kochankowie z ulicy Kamiennej” (ze spektaklu ''Bal maskowy''){{odn|Kinzler|2015|s=116}}, która uważana jest za hymn liryczny STS-u<ref name="Elżbieta" />.
W 1959 wyszła za reżysera [[Jerzy Skolimowski|Jerzego Skolimowskiego]]{{odn|Kienzler|2015|s=121}}{{refn|grupa=uwaga|Wg niektórych źródeł Czyżewska była żoną Skolimowskiego i w 1965 r. się rozwiedli. Jednak sam Skolimowski twierdzi, że małżeństwem nie byli<ref name="GW Skolimowski" />.}}. W 1960 ukończyła [[Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie|Państwową Wyższą Szkołę Teatralną]] w [[Warszawa|Warszawie]]{{odn|Kienzler|2015|s=117}}. [[Janusz Głowacki]], z którym aktorka była na jednym roku, wspominał, że już wtedy Czyżewska wyróżniała się szczególnym talentem<ref name="www" />. W trakcie drugiego roku studiów dołączyła do [[Studencki Teatr Satyryków|Studenckiego Teatru Satyryków]]{{odn|Kienzler|2015|s=116}}. Była pierwszą wykonawczynią piosenki „Kochankowie z ulicy Kamiennej” (ze spektaklu ''Bal maskowy''){{odn|Kienzler|2015|s=116}}, która uważana jest za hymn liryczny STS-u<ref name="Elżbieta" />.


=== Kariera teatralna i filmowa ===
=== Kariera teatralna i filmowa ===
Po pierwszym roku studiów podczas wakacji przebywała z koleżankami ze szkoły teatralnej na [[Mazury|Mazurach]], gdzie zadebiutowała przed kamerą, grając w dramacie [[Jan Łomnicki|Jana Łomnickiego]] dziewczynę przechadzającą się w tle<ref name="Iskra" />{{odn|Kinzler|2015|s=118}}. Na scenie zadebiutowała w 1958 rolą córki Illa w ''[[Wizyta starszej pani|Wizycie starszej pani]]'' w reżyserii [[Ludwik René|Ludwika René]]. W latach 1961–1966 była na stałe związana z warszawskim [[Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy|Teatrem Dramatycznym]]{{odn|Kinzler|2015|s=117}}. Do 1961 zagrała Daisy w ''Nosorożcu'' w reż. [[Wanda Laskowska|Wandy Laskowskiej]], rzeźbiarkę Alicję w ''Uczcie morderców'' w reż. [[Andrzej Wydrzyński|Wydrzyńskiego]], czarownicę w ''Makbecie'', Zinę w ''Czasie miłości'' i Kuburri w sztuce ''Anioł zstąpił do Babilonu'' [[Friedrich Dürrenmatt|Friedricha Dürrenmatta]], poza tym wystąpiła jako Ona w jednoaktówce Zbigniewa Herberta ''Drugi pokój'' oraz grała w cyklicznej audycji ''On i Ona'' w duecie z [[Bogumił Kobiela|Bogumiłem Kobielą]]{{odn|Kinzler|2015|s=117}}. W 1962 za rolę Soni w ''Płatonowie'' otrzymała nagrodę II stopnia na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w [[Katowice|Katowicach]]. Współpracowała z Ludwikiem René przy sztuce ''Don Juan'' (1964), w której grała Mirandę, i przy ''Po upadku'' według autobiograficznego tekstu [[Arthur Miller|Arthura Millera]], gdzie wcieliła się w postać Maggie (rola była pastiszem [[Marilyn Monroe]]){{odn|Kinzler|2015|s=124}}. Na premierze sztuki obecny był sam Miller, który – wracając ze [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]] – wstąpił do Warszawy, aby obejrzeć sztukę, a po przedstawieniu gratulował Czyżewskiej. Do aktorki przylgnął wówczas przydomek „polskiej Marilyn Monroe”{{odn|Kinzler|2015|s=124}}.
Po pierwszym roku studiów podczas wakacji przebywała z koleżankami ze szkoły teatralnej na [[Mazury|Mazurach]], gdzie zadebiutowała przed kamerą, grając w dokumencie [[Jan Łomnicki|Jana Łomnickiego]], ''Warszawa Główna'' dziewczynę czekającą na peronie<ref name="Iskra" /><ref>{{Cytuj |autor = Jan Łomnicki |tytuł = Wytwórnia Filmów Dokumentalnych w Warszawie |data = 1958 |url = https://35mm.online/vod/dokument/warszawa-glowna}}</ref> {{odn|Kienzler|2015|s=118}}. Na scenie zadebiutowała w 1958 rolą córki Illa w ''[[Wizyta starszej pani|Wizycie starszej pani]]'' w reżyserii [[Ludwik René|Ludwika René]]. W latach 1961–1966 była na stałe związana z warszawskim [[Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy|Teatrem Dramatycznym]]{{odn|Kienzler|2015|s=117}}. Do 1961 zagrała Daisy w ''Nosorożcu'' w reż. [[Wanda Laskowska|Wandy Laskowskiej]], rzeźbiarkę Alicję w ''Uczcie morderców'' w reż. [[Andrzej Wydrzyński|Wydrzyńskiego]], czarownicę w ''Makbecie'', Zinę w ''Czasie miłości'' i Kuburri w sztuce ''Anioł zstąpił do Babilonu'' [[Friedrich Dürrenmatt|Friedricha Dürrenmatta]], poza tym wystąpiła jako Ona w jednoaktówce Zbigniewa Herberta ''Drugi pokój'' oraz grała w cyklicznej audycji ''On i Ona'' w duecie z [[Bogumił Kobiela|Bogumiłem Kobielą]]{{odn|Kienzler|2015|s=117}}. W 1962 za rolę Soni w ''Płatonowie'' otrzymała nagrodę II stopnia na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w [[Katowice|Katowicach]]. Współpracowała z Ludwikiem René przy sztuce ''Don Juan'' (1964), w której grała Mirandę, i przy ''Po upadku'' według autobiograficznego tekstu [[Arthur Miller|Arthura Millera]], gdzie wcieliła się w postać Maggie (rola była pastiszem [[Marilyn Monroe]]){{odn|Kienzler|2015|s=124}}. Na premierze sztuki obecny był sam Miller, który – wracając ze [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]] – wstąpił do Warszawy, aby obejrzeć sztukę, a po przedstawieniu gratulował Czyżewskiej. Do aktorki przylgnął wówczas przydomek „polskiej Marilyn Monroe”{{odn|Kienzler|2015|s=124}}.


W filmie zadebiutowała epizodem w ''[[Cafe pod Minogą (film)|Cafe „Pod Minogą”]]'' (1959)<ref name="tvp_info" />{{odn|Kinzler|2015|s=117–118}}. Następnie zagrała postać Renaty w filmie [[Stanisław Bareja|Stanisława Barei]] ''[[Mąż swojej żony]]'' (1960){{odn|Kinzler|2015|s=118}}, w którym jej postać uwodzi Józka ([[Wiesław Gołas]]). W 1961 wystąpiła jako porucznik Listek w filmie psychologicznym [[Tadeusz Konwicki|Tadeusza Konwickiego]] ''[[Zaduszki (film)|Zaduszki]]'', Dorota w ''[[Złoto (film 1961)|Złocie]]'' [[Wojciech Jerzy Has|Wojciecha Jerzego Hasa]] oraz Monika w ''[[Zuzanna i chłopcy|Zuzannie i chłopcach]]''{{odn|Kinzler|2015|s=119}}. Kontynuowała także współpracę z Bareją, realizując komedię ''[[Żona dla Australijczyka]]'' (1963) i ''[[Małżeństwo z rozsądku (film)|Małżeństwo z rozsądku]]'' (1966){{odn|Kinzler|2015|s=119}}.
W filmie zadebiutowała epizodem w ''[[Cafe pod Minogą (film)|Cafe „Pod Minogą”]]'' (1959)<ref name="tvp_info" />{{odn|Kienzler|2015|s=117–118}}. Następnie zagrała postać Renaty w filmie [[Stanisław Bareja|Stanisława Barei]] ''[[Mąż swojej żony]]'' (1960){{odn|Kienzler|2015|s=118}}, w którym jej postać uwodzi Józka ([[Wiesław Gołas]]). W 1961 wystąpiła jako porucznik Listek w filmie psychologicznym [[Tadeusz Konwicki|Tadeusza Konwickiego]] ''[[Zaduszki (film)|Zaduszki]]'', Dorota w ''[[Złoto (film 1961)|Złocie]]'' [[Wojciech Jerzy Has|Wojciecha Jerzego Hasa]] oraz Monika w ''[[Zuzanna i chłopcy|Zuzannie i chłopcach]]''{{odn|Kienzler|2015|s=119}}. Kontynuowała także współpracę z Bareją, realizując komedię ''[[Żona dla Australijczyka]]'' (1963) i ''[[Małżeństwo z rozsądku (film)|Małżeństwo z rozsądku]]'' (1966){{odn|Kienzler|2015|s=119}}.


