Przejdź do zawartości

Zator (miasto): Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
LukBra88 (dyskusja | edycje)
855 edycji
m aktualizacja
 
(Nie pokazano 21 wersji utworzonych przez 15 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
{{Inne znaczenia|2=[[Zator|Zator w innych znaczeniach tej nazwy]]}}
{{Inne znaczenia|2=[[Zator|inne znaczenia tej nazwy]]|miasta}}
{{Polskie miasto infobox
{{Polskie miasto infobox
|nazwa = Zator
|nazwa = Zator
Linia 14: Linia 14:
|prawa miejskie = 1292 do 1896, odzyskane 1934
|prawa miejskie = 1292 do 1896, odzyskane 1934
|stanowisko zarządzającego =
|stanowisko zarządzającego =
|zarządzający = Mariusz Makuch
|zarządzający = Szymon Matyja
|powierzchnia = 11,52
|powierzchnia = 11,52
|wysokość = 239
|wysokość = 239
|rok = 31.12.2019
|rok = 31.12.2019
|liczba ludności = 3664<ref name="populacja2019">{{Cytuj |tytuł = Wyniki badań bieżących |data dostępu = 2020-07-31 |opublikowany = Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny|url = http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Tables.aspx}}</ref>
|liczba ludności = 3664<ref name="populacja2019">{{Cytuj |tytuł = Wyniki badań bieżących |data dostępu = 2020-07-31 |opublikowany = Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny |url = http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Tables.aspx}}</ref>
|gęstość zaludnienia = 318,1
|gęstość zaludnienia = 318,1
|strefa numeracyjna = (+48) 33
|strefa numeracyjna = (+48) 33
Linia 36: Linia 36:
|bip =
|bip =
}}
}}
'''Zator''' ([[język staropolski|staropol.]] ''Zatór'', {{w języku|de|Neu(en)stadt}}, [[Etnolekt wilamowski|wil.]] ''Naojśtaod'') – [[miasto]] w południowej [[Polska|Polsce]], w [[województwo małopolskie|województwie małopolskim]], w [[powiat oświęcimski|powiecie oświęcimskim]], siedziba [[Zator (gmina)|gminy miejsko-wiejskiej Zator]].
'''Zator''' ([[język staropolski|staropol.]] ''Zatór'', {{w języku|de|Neu(en)stadt}}, {{w języku|de|Seifersdorf}}<ref>[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/465 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich], Т. XIV: Worowo – Żyżyn. Warszawa, 1895. s. 465.</ref> [[Język wilamowski|wil.]] ''Naojśtaod'') – [[miasto]] w południowej [[Polska|Polsce]], w [[województwo małopolskie|województwie małopolskim]], w [[powiat oświęcimski|powiecie oświęcimskim]], siedziba [[Zator (gmina)|gminy miejsko-wiejskiej Zator]].


Miasto ma 3664 mieszkańców (31 grudnia 2019){{r|populacja2019}}.
Miasto ma 3664 mieszkańców (31 grudnia 2019){{r|populacja2019}}.


== Położenie ==
== Położenie ==
Miasto położone nad [[Skawa (rzeka)|Skawą]], w [[Kotlina Oświęcimska|Kotlinie Oświęcimskiej]]. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy [[Zatorskie Dni Karpia]]. Stolica [[Dolina Karpia|Doliny Karpia]].
Miasto położone nad [[Skawa (rzeka)|Skawą]], w [[Kotlina Oświęcimska|Kotlinie Oświęcimskiej]], w historycznej, geograficznej i kulturowej [[Małopolska|Małopolsce]] (dawna [[ziemia krakowska]]). Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy [[Zatorskie Dni Karpia]]. Stolica [[Dolina Karpia|Doliny Karpia]].