W 1962 zagrała akrobatkę Teresę Kwaśniakówną w filmie [[Stanisław Jędryka|Stanisława Jędryki]] ''[[Dom bez okien]]'', a na potrzeby roli odbyła kilkutygodniowy trening sztuki cyrkowej{{odn|Kinzler|2015|s=120}}. W tym samym roku wystąpiła jako Krystyna w ''[[Dziewczyna z dobrego domu|Dziewczynie z dobrego domu]]'' i Ania, pierwszoplanowa bohaterka ''Godziny pąsowej róży''{{odn|Kinzler|2015|s=120}}. Po głównych rolach w [[komedia]]ch [[wojna|wojennych]]: ''[[Giuseppe w Warszawie]]'' (1964), w której pojawiła się jako działaczka antyniemieckiego podziemia w Warszawie gromadząca broń dla partyzantów, i w ''[[Gdzie jest generał...]]'' (1963), gdzie wystąpiła jako obowiązkowa i energiczna [[Rosjanie|radziecka]] służbistka Marusia kierująca ruchem ciężarówek pod [[Berlin]]em i przed poważną bitwą postanawia przypilnować piwnicy z [[wino|winem]], Czyżewska stała się jedną z najpopularniejszych aktorek w [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL]]-u. Występowała w filmie, telewizji i teatrze. Uważana wówczas za „królową polskich komedii”<ref name="Elżbieta" />, miała na koncie również znaczące role dramatyczne, dzięki którym zdobyła uznanie krytyków i często była przez nich nazywana „[[Zbigniew Cybulski|Cybulskim]] w spódnicy”{{odn|Kinzler|2015|s=118–119}}. U [[Kazimierz Kutz|Kazimierza Kutza]] w ''[[Milczenie (polski film 1963)|Milczeniu]]'' (1963) zagrała pielęgniarkę Kazię, która jako jedyna potrafiła się przeciwstawić presji środowiska małomiasteczkowego. ''[[Pierwszy dzień wolności (film)|Pierwszy dzień wolności]]'' (1964) [[Aleksander Ford|Aleksandra Forda]], gdzie zagrała młodą Niemkę, Luzzi Rhode. U [[Wojciech Jerzy Has|Wojciecha Jerzego Hasa]] wystąpiła w jego najsłynniejszym obrazie, ''[[Rękopis znaleziony w Saragossie (film)|Rękopisie znalezionym w Saragossie]]'' (1964), gdzie wcieliła się w postać Frasquetti Salero. Występowała również w filmach [[Jerzy Skolimowski|Jerzego Skolimowskiego]] - zagrała w ''[[Rysopis (film)|Rysopisie]]'' (1964), gdzie wcielała się w trzy różne postacie (Teresę, Barbarę i Leszczycę){{odn|Kienzler|2015|s=123}} i w ''[[Walkower (film)|Walkowerze]]'' (1965), gdzie pojawiła się w epizodycznej roli dziewczyny na dworcu.
W 1962 zagrała akrobatkę Teresę Kwaśniakówną w filmie [[Stanisław Jędryka|Stanisława Jędryki]] ''[[Dom bez okien]]'', a na potrzeby roli odbyła kilkutygodniowy trening sztuki cyrkowej{{odn|Kienzler|2015|s=120}}. W tym samym roku wystąpiła jako Krystyna w ''[[Dziewczyna z dobrego domu|Dziewczynie z dobrego domu]]'' i Ania, pierwszoplanowa bohaterka ''Godziny pąsowej róży''{{odn|Kienzler|2015|s=120}}. Po głównych rolach w [[komedia]]ch [[wojna|wojennych]]: ''[[Giuseppe w Warszawie]]'' (1964), w której pojawiła się jako działaczka antyniemieckiego podziemia w Warszawie gromadząca broń dla partyzantów, i w ''[[Gdzie jest generał...]]'' (1963), gdzie wystąpiła jako obowiązkowa i energiczna [[Rosjanie|radziecka]] służbistka Marusia kierująca ruchem ciężarówek pod [[Berlin]]em i przed poważną bitwą postanawia przypilnować piwnicy z [[wino|winem]], Czyżewska stała się jedną z najpopularniejszych aktorek w [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL]]-u. Występowała w filmie, telewizji i teatrze. Uważana wówczas za „królową polskich komedii”<ref name="Elżbieta" />, miała na koncie również znaczące role dramatyczne, dzięki którym zdobyła uznanie krytyków i często była przez nich nazywana „[[Zbigniew Cybulski|Cybulskim]] w spódnicy”{{odn|Kienzler|2015|s=118–119}}. U [[Kazimierz Kutz|Kazimierza Kutza]] w ''[[Milczenie (polski film 1963)|Milczeniu]]'' (1963) zagrała pielęgniarkę Kazię, która jako jedyna potrafiła się przeciwstawić presji środowiska małomiasteczkowego. ''[[Pierwszy dzień wolności (film)|Pierwszy dzień wolności]]'' (1964) [[Aleksander Ford|Aleksandra Forda]], gdzie zagrała młodą Niemkę, Luzzi Rhode. U [[Wojciech Jerzy Has|Wojciecha Jerzego Hasa]] wystąpiła w jego najsłynniejszym obrazie, ''[[Rękopis znaleziony w Saragossie (film)|Rękopisie znalezionym w Saragossie]]'' (1964), gdzie wcieliła się w postać Frasquetti Salero. Występowała również w filmach [[Jerzy Skolimowski|Jerzego Skolimowskiego]] - zagrała w ''[[Rysopis (film)|Rysopisie]]'' (1964), gdzie wcielała się w trzy różne postacie (Teresę, Barbarę i Leszczycę){{odn|Kienzler|2015|s=123}} i w ''[[Walkower (film)|Walkowerze]]'' (1965), gdzie pojawiła się w epizodycznej roli dziewczyny na dworcu.


W 1964 prowadziła [[Sopot Festival 1964|4. Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie]] razem z [[Lucjan Kydryński|Lucjanem Kydryńskim]], z którym wdała się w romans{{odn|Kinzler|2015|s=123}}.
W 1964 prowadziła [[Sopot Festival 1964|4. Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie]] razem z [[Lucjan Kydryński|Lucjanem Kydryńskim]], z którym wdała się w romans{{odn|Kienzler|2015|s=123}}.


=== Ofiara marca 1968 ===
=== Ofiara marca 1968 ===
W połowie lat 60. do Polski przyjechał korespondent „[[The New York Times|New York Timesa]]” [[David Halberstam]] (1934-2007), który był wówczas laureatem [[Nagroda Pulitzera|Pulitzera]] za artykuł potępiający elitę rządzącą [[Wietnam Południowy|Wietnamem Południowym]], kraju – wówczas popieranym przez USA – toczącym krwawą wojnę z komunistycznym [[Wietnam Północny|Wietnamem Północnym]]. Publicysta szybko zaskarbił sobie sympatię warszawskiej bohemy artystycznej, budził też wielkie zainteresowanie, gdyż był zza „[[Żelazna kurtyna|żelaznej kurtyny]]”<ref name="Marzec" />. Halberstam równie szybko oczarował Czyżewską, z którą po raz pierwszy spotkał się po premierze sztuki ''Po upadku''{{odn|Kinzler|2015|s=125–126}}. 13 czerwca 1965 się pobrali. Aktorka tego samego dnia otrzymała Złotą Maskę dla najpopularniejszej aktorki telewizyjnej.
W połowie lat 60. do Polski przyjechał korespondent „[[The New York Times|New York Timesa]]” [[David Halberstam]] (1934-2007), który był wówczas laureatem [[Nagroda Pulitzera|Pulitzera]] za artykuł potępiający elitę rządzącą [[Wietnam Południowy|Wietnamem Południowym]], kraju – wówczas popieranego przez USA – toczącego krwawą wojnę z komunistycznym [[Wietnam Północny|Wietnamem Północnym]]. Publicysta szybko zaskarbił sobie sympatię warszawskiej bohemy artystycznej, budził też zainteresowanie, gdyż był zza „[[Żelazna kurtyna|żelaznej kurtyny]]”<ref name="Marzec" />. Dziennikarz oczarował Czyżewską, z którą po raz pierwszy spotkał się po premierze sztuki ''Po upadku''{{odn|Kienzler|2015|s=125–126}}. Pobrali się 13 czerwca 1965, zaledwie cztery miesiące po pierwszym spotkaniu{{odn|Kienzler|2015|s=126–129}}. Aktorka tego samego dnia otrzymała Złotą Maskę dla najpopularniejszej aktorki telewizyjnej{{odn|Kienzler|2015|s=129}}. Straciła przychylność władz w 1967 po tym, jak Halberstam w „New York Timesie” opublikował artykuł krytykujący [[Władysław Gomułka|Władysława Gomułkę]], przez co stał się ''[[persona non grata]]'' w Polsce i został zmuszony do wyjazdu z kraju{{odn|Kienzler|2015|s=130}}. Czyżewska postanowiła zostać w kraju, jednak po wydarzeniach [[Marzec 1968|marca 1968]] i presji władzy była publicznie krytykowana przez władze{{odn|Kienzler|2015|s=132}}. 22 kwietnia 1968 opuściła kraj.


Straciła przychylność władz, gdy Halberstam w „New York Timesie” opublikował artykuł krytykujący [[Władysław Gomułka|Władysława Gomułkę]], przez co stał się wówczas ''[[persona non grata]]'' w Polsce, z której wyjechał w 1967. Czyżewska postanowiła zostać w kraju, jednak po wydarzeniach [[Marzec 1968|marca 1968]] i presji władzy była publicznie krytykowana przez władze. W tygodniku „[[Walka Młodych]]” ukazał się krytykujący ją artykuł, którego ton, jak pisze [[Jerzy Karaszkiewicz]], był mniej więcej taki: „Powstaje pytanie, dlaczego nasza wybitna, polska przecież aktorka, zdradza nasze żywotne, polskie interesy? Czyżby tak ją otumanił zielony kolor amerykańskich banknotów? Jak można nazwać taką kobietę? Aktorkę, która wszystko zawdzięcza Polsce Ludowej, a która tak niegodnie obraża nas wszystkich. Naród polski”<ref name="Marzec" />. Czyżewska postanowiła opuścić kraj, a gdy 6 kwietnia 1968 pojawiła się na [[Lotnisko Chopina w Warszawie|Okęciu]], poddano ją rewizji osobistej, która według świadków tego zdarzenia (Jerzego Karaszkiewicza i [[Janusz Głowacki|Janusza Głowackiego]]) miała na celu upokorzyć aktorkę<ref name="gaze" /><ref name="JK" />. Wyjechała 22 kwietnia 1968.
16 grudnia 1968 wróciła do Polski na zaproszenie [[Andrzej Wajda|Andrzeja Wajdy]], aby zagrać w filmie ''[[Wszystko na sprzedaż]]''{{odn|Kienzler|2015|s=135}}. Jej powrót był niemile widziany przez władze, które inspirowały protestacyjne „listy otwarte” do reżysera, jednak ten nie ugiął się i Czyżewska wystąpiła w filmie jako Ela, żona Aktora (w domyśle [[Zbigniew Cybulski|Zbigniewa Cybulskiego]], który zginął tragicznie w 1967){{odn|Kienzler|2015|s=135}}. Była też krytykowana w prasie; w tygodniku „[[Walka Młodych]]” ukazał się artykuł, w którym napisano: „Powstaje pytanie, dlaczego nasza wybitna, polska przecież aktorka, zdradza nasze żywotne, polskie interesy? Czyżby tak ją otumanił zielony kolor amerykańskich banknotów? Jak można nazwać taką kobietę? Aktorkę, która wszystko zawdzięcza Polsce Ludowej, a która tak niegodnie obraża nas wszystkich, Naród polski”<ref name="Marzec" />{{odn|Kienzler|2015|s=135–136}}. Opuściła kraj jeszcze przed premierą filmu, a gdy pojawiła się na [[Lotnisko Chopina w Warszawie|Okęciu]], poddano ją rewizji osobistej, która według świadków tego zdarzenia (Jerzego Karaszkiewicza i [[Janusz Głowacki|Janusza Głowackiego]]) miała na celu upokorzyć aktorkę<ref name="gaze" /><ref name="JK" />{{odn|Kienzler|2015|s=136}}.

Wróciła do Polski 16 grudnia 1968, na zaproszenie [[Andrzej Wajda|Andrzeja Wajdy]], aby zagrać w filmie ''[[Wszystko na sprzedaż]]''. Jej powrót był niemile widziany przez władze, które inspirowały protestacyjne „listy otwarte” do reżysera, jednak ten nie ugiął się i Czyżewska wystąpiła w filmie jako Ela, żona Aktora (w domyśle [[Zbigniew Cybulski|Zbigniewa Cybulskiego]], który zginął tragicznie w 1967). Kolejny raz przyjechała do Polski dopiero po [[Sierpień 1980|sierpniu 1980]], a następnie przebywała w Polsce od 16 lipca do 16 listopada 1987.


Z racji swego związku z Dawidem Halberstamem znalazła się w zainteresowaniu [[Służba Bezpieczeństwa (PRL)|Służby Bezpieczeństwa]] i była rozpracowywana w ramach [[Sprawa operacyjna|Sprawy Operacyjnego Rozpracowania]] o kryptonimie „Lewy”. SB nadała jej pseudonim „Bulwa”{{odn|Gańczak|2011|s=82}}. Dokumenty z jej inwigilacji zachowały się w Archiwum [[Instytut Pamięci Narodowej|Instytutu Pamięci Narodowej]] pod sygnaturą AIPN 01178/224/CD/2{{odn|Gańczak|2011|s=349}}.
Z racji swego związku z Dawidem Halberstamem znalazła się w zainteresowaniu [[Służba Bezpieczeństwa (PRL)|Służby Bezpieczeństwa]] i była rozpracowywana w ramach [[Sprawa operacyjna|Sprawy Operacyjnego Rozpracowania]] o kryptonimie „Lewy”. SB nadała jej pseudonim „Bulwa”{{odn|Gańczak|2011|s=82}}. Dokumenty z jej inwigilacji zachowały się w Archiwum [[Instytut Pamięci Narodowej|Instytutu Pamięci Narodowej]] pod sygnaturą AIPN 01178/224/CD/2{{odn|Gańczak|2011|s=349}}.


=== Emigracja ===
=== Emigracja ===
Po opuszczeniu Polski zamieszkała z mężem w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]] na 48. ulicy na [[Manhattan]]ie<ref name="marh" />.
Po opuszczeniu Polski zamieszkała z mężem w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]] na 48. ulicy na [[Manhattan]]ie<ref name="marh" />. Na emigracji brała udział w wielu castingach filmowych, jednak barierą był jej wyraźny wschodni akcent{{odn|Kienzler|2015|s=134–135}}. Od czasu do czasu pojawiała się jednak na małym i dużym ekranie w niewielkich rolach charakterystycznych, m.in. zagrała pokojówkę w filmie [[Robert Downey Sr.|Roberta Downeya Sr.]] ''Putney Swope'' (1969) i Simoczkę w filmie [[Aleksander Ford|Aleksandra Forda]] ''Krąg pierwszy'' (1971).
W [[Stany Zjednoczone|USA]] nie udało się jej kontynuować kariery aktorskiej na taką skalę, jak w Polsce, chociaż od czasu do czasu pojawiała się na małym i dużym ekranie w niewielkich rolach charakterystycznych. Zaraz po przyjeździe, w 1969 zagrała pokojówkę w filmie ''Putney Swope'' w reżyserii [[Robert Downey Sr.|Roberta Downeya Sr.]] W 1971 [[Aleksander Ford]] zrealizował w [[Niemcy|RFN]] obraz ''Krąg pierwszy'', w którym Czyżewska pojawiła się w roli Simoczki, grając u boku [[Christopher Plummer|Christophera Plummera]]. Mówiła z mocnym wschodnioeuropejskim akcentem, dlatego też trudno było jej znaleźć się w filmowym światku. Skupiła się zatem na rolach w teatrze, tzw. [[Off-Broadway]]u.


W 1974 zagrała na scenie m.in. w teatrze Yale Repertory Theatre, w przedstawieniu ''Biesy'' [[Fiodor Dostojewski|Dostojewskiego]] w reżyserii [[Andrzej Wajda|Andrzeja Wajdy]]. Na scenie grała u boku młodej [[Meryl Streep]]. Streep, zafascynowana grą Czyżewskiej, poprosiła ją o lekcje<ref name="umass" />. Zdobyte umiejętności i wyuczony polski akcent pomogły Streep w budowaniu roli Zofii Zawistowskiej w ''[[Wybór Zofii (film)|Wyborze Zofii]]'', za który otrzymała [[Nagroda Akademii Filmowej|Oscara.]]
Skupiła się także na rolach w teatrze, tzw. [[Off-Broadway]]u. W 1974 zagrała w przedstawieniu ''Biesy'' [[Fiodor Dostojewski|Dostojewskiego]] w reżyserii [[Andrzej Wajda|Andrzeja Wajdy]] w teatrze Yale Repertory Theatre{{odn|Kienzler|2015|s=140}}. Na scenie grała u boku młodej [[Meryl Streep]], która – zafascynowana grą Polki – poprosiła ją o lekcje<ref name="umass" />; zdobyte umiejętności i wyuczony polski akcent pomogły Streep w budowaniu tytułowej roli w ''[[Wybór Zofii (film)|Wyborze Zofii]]'', za którą otrzymała [[Nagroda Akademii Filmowej|Oscara]].


W 1977 rozpadło się jej małżeństwo z Davidem Halberstamem. Czyżewska popadła w [[Alkoholizm|uzależnienie od alkoholu]]<ref name="NJ" />. Pojawiły się też problemy finansowe.
W 1975 rozpadło się jej małżeństwo z Davidem Halberstamem{{odn|Kienzler|2015|s=139}}. Jeszcze przed kryzysem w małżeństwie popadła w [[Alkoholizm|uzależnienie od alkoholu]]<ref name="NJ" />, miała także problemy finansowe{{odn|Kienzler|2015|s=136–140}}. Występowała w małych, podrzędnych teatrach i pracowała jako dublerka{{odn|Kienzler|2015|s=140}}.


Po „odwilży” [[Sierpień 1980|sierpnia 1980]] odwiedziła Polskę i wystąpiła w ''[[Debiutantka|Debiutantce]]'' [[Barbara Sass|Barbary Sass]], a także w filmie [[Filip Bajon|Filipa Bajona]], ''[[Limuzyna Daimler-Benz]]'', u boku [[Gustaw Holoubek|Gustawa Holoubka]]. Rok 1982 przyniósł rolę w obrazie [[Tomasz Zygadło|Tomasza Zygadły]] ''Odwet''.
Po „odwilży” [[Sierpień 1980|sierpnia 1980]] odwiedziła Polskę i wystąpiła w ''[[Debiutantka|Debiutantce]]'' [[Barbara Sass|Barbary Sass]]{{odn|Kienzler|2015|s=141}} oraz w ''[[Limuzyna Daimler-Benz|Limuzynie Daimler-Benz]]'' [[Filip Bajon|Filipa Bajona]]. W 1982 wystąpiła w ''Odwecie'' [[Tomasz Zygadło|Tomasza Zygadły]].


=== Spotkanie z Joanną Pacułą ===
=== Spotkanie z Joanną Pacułą ===
W 1982 [[Joanna Pacuła]], młoda polska aktorka, zapukała do drzwi Czyżewskiej, prosząc o schronienie<ref name="Pacuła" />. Czyżewska pomagała Pacule zarówno finansowo, jak i wspomagała ją w karierze, m.in. umawiała na castingi, przedstawiała ludziom z branży. W niedługim czasie Pacuła dostała rolę w ''[[Park Gorkiego (film)|Parku Gorkiego]]'' (1984), za którą otrzymała nominację do [[Złoty Glob|Złotego Globu]]. Przyjaźń Czyżewskiej i Pacuły zakończyła się awanturą, po której Pacuła wyjechała do [[Los Angeles]]. Obie aktorki nie kontaktowały się więcej i nie chciały odpowiadać na pytania o siebie nawzajem<ref name="Pacuła" />.
W 1982 poznała [[Joanna Pacuła|Joannę Pacułę]], która poprosiła ją o schronienie w swoim domu w Nowym Jorku<ref name="Pacuła" />. Pomagała młodej aktorce zarówno finansowo, jak i wspomagała ją w karierze, m.in. umawiała na castingi czy przedstawiała ludziom z branży. W niedługim czasie Pacuła dostała rolę w ''[[Park Gorkiego (film)|Parku Gorkiego]]'' (1984), za którą otrzymała nominację do [[Złoty Glob|Złotego Globu]]{{odn|Kienzler|2015|s=143}}. Przyjaźń Czyżewskiej i Pacuły zakończyła się awanturą{{odn|Kienzler|2015|s=143}}, po której Pacuła wyjechała do [[Los Angeles]]. Obie aktorki nie kontaktowały się więcej i nie chciały odpowiadać na pytania o siebie nawzajem<ref name="Pacuła" />. W 1987 [[Agnieszka Holland]] i [[Jerzy Bogajewicz]] zrealizowali film ''[[Anna (film)|Anna]]'', który inspirowany był relacją Czyżewskiej i Pacuły{{odn|Kienzler|2015|s=144}}. Czyżewska miała zagrać tytułową rolę w tej produkcji, jednak nieporozumienia z twórcami wymusiły rezygnację aktorki{{odn|Kienzler|2015|s=144–145}}. W tytułowej roli wystąpiła [[Sally Kirkland]], która za swój występ w filmie dostała [[Złoty Glob]] i nominację do [[Nagroda Akademii Filmowej|Oscara]]<ref name="imdb" />{{odn|Kienzler|2015|s=145}}.