Miasto zajmuje 11,52 km² (1 stycznia 2011)<ref>{{cytuj |tytuł=Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r. |url=https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2013-r-,7,10.html|wydawca=Główny Urząd Statystyczny |miejsce=Warszawa |data=2013-07-26 |issn=1505-5507}}</ref>.
Miasto zajmuje 11,52 km² (1 stycznia 2011)<ref>{{cytuj |tytuł = Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r. |url = https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2013-r-,7,10.html |wydawca = Główny Urząd Statystyczny |miejsce = Warszawa |data = 2013-07-26 |issn = 1505-5507}}</ref>.


== Nazwa ==
== Toponimia ==
Nazwa pochodzi od wyrazu ''zator'' oznaczającego „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został zahamowany, zmuszając do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od miasta, a na południe od wsi [[Palczowice]], gdzie [[Skawa (rzeka)|Skawa]] ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, zwłaszcza [[karp]]ia.
Nazwa pochodzi od wyrazu ''zator'' oznaczającego „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został zahamowany, zmuszając do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od miasta, a na południe od wsi [[Palczowice]], gdzie [[Skawa (rzeka)|Skawa]] ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, zwłaszcza [[karp]]ia.


Lustracja z 1564 r. wyliczała w Zatorze 9 stawów, tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk – gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w ''górnicy'' (tzn. na przekopie [[Wieprzówka|Wieprzówki]]): Borowy, Szydłowiecki, Nowy<ref>{{cytuj|autor=[[Stanisław Rospond (językoznawca)|Stanisław Rospond]]|tytuł=Słownik etymologiczny miast i gmin PRL|miejsce=Wrocław|data=1984|s=447}}</ref>.
Lustracja z 1564 r. wyliczała w Zatorze 9 stawów, tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk – gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w ''górnicy'' (tzn. na przekopie [[Wieprzówka|Wieprzówki]]): Borowy, Szydłowiecki, Nowy<ref>{{cytuj |autor = [[Stanisław Rospond (językoznawca)|Stanisław Rospond]] |tytuł = Słownik etymologiczny miast i gmin PRL |miejsce = Wrocław |data = 1984 |s = 447}}</ref>.


Po raz pierwszy Zator wspomniany został w 1228 r. w dokumencie wystawionym jakoby przez księcia [[Kazimierz I opolski|Kazimierza I opolskiego]] jako darowizna dla [[Komes]]a [[Klemens z Brzeźnicy|Klemensa]] z rodu [[Gryfici (Świebodzice)|Świebodziców]]: „Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super [[Skawa (rzeka)|Scauam]] et omni iure eorum” (dokument uchodzi za sfałszowany). [[Kasztelanowie krakowscy|Kasztelan]] Klemens zaś fundując klasztor [[Benedyktynki|Benedyktynek]] w [[Staniątki|Staniątkach]] obdarzył go Zatorem, co potwierdzał [[Konrad I mazowiecki]] w 1242&nbsp;r. wymieniając ''Zator cum castoribus'' (z [[Regalia (gospodarka)|regale]] [[Bóbr|bobrowym]], a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243&nbsp;r. mamy ''Zathor''. Książę [[Bolesław V Wstydliwy]] w dokumencie wystawionym w [[Sandomierz]]u 23 lutego 1254&nbsp;r. kilkukrotnie wymienia Zator<ref>{{cytuj|autor r=Zbigniew Perzanowski|rozdział=Dawny Zator|tytuł=Cracovia, Polonia, Europa|miejsce=Kraków|data=1995|s=387–400|isbn=83-86077-67-0}}</ref>.
Po raz pierwszy Zator wspomniany został w 1228 r. w dokumencie wystawionym jakoby przez księcia [[Kazimierz I opolski|Kazimierza I opolskiego]] jako darowizna dla [[Komes]]a [[Klemens z Brzeźnicy|Klemensa]] z rodu [[Gryfici (Świebodzice)|Świebodziców]]: „Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super [[Skawa (rzeka)|Scauam]] et omni iure eorum” (dokument uchodzi za sfałszowany). [[Kasztelania krakowska|Kasztelan]] Klemens zaś fundując klasztor [[Benedyktynki|Benedyktynek]] w [[Staniątki|Staniątkach]] obdarzył go Zatorem, co potwierdzał [[Konrad I mazowiecki]] w 1242&nbsp;r. wymieniając ''Zator cum castoribus'' (z [[Regalia (gospodarka)|regale]] [[Bóbr|bobrowym]], a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243&nbsp;r. mamy ''Zathor''. Książę [[Bolesław V Wstydliwy]] w dokumencie wystawionym w [[Sandomierz]]u 23 lutego 1254&nbsp;r. kilkukrotnie wymienia Zator<ref>{{cytuj |autor r = Zbigniew Perzanowski |rozdział = Dawny Zator |tytuł = Cracovia, Polonia, Europa |miejsce = Kraków |data = 1995 |s = 387–400 |isbn = 83-86077-67-0}}</ref>.