W 1987 [[Agnieszka Holland]] i [[Jerzy Bogajewicz]] zrealizowali film ''[[Anna (film)|Anna]]'', który nawiązuje do spotkania Czyżewskiej i Pacuły. Nie wiadomo dokładnie, ile w tym filmie prawdy, a ile fikcji. Czyżewska miała zagrać w tej produkcji główną rolę, jednak nieporozumienia z producentami wymusiły rezygnację aktorki, która otrzymała pewną sumę pieniędzy od producentów. W tytułowej roli wystąpiła [[Sally Kirkland]], która za swoją rolę dostała [[Złoty Glob]] i nominację do [[Nagroda Akademii Filmowej|Oscara]]<ref name="imdb" />.


=== Późniejsze życie ===
=== Późniejsze życie ===
W 1987 zagrała w filmie ''Kocham kino'' w reżyserii [[Piotr Łazarkiewicz|Piotra Łazarkiewicza]], za który dostała nagrodę aktorską na Festiwalu Młode Kino Polskie w Gdańsku. Następnie Czyżewska pojawiła się w obrazach ''[[Stracone lata]]'' [[Sidney Lumet|Sidneya Lumeta]] i ''Niewłaściwe miejsce'', w którym wystąpiła w swojej pierwszej roli pierwszoplanowej w filmie od przyjazdu do Ameryki. W 1990 zagrała w filmie ''[[Pozytywka (film 1989)|Pozytywka]]'' [[Costa-Gavras|Costy-Gavrasa]] i w epizodycznej roli w ''Sprzedawcy cadillaków'' [[Roger Donaldson|Rogera Donaldsona]]. Rok 1991 przyniósł epizod w filmie ''[[Pocałunek przed śmiercią]]''.
W 1987 zagrała Marię, kierowniczkę prowincjonalnego kina w filmie [[Piotr Łazarkiewicz|Piotra Łazarkiewicza]] ''Kocham kino''{{odn|Kienzler|2015|s=140}}, a za swój występ dostała nagrodę aktorską na Festiwalu Młode Kino Polskie w Gdańsku. Następnie pojawiła się w obrazach ''[[Stracone lata]]'' [[Sidney Lumet|Sidneya Lumeta]] i ''Niewłaściwe miejsce'', w którym wystąpiła w swojej pierwszej roli pierwszoplanowej w filmie od przyjazdu do Ameryki. Pod koniec lat 80. zwalczyła nałóg alkoholowy{{odn|Kienzler|2015|s=146}}. W 1990 zagrała w filmie ''[[Pozytywka (film 1989)|Pozytywka]]'' [[Costa-Gavras|Costy-Gavrasa]] i w epizodycznej roli w ''Sprzedawcy cadillaków'' [[Roger Donaldson|Rogera Donaldsona]]. W następnym roku zagrała epizod w filmie ''[[Pocałunek przed śmiercią]]''.


Czyżewska kontynuowała również karierę teatralną. W 1990 została nagrodzona nagrodą Obie za rolę w sztuce ''Crowbar'' Maca Wellmana. W tym samym roku z [[Olek Krupa|Olkiem Krupą]] występowała z powodzeniem w sztuce ''Polowanie na karaluchy'' [[Janusz Głowacki|Janusza Głowackiego]]. Prapremiera sztuki odbyła się w Woodstock<ref name="tvp_info" />. Sztuka cieszyła się popularnością i została przeniesiona na [[Broadway (teatr)|Broadway]]. Jednak reżyser broadwayowskiej wersji, [[Arthur Penn]], główną rolę powierzył aktorce [[Dianne Wiest]].
Kontynuowała również karierę teatralną. W 1990 została nagrodzona nagrodą Obie za rolę w sztuce ''Crowbar'' Maca Wellmana. W tym samym roku z [[Olek Krupa|Olkiem Krupą]] występowała z powodzeniem w sztuce ''Polowanie na karaluchy'' [[Janusz Głowacki|Janusza Głowackiego]], z którym miał także łączyć ją romans{{odn|Kienzler|2015|s=145}}. Prapremiera sztuki odbyła się w Woodstock<ref name="tvp_info" />. Sztuka cieszyła się popularnością i została przeniesiona na [[Broadway (teatr)|Broadway]]. Jednak reżyser broadwayowskiej wersji, [[Arthur Penn]], główną rolę powierzył aktorce [[Dianne Wiest]]{{odn|Kienzler|2015|s=145}}. W 1992 wystąpiła w kolejnej sztuce Głowackiego, ''[[Antygona w Nowym Jorku]]'', w której wcielała się w postać tytułową. Występowała w ''When We Dead Awaken'' [[Henrik Ibsen|Ibsena]] w American Repertory Theater. Zagrała także w ''Big Potato'' Arthura Laurentsa na scenie Doris Duke Theater. W 1994 wystąpiła w filmie ''[[Szczur (film)|Szczur]]'' [[Jan Łomnicki|Jana Łomnickiego]]. W tym samym roku wróciła na scenę Teatru Dramatycznego, grając Louisę w ''Szóstym stopniu oddalenia'' w reż. Piotra Cieślaka{{odn|Kienzler|2015|s=146—147}}. Jej występ został jednak chłodno przyjęty przez krytyków i publiczność, dlatego teatr zakończył z nią współpracę wraz z końcem sezonu{{odn|Kienzler|2015|s=147–148}}. Rozczarowana sytuacją, wróciła do Nowego Jorku{{odn|Kienzler|2015|s=148}}.


⚫
W 1996 wystąpiła u boku [[Jeanne Moreau]] w komedii ''I Love You, I Love You Not''. W 1997 zasiadła w Jury Konkursu Głównego [[22. Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni|22. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni]]. W 1999 wystąpiła jako seksuolożka, dr Shapiro, w jednym z odcinków serialu ''[[Seks w wielkim mieście (serial telewizyjny)|Seks w wielkim mieście]]''{{odn|Kienzler|2015|s=146}}. Rok później wystąpiła w odcinku serialu ''[[Brygada ratunkowa]]''.
W 1992 wystąpiła w kolejnej sztuce Głowackiego, ''[[Antygona w Nowym Jorku]]'', w której wcielała się w postać tytułową. Występowała w ''When We Dead Awaken'' [[Henrik Ibsen|Ibsena]] w American Repertory Theater. Zagrała także w ''Big Potato'' Arthura Laurentsa na scenie Doris Duke Theater.

⚫
W 1994 wystąpiła w filmie ''[[Szczur (film)|Szczur]]'' [[Jan Łomnicki|Jana Łomnickiego]]. Wróciła na deski Teatru Dramatycznego, gdzie zagrała Louisę u Piotra Cieślaka w ''Szóstym stopniu oddalenia''. W 1996 wystąpiła u boku [[Jeanne Moreau]] w komedii ''I Love You, I Love You Not''. W 1997 roku zasiadała w Jury Konkursu Głównego [[22. Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni|22. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni]]. W 1999 wystąpiła w odcinku serialu ''[[Seks w wielkim mieście (serial telewizyjny)|Seks w wielkim mieście]]'', w roli seksuolożki, doktor Shapiro. Rok później wystąpiła w odcinku serialu ''[[Brygada ratunkowa]]''.
[[Plik:Elżbieta Czyżewska grób 01.JPG|thumb|240px|Grób Elżbiety Czyżewskiej na warszawskim Cmentarzu Komunalnym d. Wojskowym na Powązkach]]
[[Plik:Elżbieta Czyżewska grób 01.JPG|thumb|240px|Grób Elżbiety Czyżewskiej na warszawskim Cmentarzu Komunalnym d. Wojskowym na Powązkach]]
W 2003 pojawiła się w Polsce, aby odcisnąć dłoń na [[Promenada Gwiazd w Międzyzdrojach|Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach]]. W tym samym roku zagrała w odcinku serialu ''Prawo i porządek: Zbrodniczy zamiar''. 10 lipca 2004 gwiazda 240371 Crux w konstelacji [[Gwiazdozbiór Krzyża Południa|Krzyż Południa]], została nazwana jej imieniem. W 2004 grała w sztuce ''Hedda Gabler'' w New Theatre Workshop. W 2005 został zrealizowany przegląd filmów Czyżewskiej podczas I [[Nowojorski Festiwal Filmów Polskich|Nowojorskiego Festiwalu Filmów Polskich]], tego samego roku Czyżewska została odznaczona Krzyżem za zasługi kulturalne w Polskim Konsulacie Generalnym w Nowym Jorku. W 2006 pojawiła się w filmie ''[[Samotność w sieci (film)|Samotność w sieci]]'' w roli nieznajomej z Nowego Orleanu. W 2006 grała w sztuce ''Darkling'' w The 13th Street Theater. W czerwcu 2007 grała rolę w tej sztuce, wystawianą w Teatrze im. Aleksandra Fredry w [[Gniezno|Gnieźnie]].
W 2003 odcisnęła dłoń na [[Promenada Gwiazd w Międzyzdrojach|Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach]] oraz zagrała w jednym z odcinków serialu ''Prawo i porządek: Zbrodniczy zamiar''. 10 lipca 2004 gwiazda 240371 Crux w konstelacji [[Gwiazdozbiór Krzyża Południa|Krzyż Południa]], została nazwana jej imieniem. W 2004 grała w sztuce ''Hedda Gabler'' w New Theatre Workshop. W 2005 został zrealizowany przegląd filmów Czyżewskiej podczas I [[Nowojorski Festiwal Filmów Polskich|Nowojorskiego Festiwalu Filmów Polskich]], aktorka została odznaczona także Krzyżem za zasługi kulturalne w Polskim Konsulacie Generalnym w Nowym Jorku. W 2006 pojawiła się w roli nieznajomej z Nowego Orleanu w filmie ''[[Samotność w sieci (film)|Samotność w sieci]]''. W 2006 grała w sztuce ''Darkling'' w The 13th Street Theater. W czerwcu 2007 grała rolę w tej sztuce, wystawianą w Teatrze im. Aleksandra Fredry w [[Gniezno|Gnieźnie]].


W 2007 zmarła siostra Czyżewskiej, Krystyna<ref name="www" />. W tym samym roku w wypadku samochodowym zginął Halberstam. Czyżewska przeżyła obie śmierci głęboko i popadła w [[Zaburzenia depresyjne|depresję]]<ref name="www" /><ref name="Iskra" />.
W 2007 zmarła siostra Czyżewskiej, Krystyna<ref name="www" />. W tym samym roku w wypadku samochodowym zginął Halberstam. Czyżewska przeżyła obie śmierci głęboko i popadła w [[Zaburzenia depresyjne|depresję]]<ref name="www" /><ref name="Iskra" />.
Linia 79: Linia 72:


=== Śmierć ===
=== Śmierć ===
Zmarła w [[Nowy Jork|nowojorskim]] szpitalu New York Presbyterian Hospital na [[Manhattan]]ie, w wieku 72 lat, przegrywając walkę z [[Rak przełyku|rakiem przełyku]]<ref name="PDN" /><ref name="nyt" />. Czyżewska od lat była nałogową [[palenie|palaczką]], zawsze miała przy sobie papierośnicę i zapalniczkę, aby móc zapalić w każdej chwili, co było nieodłącznym elementem jej wizerunku<ref name="Pacuła" />.
Zmarła 17 czerwca 2010 w [[Nowy Jork|nowojorskim]] szpitalu New York Presbyterian Hospital na [[Manhattan]]ie<ref name="PDN" /><ref name="nyt" />. Chorowała na [[Rak przełyku|raka przełyku]], który miał przerzuty do pnia mózgu{{odn|Kienzler|2015|s=150–151}}. Była nałogową [[palenie|palaczką]], zawsze miała przy sobie papierośnicę i zapalniczkę, co było nieodłącznym elementem jej wizerunku<ref name="Pacuła" />. Czyżewską po śmierci wspomniał „New York Times”, nazywając ją w artykule „królową bez kraju”<ref name="nyt" />. Aktorkę pożegnali także aktorzy z [[Actors Studio]]<ref name="Ame" />.

Czyżewską wspomniał „New York Times”, nazywając ją w artykule „królową bez kraju”<ref name="nyt" />. Aktorkę pożegnali również aktorzy z [[Actors Studio]]<ref name="Ame" />.


Pogrzeb aktorki odbył się 18. października 2010 w Warszawie. Została pochowana na [[Cmentarz Wojskowy na Powązkach|Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie]]<ref name="JSM" /> (kwatera 30A-tuje-18)<ref name="ck" />. W ostatniej drodze towarzyszyli jej m.in. [[Daniel Olbrychski]], [[Janusz Głowacki]], [[Andrzej Mitan]], [[Joanna Szczepkowska]] i dyrektor [[Instytut Adama Mickiewicza|Instytutu Adama Mickiewicza]], [[Paweł Potoroczyn]]<ref name="wp.pl" />.
Pogrzeb aktorki odbył się 18 października 2010 w Warszawie. Została pochowana na [[Cmentarz Wojskowy na Powązkach|Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie]]<ref name="JSM" /> (kwatera 30A-tuje-18)<ref name="ck" />. W ostatniej drodze towarzyszyli jej m.in. [[Daniel Olbrychski]], [[Janusz Głowacki]], [[Ewa Maria Morelle]], [[Andrzej Mitan]], [[Joanna Szczepkowska]] i [[Paweł Potoroczyn]]{{odn|Kienzler|2015|s=151}}<ref name="wp.pl" />.


W 2015 do kin trafił film o Czyżewskiej pt. ''Aktorka''<ref name="JSz" />. W serialu biograficznym ''[[Osiecka (serial telewizyjny)|Osiecka]]'' zagrała ją Barbara Garstka<ref name="Filmpolski" />.
Była inspiracją do jednoaktówki ''Elżbieta Erased'', będącej częścią spektaklu ''Trzy przypadki wygnania''{{odn|Kienzler|2015|s=151}}. W 2015 do kin trafił film dokumentalny o Elżbiecie Czyżewskiej pt. ''Aktorka''<ref name="JSz" />, w reżyserii [[Kinga Dębska|Kingi Dębskiej]] i [[Maria Konwicka|Marii Konwickiej]]. W serialu biograficznym ''[[Osiecka (serial telewizyjny)|Osiecka]]'' zagrała ją Barbara Garstka<ref name="Filmpolski" />.


== Filmografia ==
== Filmografia ==
Linia 163: Linia 154:
<ref name="apf">{{cytuj stronę|url=http://www.akademiapolskiegofilmu.pl/pl/historia-polskiego-filmu/aktorzy/elzbieta-czyzewska/6|tytuł=Elżbieta Czyżewska|nazwisko=Sendecka|imię=Magda|opublikowany=Akademia Polskiego filmu|język=pl|data dostępu=2018-05-14|autor=}}</ref>
<ref name="apf">{{cytuj stronę|url=http://www.akademiapolskiegofilmu.pl/pl/historia-polskiego-filmu/aktorzy/elzbieta-czyzewska/6|tytuł=Elżbieta Czyżewska|nazwisko=Sendecka|imię=Magda|opublikowany=Akademia Polskiego filmu|język=pl|data dostępu=2018-05-14|autor=}}</ref>
<ref name="ck">[http://www.cmentarzekomunalne.com.pl/mapa/mapa.php?cment=PWZKI&rzad=TUJE&kwatera=A%2030&grob=18&dane=+imie=E+nazwisko=Czy%C5%BCewska+check_nazwisko=on+check_ur=+rok=1800+miesiac=1+dzien=1+rok2=2019+miesiac2=11+dzien2=7+check_zg=+rok_zg1=1800+miesiac_zg1=1+dzien_zg1=1+rok_zg2=2019+miesiac_zg2=11+dzien_zg2=7+cmentarz=powazkowski#kotwica Wyszukiwarka cmentarna - Warszawskie cmentarze]</ref>
<ref name="ck">[http://www.cmentarzekomunalne.com.pl/mapa/mapa.php?cment=PWZKI&rzad=TUJE&kwatera=A%2030&grob=18&dane=+imie=E+nazwisko=Czy%C5%BCewska+check_nazwisko=on+check_ur=+rok=1800+miesiac=1+dzien=1+rok2=2019+miesiac2=11+dzien2=7+check_zg=+rok_zg1=1800+miesiac_zg1=1+dzien_zg1=1+rok_zg2=2019+miesiac_zg2=11+dzien_zg2=7+cmentarz=powazkowski#kotwica Wyszukiwarka cmentarna - Warszawskie cmentarze]</ref>
<ref name="Elżbieta">{{cytuj stronę| url=http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_czyzewska_elzbieta |tytuł=Elżbieta Czyżewska |opublikowany=Culture.pl |data dostępu=2010-06-27}}</ref>
<ref name="Elżbieta">{{Culture.pl |id = elzbieta-czyzewska |tytuł = Elżbieta Czyżewska |data dostępu = 2010-06-27}}</ref>
<ref name="ET">{{EncyklopediaTeatru |o |id = 7140 |nazwa = Elżbieta Czyżewska |data dostępu = 2018-05-14}}</ref>
<ref name="ET">{{EncyklopediaTeatru |o |id = 7140 |nazwa = Elżbieta Czyżewska |data dostępu = 2018-05-14}}</ref>
<ref name="Filmpolski">{{cytuj stronę|url=http://filmpolski.pl/fp/index.php/111341|tytuł=Elżbieta Czyżewska|opublikowany=[[FilmPolski.pl]]|data dostępu=2010-08-06}}</ref>
<ref name="Filmpolski">{{cytuj stronę|url=http://filmpolski.pl/fp/index.php/111341|tytuł=Elżbieta Czyżewska|opublikowany=[[FilmPolski.pl]]|data dostępu=2010-08-06}}</ref>
Linia 169: Linia 160:
<ref name="Gu">{{cytuj stronę| url=http://www.guardian.co.uk/film/2010/jul/07/elzbieta-czyzewska-obituary |tytuł=Elzbieta Czyzewska obituary |opublikowany=[[The Guardian|guardian.co.uk]] |data dostępu=2010-07-11}}</ref>
<ref name="Gu">{{cytuj stronę| url=http://www.guardian.co.uk/film/2010/jul/07/elzbieta-czyzewska-obituary |tytuł=Elzbieta Czyzewska obituary |opublikowany=[[The Guardian|guardian.co.uk]] |data dostępu=2010-07-11}}</ref>
<ref name="GW Skolimowski">{{cytuj stronę | url = https://wyborcza.pl/magazyn/7,124059,23414252,skolimowski-w-sierocincu-najgorsze-byly-wszy-ojca-ledwo.html | tytuł = Skolimowski: w sierocińcu najgorsze były wszy. Ojca ledwo pamiętam. Sam zgłosił się do transportu. Poszedł prosto do komory | nazwisko = Subbotko | imię = Donata | data = 2018-05-18 | opublikowany = Gazeta Wyborcza | język = pl | data dostępu = 2022-02-15}}</ref>
<ref name="GW Skolimowski">{{cytuj stronę | url = https://wyborcza.pl/magazyn/7,124059,23414252,skolimowski-w-sierocincu-najgorsze-byly-wszy-ojca-ledwo.html | tytuł = Skolimowski: w sierocińcu najgorsze były wszy. Ojca ledwo pamiętam. Sam zgłosił się do transportu. Poszedł prosto do komory | nazwisko = Subbotko | imię = Donata | data = 2018-05-18 | opublikowany = Gazeta Wyborcza | język = pl | data dostępu = 2022-02-15}}</ref>
<ref name="imdb">{{cytuj stronę| url=http://www.imdb.com/name/nm0000476/awards |tytuł=Sally Kirkland awards |opublikowany=imdb.com |data dostępu=2010-07-29}}</ref>
<ref name="imdb">{{cytuj stronę| url=https://www.imdb.com/name/nm0000476/awards |tytuł=Sally Kirkland awards |opublikowany=imdb.com |data dostępu=2010-07-29}}</ref>
<ref name="imdb2">{{cytuj stronę| url=http://www.imdb.com/name/nm0194533/ |tytuł=Elzbieta Czyzewska |opublikowany=[[IMDb|IMDb.com]] |data dostępu=2010-08-03}}</ref>
<ref name="imdb2">{{cytuj stronę| url=https://www.imdb.com/name/nm0194533/ |tytuł=Elzbieta Czyzewska |opublikowany=[[IMDb|IMDb.com]] |data dostępu=2010-08-03}}</ref>
<ref name="Iskra">{{cytuj stronę| url=http://www.rp.pl/artykul/495642-Aktorka-z-iskra-w-oczach.html |tytuł=Aktorka z iskrą w oczach |opublikowany=[[Rzeczpospolita (gazeta)|rp.pl]] |data dostępu=2010-07-29}}</ref>
<ref name="Iskra">{{cytuj stronę| url=http://www.rp.pl/artykul/495642-Aktorka-z-iskra-w-oczach.html |tytuł=Aktorka z iskrą w oczach |opublikowany=[[Rzeczpospolita (gazeta)|rp.pl]] |data dostępu=2010-07-29}}</ref>
<ref name="JK">{{cytuj stronę| url=http://niniwa22.cba.pl/prl_karaszkiewicz_slodkie_lata.htm |tytuł=Jerzy Karaszkiewicz. Słodkie lata |opublikowany=Gazeta Wyborcza |data dostępu=2010-07-29}}</ref>
<ref name="JK">{{cytuj stronę| url=http://niniwa22.cba.pl/prl_karaszkiewicz_slodkie_lata.htm |tytuł=Jerzy Karaszkiewicz. Słodkie lata |opublikowany=Gazeta Wyborcza |data dostępu=2010-07-29}}</ref>
Linia 186: Linia 177:
<ref name="umass">{{cytuj odcinek|tytuł=Meryl Streep: The Inspiration For Her Polish Accent In „Sophie’s Choice” – UMass Lowell (2:00)|url=https://www.youtube.com/watch?v=q53Yemc4LXQ|autorzy=umasslowell|data dostępu=2016-11-14}}</ref>
<ref name="umass">{{cytuj odcinek|tytuł=Meryl Streep: The Inspiration For Her Polish Accent In „Sophie’s Choice” – UMass Lowell (2:00)|url=https://www.youtube.com/watch?v=q53Yemc4LXQ|autorzy=umasslowell|data dostępu=2016-11-14}}</ref>
<ref name="wp.pl">{{cytuj stronę| url=http://wiadomosci.wp.pl/gid,12769243,title,Ostatnia-droga-Elzbiety-Czyzewskiej---zobacz-zdjecia,galeria.html| tytuł=Ostatnia droga Elżbiety Czyżewskiej| opublikowany=wp.pl |data=2010-10-18|data dostępu=2010-10-18}}</ref>
<ref name="wp.pl">{{cytuj stronę| url=http://wiadomosci.wp.pl/gid,12769243,title,Ostatnia-droga-Elzbiety-Czyzewskiej---zobacz-zdjecia,galeria.html| tytuł=Ostatnia droga Elżbiety Czyżewskiej| opublikowany=wp.pl |data=2010-10-18|data dostępu=2010-10-18}}</ref>
<ref name="www">{{cytuj |url = http://web.archive.org/web/20120212181856/http://marhan.pl:80/index.php/czytelnia-1/51-ludzie/3027-ludzie-ycia-nie-da-si-powtorzy-1 |tytuł = Życia nie da się powtórzyć (Elżbieta Czyżewska) – (1) |opublikowany = marhan.pl |data = 2010-06-15 |data dostępu=2010-07-29}}</ref>
<ref name="www">{{cytuj |url = http://web.archive.org/web/20120212181856/http://marhan.pl:80/index.php/czytelnia-1/51-ludzie/3027-ludzie-ycia-nie-da-si-powtorzy-1 |tytuł = Życia nie da się powtórzyć (Elżbieta Czyżewska) – (1) |opublikowany = marhan.pl |data = 2010-06-15 |data dostępu=2010-07-29}}</ref>
<ref name="zm">{{cytuj |url = https://web.archive.org/web/20151208172910/http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,8030346,Zmarla_Elzbieta_Czyzewska__Slynna_aktorka.html |tytuł = Zmarła Elżbieta Czyżewska. Słynna aktorka |opublikowany = Gazeta.pl |data = 2010-06-18 |data dostępu = 2010-07-29}}</ref>
</references>
</references>


== Bibliografia ==
== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę|nazwisko = Gańczak|imię = Filip|tytuł = Filmowcy w matni bezpieki|miejsce = Warszawa |wydawca = Prószyński i S-ka|rok = 2011|isbn = 9788376487144| oclc = 879643901|odn = {{odn/id|Gańczak|2011}} }}
* {{cytuj książkę|nazwisko = Gańczak|imię = Filip|tytuł = Filmowcy w matni bezpieki|miejsce = Warszawa |wydawca = Prószyński i S-ka|rok = 2011|isbn = 9788376487144| oclc = 879643901|odn = {{odn/id|Gańczak|2011}} }}
* {{ Cytuj | autor = Iwona Kienzler | tytuł = Uwodzicielki, skandalistki i seksbomby PRL | isbn = 978-83-11-13845-2 | wydawca = Bellona SA | data = 2015 | odn = tak }}
* {{Cytuj | autor = Iwona Kienzler | tytuł = Uwodzicielki, skandalistki i seksbomby PRL | isbn = 978-83-11-13845-2 | wydawca = Bellona SA | data = 2015 | odn = tak }}


== Linki zewnętrzne ==
== Linki zewnętrzne ==
Linia 212: Linia 202:
[[Kategoria:Aktorki związane z Nowym Jorkiem]]
[[Kategoria:Aktorki związane z Nowym Jorkiem]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Warszawie]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Warszawie]]
[[Kategoria:Zmarli na choroby nowotworowe]]
[[Kategoria:Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie]]
[[Kategoria:Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1938]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1938]]

Aktualna wersja na dzień 23:43, 24 sie 2024

Elżbieta Czyżewska
Ilustracja
Imię i nazwisko

Elżbieta Justyna Czyżewska

Data i miejsce urodzenia

14 kwietnia albo
14 maja 1938
Warszawa

Data i miejsce śmierci

17 czerwca 2010
Nowy Jork

Zawód

aktorka

Współmałżonek

Jerzy Skolimowski
(1959−1965)[1]
David Halberstam
(1965−1977)

Lata aktywności

1958–2010

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Odcisk dłoni i podpis E. Czyżewskiej w Alei Gwiazd w Międzyzdrojach

Elżbieta Justyna Czyżewska (ur. 14 kwietnia[2][3] lub 14 maja[4][5][6] 1938 w Warszawie, zm. 17 czerwca 2010 w Nowym Jorku) – polska aktorka filmowa i teatralna, od 1968 na emigracji w Stanach Zjednoczonych.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Wczesne lata

[edytuj | edytuj kod]

Była córką Jana Czyżewskiego i Jadwigi Gimpel, z zawodu krawcowej. Ojca straciła wcześnie (zginął podczas II wojny światowej)[7]. Miała siostrę, Krystynę. Dorastała na warszawskim Powiślu, a z powodu choroby alkoholowej matki część dzieciństwa spędziła również w domu dziecka w Konstancinie[7].

Za sprawą wychowawców z domu dziecka trafiła do Zespołu Pieśni i Tańca „Skolimów”, z którym wkrótce zadebiutowała na scenie[7]. W czasach licealnych często uczestniczyła w akademiach szkolnych z uwagi na talent do recytacji[8]. Uczęszczała również do kółka dramatycznego, które działało w Pałacu Kultury i Nauki; jednym z jej ówczesnych kolegów był Krzysztof Kowalewski[8].

W 1959 wyszła za reżysera Jerzego Skolimowskiego[9][a]. W 1960 ukończyła Państwową Wyższą Szkołę Teatralną w Warszawie[11]. Janusz Głowacki, z którym aktorka była na jednym roku, wspominał, że już wtedy Czyżewska wyróżniała się szczególnym talentem[12]. W trakcie drugiego roku studiów dołączyła do Studenckiego Teatru Satyryków[8]. Była pierwszą wykonawczynią piosenki „Kochankowie z ulicy Kamiennej” (ze spektaklu Bal maskowy)[8], która uważana jest za hymn liryczny STS-u[5].

Kariera teatralna i filmowa

[edytuj | edytuj kod]

Po pierwszym roku studiów podczas wakacji przebywała z koleżankami ze szkoły teatralnej na Mazurach, gdzie zadebiutowała przed kamerą, grając w dokumencie Jana Łomnickiego, Warszawa Główna dziewczynę czekającą na peronie[13][14] [15]. Na scenie zadebiutowała w 1958 rolą córki Illa w Wizycie starszej pani w reżyserii Ludwika René. W latach 1961–1966 była na stałe związana z warszawskim Teatrem Dramatycznym[11]. Do 1961 zagrała Daisy w Nosorożcu w reż. Wandy Laskowskiej, rzeźbiarkę Alicję w Uczcie morderców w reż. Wydrzyńskiego, czarownicę w Makbecie, Zinę w Czasie miłości i Kuburri w sztuce Anioł zstąpił do Babilonu Friedricha Dürrenmatta, poza tym wystąpiła jako Ona w jednoaktówce Zbigniewa Herberta Drugi pokój oraz grała w cyklicznej audycji On i Ona w duecie z Bogumiłem Kobielą[11]. W 1962 za rolę Soni w Płatonowie otrzymała nagrodę II stopnia na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach. Współpracowała z Ludwikiem René przy sztuce Don Juan (1964), w której grała Mirandę, i przy Po upadku według autobiograficznego tekstu Arthura Millera, gdzie wcieliła się w postać Maggie (rola była pastiszem Marilyn Monroe)[16]. Na premierze sztuki obecny był sam Miller, który – wracając ze Związku Radzieckiego – wstąpił do Warszawy, aby obejrzeć sztukę, a po przedstawieniu gratulował Czyżewskiej. Do aktorki przylgnął wówczas przydomek „polskiej Marilyn Monroe”[16].

W filmie zadebiutowała epizodem w Cafe „Pod Minogą” (1959)[17][18]. Następnie zagrała postać Renaty w filmie Stanisława Barei Mąż swojej żony (1960)[15], w którym jej postać uwodzi Józka (Wiesław Gołas). W 1961 wystąpiła jako porucznik Listek w filmie psychologicznym Tadeusza Konwickiego Zaduszki, Dorota w Złocie Wojciecha Jerzego Hasa oraz Monika w Zuzannie i chłopcach[19]. Kontynuowała także współpracę z Bareją, realizując komedię Żona dla Australijczyka (1963) i Małżeństwo z rozsądku (1966)[19].

W 1962 zagrała akrobatkę Teresę Kwaśniakówną w filmie Stanisława Jędryki Dom bez okien, a na potrzeby roli odbyła kilkutygodniowy trening sztuki cyrkowej[20]. W tym samym roku wystąpiła jako Krystyna w Dziewczynie z dobrego domu i Ania, pierwszoplanowa bohaterka Godziny pąsowej róży[20]. Po głównych rolach w komediach wojennych: Giuseppe w Warszawie (1964), w której pojawiła się jako działaczka antyniemieckiego podziemia w Warszawie gromadząca broń dla partyzantów, i w Gdzie jest generał... (1963), gdzie wystąpiła jako obowiązkowa i energiczna radziecka służbistka Marusia kierująca ruchem ciężarówek pod Berlinem i przed poważną bitwą postanawia przypilnować piwnicy z winem, Czyżewska stała się jedną z najpopularniejszych aktorek w PRL-u. Występowała w filmie, telewizji i teatrze. Uważana wówczas za „królową polskich komedii”[5], miała na koncie również znaczące role dramatyczne, dzięki którym zdobyła uznanie krytyków i często była przez nich nazywana „Cybulskim w spódnicy”[21]. U Kazimierza Kutza w Milczeniu (1963) zagrała pielęgniarkę Kazię, która jako jedyna potrafiła się przeciwstawić presji środowiska małomiasteczkowego. Pierwszy dzień wolności (1964) Aleksandra Forda, gdzie zagrała młodą Niemkę, Luzzi Rhode. U Wojciecha Jerzego Hasa wystąpiła w jego najsłynniejszym obrazie, Rękopisie znalezionym w Saragossie (1964), gdzie wcieliła się w postać Frasquetti Salero. Występowała również w filmach Jerzego Skolimowskiego - zagrała w Rysopisie (1964), gdzie wcielała się w trzy różne postacie (Teresę, Barbarę i Leszczycę)[22] i w Walkowerze (1965), gdzie pojawiła się w epizodycznej roli dziewczyny na dworcu.

W 1964 prowadziła 4. Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie razem z Lucjanem Kydryńskim, z którym wdała się w romans[22].

Ofiara marca 1968

[edytuj | edytuj kod]

W połowie lat 60. do Polski przyjechał korespondent „New York Timesa” David Halberstam (1934-2007), który był wówczas laureatem Pulitzera za artykuł potępiający elitę rządzącą Wietnamem Południowym, kraju – wówczas popieranego przez USA – toczącego krwawą wojnę z komunistycznym Wietnamem Północnym. Publicysta szybko zaskarbił sobie sympatię warszawskiej bohemy artystycznej, budził też zainteresowanie, gdyż był zza „żelaznej kurtyny”[23]. Dziennikarz oczarował Czyżewską, z którą po raz pierwszy spotkał się po premierze sztuki Po upadku[24]. Pobrali się 13 czerwca 1965, zaledwie cztery miesiące po pierwszym spotkaniu[25]. Aktorka tego samego dnia otrzymała Złotą Maskę dla najpopularniejszej aktorki telewizyjnej[26]. Straciła przychylność władz w 1967 po tym, jak Halberstam w „New York Timesie” opublikował artykuł krytykujący Władysława Gomułkę, przez co stał się persona non grata w Polsce i został zmuszony do wyjazdu z kraju[27]. Czyżewska postanowiła zostać w kraju, jednak po wydarzeniach marca 1968 i presji władzy była publicznie krytykowana przez władze[28]. 22 kwietnia 1968 opuściła kraj.

16 grudnia 1968 wróciła do Polski na zaproszenie Andrzeja Wajdy, aby zagrać w filmie Wszystko na sprzedaż[29]. Jej powrót był niemile widziany przez władze, które inspirowały protestacyjne „listy otwarte” do reżysera, jednak ten nie ugiął się i Czyżewska wystąpiła w filmie jako Ela, żona Aktora (w domyśle Zbigniewa Cybulskiego, który zginął tragicznie w 1967)[29]. Była też krytykowana w prasie; w tygodniku „Walka Młodych” ukazał się artykuł, w którym napisano: „Powstaje pytanie, dlaczego nasza wybitna, polska przecież aktorka, zdradza nasze żywotne, polskie interesy? Czyżby tak ją otumanił zielony kolor amerykańskich banknotów? Jak można nazwać taką kobietę? Aktorkę, która wszystko zawdzięcza Polsce Ludowej, a która tak niegodnie obraża nas wszystkich, Naród polski”[23][30]. Opuściła kraj jeszcze przed premierą filmu, a gdy pojawiła się na Okęciu, poddano ją rewizji osobistej, która według świadków tego zdarzenia (Jerzego Karaszkiewicza i Janusza Głowackiego) miała na celu upokorzyć aktorkę[31][32][33].

Z racji swego związku z Dawidem Halberstamem znalazła się w zainteresowaniu Służby Bezpieczeństwa i była rozpracowywana w ramach Sprawy Operacyjnego Rozpracowania o kryptonimie „Lewy”. SB nadała jej pseudonim „Bulwa”[34]. Dokumenty z jej inwigilacji zachowały się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej pod sygnaturą AIPN 01178/224/CD/2[35].

Emigracja

[edytuj | edytuj kod]

Po opuszczeniu Polski zamieszkała z mężem w Nowym Jorku na 48. ulicy na Manhattanie[36]. Na emigracji brała udział w wielu castingach filmowych, jednak barierą był jej wyraźny wschodni akcent[37]. Od czasu do czasu pojawiała się jednak na małym i dużym ekranie w niewielkich rolach charakterystycznych, m.in. zagrała pokojówkę w filmie Roberta Downeya Sr. Putney Swope (1969) i Simoczkę w filmie Aleksandra Forda Krąg pierwszy (1971).

Skupiła się także na rolach w teatrze, tzw. Off-Broadwayu. W 1974 zagrała w przedstawieniu Biesy Dostojewskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy w teatrze Yale Repertory Theatre[38]. Na scenie grała u boku młodej Meryl Streep, która – zafascynowana grą Polki – poprosiła ją o lekcje[39]; zdobyte umiejętności i wyuczony polski akcent pomogły Streep w budowaniu tytułowej roli w Wyborze Zofii, za którą otrzymała Oscara.

W 1975 rozpadło się jej małżeństwo z Davidem Halberstamem[40]. Jeszcze przed kryzysem w małżeństwie popadła w uzależnienie od alkoholu[41], miała także problemy finansowe[42]. Występowała w małych, podrzędnych teatrach i pracowała jako dublerka[38].

Po „odwilży” sierpnia 1980 odwiedziła Polskę i wystąpiła w Debiutantce Barbary Sass[43] oraz w Limuzynie Daimler-Benz Filipa Bajona. W 1982 wystąpiła w Odwecie Tomasza Zygadły.

Spotkanie z Joanną Pacułą

[edytuj | edytuj kod]

W 1982 poznała Joannę Pacułę, która poprosiła ją o schronienie w swoim domu w Nowym Jorku[44]. Pomagała młodej aktorce zarówno finansowo, jak i wspomagała ją w karierze, m.in. umawiała na castingi czy przedstawiała ludziom z branży. W niedługim czasie Pacuła dostała rolę w Parku Gorkiego (1984), za którą otrzymała nominację do Złotego Globu[45]. Przyjaźń Czyżewskiej i Pacuły zakończyła się awanturą[45], po której Pacuła wyjechała do Los Angeles. Obie aktorki nie kontaktowały się więcej i nie chciały odpowiadać na pytania o siebie nawzajem[44]. W 1987 Agnieszka Holland i Jerzy Bogajewicz zrealizowali film Anna, który inspirowany był relacją Czyżewskiej i Pacuły[46]. Czyżewska miała zagrać tytułową rolę w tej produkcji, jednak nieporozumienia z twórcami wymusiły rezygnację aktorki[47]. W tytułowej roli wystąpiła Sally Kirkland, która za swój występ w filmie dostała Złoty Glob i nominację do Oscara[48][49].

Późniejsze życie

[edytuj | edytuj kod]

W 1987 zagrała Marię, kierowniczkę prowincjonalnego kina w filmie Piotra Łazarkiewicza Kocham kino[38], a za swój występ dostała nagrodę aktorską na Festiwalu Młode Kino Polskie w Gdańsku. Następnie pojawiła się w obrazach Stracone lata Sidneya Lumeta i Niewłaściwe miejsce, w którym wystąpiła w swojej pierwszej roli pierwszoplanowej w filmie od przyjazdu do Ameryki. Pod koniec lat 80. zwalczyła nałóg alkoholowy[50]. W 1990 zagrała w filmie Pozytywka Costy-Gavrasa i w epizodycznej roli w Sprzedawcy cadillaków Rogera Donaldsona. W następnym roku zagrała epizod w filmie Pocałunek przed śmiercią.

Kontynuowała również karierę teatralną. W 1990 została nagrodzona nagrodą Obie za rolę w sztuce Crowbar Maca Wellmana. W tym samym roku z Olkiem Krupą występowała z powodzeniem w sztuce Polowanie na karaluchy Janusza Głowackiego, z którym miał także łączyć ją romans[49]. Prapremiera sztuki odbyła się w Woodstock[17]. Sztuka cieszyła się popularnością i została przeniesiona na Broadway. Jednak reżyser broadwayowskiej wersji, Arthur Penn, główną rolę powierzył aktorce Dianne Wiest[49]. W 1992 wystąpiła w kolejnej sztuce Głowackiego, Antygona w Nowym Jorku, w której wcielała się w postać tytułową. Występowała w When We Dead Awaken Ibsena w American Repertory Theater. Zagrała także w Big Potato Arthura Laurentsa na scenie Doris Duke Theater. W 1994 wystąpiła w filmie Szczur Jana Łomnickiego. W tym samym roku wróciła na scenę Teatru Dramatycznego, grając Louisę w Szóstym stopniu oddalenia w reż. Piotra Cieślaka[51]. Jej występ został jednak chłodno przyjęty przez krytyków i publiczność, dlatego teatr zakończył z nią współpracę wraz z końcem sezonu[52]. Rozczarowana sytuacją, wróciła do Nowego Jorku[53].

W 1996 wystąpiła u boku Jeanne Moreau w komedii I Love You, I Love You Not. W 1997 zasiadła w Jury Konkursu Głównego 22. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. W 1999 wystąpiła jako seksuolożka, dr Shapiro, w jednym z odcinków serialu Seks w wielkim mieście[50]. Rok później wystąpiła w odcinku serialu Brygada ratunkowa.

Grób Elżbiety Czyżewskiej na warszawskim Cmentarzu Komunalnym d. Wojskowym na Powązkach

W 2003 odcisnęła dłoń na Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach oraz zagrała w jednym z odcinków serialu Prawo i porządek: Zbrodniczy zamiar. 10 lipca 2004 gwiazda 240371 Crux w konstelacji Krzyż Południa, została nazwana jej imieniem. W 2004 grała w sztuce Hedda Gabler w New Theatre Workshop. W 2005 został zrealizowany przegląd filmów Czyżewskiej podczas I Nowojorskiego Festiwalu Filmów Polskich, aktorka została odznaczona także Krzyżem za zasługi kulturalne w Polskim Konsulacie Generalnym w Nowym Jorku. W 2006 pojawiła się w roli nieznajomej z Nowego Orleanu w filmie Samotność w sieci. W 2006 grała w sztuce Darkling w The 13th Street Theater. W czerwcu 2007 grała rolę w tej sztuce, wystawianą w Teatrze im. Aleksandra Fredry w Gnieźnie.

W 2007 zmarła siostra Czyżewskiej, Krystyna[12]. W tym samym roku w wypadku samochodowym zginął Halberstam. Czyżewska przeżyła obie śmierci głęboko i popadła w depresję[12][13].

Przed śmiercią gościnnie wystąpiła w jednym z odcinków serialu Układy.

Śmierć

[edytuj | edytuj kod]

Zmarła 17 czerwca 2010 w nowojorskim szpitalu New York Presbyterian Hospital na Manhattanie[54][55]. Chorowała na raka przełyku, który miał przerzuty do pnia mózgu[56]. Była nałogową palaczką, zawsze miała przy sobie papierośnicę i zapalniczkę, co było nieodłącznym elementem jej wizerunku[44]. Czyżewską po śmierci wspomniał „New York Times”, nazywając ją w artykule „królową bez kraju”[55]. Aktorkę pożegnali także aktorzy z Actors Studio[57].

Pogrzeb aktorki odbył się 18 października 2010 w Warszawie. Została pochowana na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie[58] (kwatera 30A-tuje-18)[59]. W ostatniej drodze towarzyszyli jej m.in. Daniel Olbrychski, Janusz Głowacki, Ewa Maria Morelle, Andrzej Mitan, Joanna Szczepkowska i Paweł Potoroczyn[60][61].

Była inspiracją do jednoaktówki Elżbieta Erased, będącej częścią spektaklu Trzy przypadki wygnania[60]. W 2015 do kin trafił film dokumentalny o Elżbiecie Czyżewskiej pt. Aktorka[62], w reżyserii Kingi Dębskiej i Marii Konwickiej. W serialu biograficznym Osiecka zagrała ją Barbara Garstka[3].

Filmografia

[edytuj | edytuj kod]

Filmy fabularne

[edytuj | edytuj kod]

Źródło: Internet Movie Database[63], Internetowa Baza Filmu Polskiego[3]

Seriale telewizyjne

[edytuj | edytuj kod]

Nagrody

[edytuj | edytuj kod]
  • 1962 – Nagroda (nagroda II stopnia za rolę Soni w Płatonowie w Teatrze Dramatycznym w Warszawie na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach)[3]
  • 1963 – Nagroda (Srebrna Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
  • 1964 – Nagroda (Srebrna Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
  • 1965 – Nagroda (Złota Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
  • 1988 – Nagroda (nagroda SFP na V Festiwalu „Młode Kino Polskie”)
  • 1990 – Nagroda Obie dla najlepszej aktorki za rolę w sztuce Crowbar
  • 2003 – Odcisk dłoni aktorki:Promenada Gwiazd w Międzyzdrojach

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Wg niektórych źródeł Czyżewska była żoną Skolimowskiego i w 1965 r. się rozwiedli. Jednak sam Skolimowski twierdzi, że małżeństwem nie byli[10].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Elzbieta Czyzewska obituary. guardian.co.uk. [dostęp 2010-07-11].
  2. ↑ Magda Sendecka: Elżbieta Czyżewska. Akademia Polskiego filmu. [dostęp 2018-05-14]. (pol.).
  3. ↑ a b c d Elżbieta Czyżewska. FilmPolski.pl. [dostęp 2010-08-06].
  4. ↑ Czyżewska Elżbieta, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-05-14].
  5. ↑ a b c Elżbieta Czyżewska, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2010-06-27].
  6. ↑ Elżbieta Czyżewska, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2018-05-14].
  7. ↑ a b c Kienzler 2015 ↓, s. 115.
  8. ↑ a b c d Kienzler 2015 ↓, s. 116.
  9. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 121.
  10. ↑ Donata Subbotko: Skolimowski: w sierocińcu najgorsze były wszy. Ojca ledwo pamiętam. Sam zgłosił się do transportu. Poszedł prosto do komory. Gazeta Wyborcza, 2018-05-18. [dostęp 2022-02-15]. (pol.).
  11. ↑ a b c Kienzler 2015 ↓, s. 117.
  12. ↑ a b c Życia nie da się powtórzyć (Elżbieta Czyżewska) – (1) [online], marhan.pl, 15 czerwca 2010 [dostęp 2010-07-29] [zarchiwizowane z adresu 2012-02-12].
  13. ↑ a b Aktorka z iskrą w oczach. rp.pl. [dostęp 2010-07-29].
  14. ↑ Jan Łomnicki, Wytwórnia Filmów Dokumentalnych w Warszawie, 1958.
  15. ↑ a b Kienzler 2015 ↓, s. 118.
  16. ↑ a b Kienzler 2015 ↓, s. 124.
  17. ↑ a b Odeszła Elżbieta Czyżewska [online], TVP Info, 18 czerwca 2010 [dostęp 2010-07-29] [zarchiwizowane z adresu 2010-06-21].
  18. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 117–118.
  19. ↑ a b Kienzler 2015 ↓, s. 119.
  20. ↑ a b Kienzler 2015 ↓, s. 120.
  21. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 118–119.
  22. ↑ a b Kienzler 2015 ↓, s. 123.
  23. ↑ a b Elżbieta Czyżewska, czyli ofiara marca 1968 r.. Filmtrack.pl. [dostęp 2010-06-27].
  24. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 125–126.
  25. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 126–129.
  26. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 129.
  27. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 130.
  28. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 132.
  29. ↑ a b Kienzler 2015 ↓, s. 135.
  30. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 135–136.
  31. ↑ Elżbieta Czyżewska nie żyje. Gazeta Wyborcza.pl. [dostęp 2010-07-29].
  32. ↑ Jerzy Karaszkiewicz. Słodkie lata. Gazeta Wyborcza. [dostęp 2010-07-29].
  33. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 136.
  34. ↑ Gańczak 2011 ↓, s. 82.
  35. ↑ Gańczak 2011 ↓, s. 349.
  36. ↑ Życia nie da się powtórzyć (Elżbieta Czyżewska) – (2). marhan.pl. [dostęp 2010-06-27].
  37. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 134–135.
  38. ↑ a b c Kienzler 2015 ↓, s. 140.
  39. ↑ Meryl Streep: The Inspiration For Her Polish Accent In „Sophie’s Choice” – UMass Lowell (2:00). umasslowell [dostęp 2016-11-14].
  40. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 139.
  41. ↑ Natalia Jeziorek: Elżbieta Czyżewska. Jej życie to bajka bez happy endu. gazeta.pl, 2018-04-13. [dostęp 2023-01-24]. (pol.).
  42. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 136–140.
  43. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 141.
  44. ↑ a b c Anna Bikont, Srebrna papierośnica i czarna suczka [online], Wyborcza.pl, 12 lipca 2010 [dostęp 2010-07-29] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-04].
  45. ↑ a b Kienzler 2015 ↓, s. 143.
  46. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 144.
  47. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 144–145.
  48. ↑ Sally Kirkland awards. imdb.com. [dostęp 2010-07-29].
  49. ↑ a b c Kienzler 2015 ↓, s. 145.
  50. ↑ a b Kienzler 2015 ↓, s. 146.
  51. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 146—147.
  52. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 147–148.
  53. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 148.
  54. ↑ Zmarła Elżbieta Czyżewska. Nowy Dziennik – Polish Daily News. [dostęp 2010-06-17].
  55. ↑ a b Elzbieta Czyzewska, Polish Actress Unwelcome in Her Own Country, Dies at 72. The New York Times. [dostęp 2010-06-17].
  56. ↑ Kienzler 2015 ↓, s. 150–151.
  57. ↑ Amerykańscy artyści pożegnali Elżbietę Czyżewską. Stopklatka.pl. [dostęp 2010-06-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-06-28)].
  58. ↑ Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski. Narodowy Panteon na Powązkach. Sławne osoby pochowane w latach 2007–2017. „Gazeta Stołeczna”, s. 11, 27 października 2017. 
  59. ↑ Wyszukiwarka cmentarna - Warszawskie cmentarze
  60. ↑ a b Kienzler 2015 ↓, s. 151.
  61. ↑ Ostatnia droga Elżbiety Czyżewskiej. wp.pl, 2010-10-18. [dostęp 2010-10-18].
  62. ↑ Jacek Szczerba: Elżbieta Czyżewska w Ameryce. Film „Aktorka” wchodzi do kin. wyborcza.pl. [dostęp 2017-01-13]. (pol.).
  63. ↑ Elzbieta Czyzewska. IMDb.com. [dostęp 2010-08-03].
  64. ↑ (dwie rozmowy, kolejno z: Kingą Dębską i Marią Konwicką) Małgorzata Steciak: „Aktorka”: dwa spojrzenia na Elżbietę Czyżewską. [w:] OnetFilm (film.onet.pl) [on-line]. Grupa Onet.pl S.A., 24 lipca 2015. [dostęp 2016-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 maja 2016)].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Elżbieta_Czyżewska&oldid=74611037”