28 maja 1260 r. w łacińskim dokumencie [[Władysław opolski|Władysława opolskiego]] wydanym w [[Racibórz|Raciborzu]] miejscowość wymieniona jest jako ''Zathar''<ref>{{cytuj|autor=Franciszek Kulczycki|tytuł=Monumenta mediiaevi historica res gestas Poloniae illustrantia|wolumin=IX|miejsce=Kraków|data=1886|s=XL}}</ref>.
28 maja 1260 r. w łacińskim dokumencie [[Władysław opolski|Władysława opolskiego]] wydanym w [[Racibórz|Raciborzu]] miejscowość wymieniona jest jako ''Zathar''<ref>{{cytuj |autor = Franciszek Kulczycki |tytuł = Monumenta mediiaevi historica res gestas Poloniae illustrantia |wolumin = IX |miejsce = Kraków |data = 1886 |s = XL}}</ref>.


Nazwę miejscowości w zlatynizowanej [[Język staropolski|staropolskiej]] formie ''Zathor'' wymienia w latach (1470–1480) [[Jan Długosz]] w księdze [[Liber beneficiorum|''Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis'']]<ref>Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, ''Liber Beneficiorum'', Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 229.</ref>. [[Sebastian Fabian Klonowic]] pisał w 1595&nbsp;r. w poemacie krajobrazowo-obyczajowym ''Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi'':
Nazwę miejscowości w zlatynizowanej [[Język staropolski|staropolskiej]] formie ''Zathor'' wymienia w latach (1470–1480) [[Jan Długosz]] w księdze [[Liber beneficiorum|''Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis'']]<ref>Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, ''Liber Beneficiorum'', Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 229.</ref>. [[Sebastian Fabian Klonowic]] pisał w 1595&nbsp;r. w poemacie krajobrazowo-obyczajowym ''Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi'':
Linia 59: Linia 59:
}}
}}


W roku 1613 śląski regionalista i historyk [[Mikołaj Henel]] z [[Prudnik]]a wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. ''Silesiographia'' podając jej łacińską nazwę: ''Zatoria''<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Haberland |imię = Detlef |tytuł = Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld |url = https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/31994/edition/37152 |inni = Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka |rok = 2011 |wydawca = Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu |miejsce = Wrocław |isbn = 978-83-910595-2-4 |strony = 182}}</ref>. Staropolską nazwę ''Zatór'' w 1867 roku podał Jan Nepomucen Gątkowski w książce ''Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego''.
W roku 1613 śląski regionalista i historyk [[Mikołaj Henel]] z [[Prudnik]]a wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska (i sąsiednich terenów małopolskich) pt. ''Silesiographia'' podając jej łacińską nazwę: ''Zatoria''<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Haberland |imię = Detlef |tytuł = Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld |url = https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/31994/edition/37152 |inni = Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka |rok = 2011 |wydawca = Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu |miejsce = Wrocław |isbn = 978-83-910595-2-4 |strony = 182}}</ref>. Staropolską nazwę ''Zatór'' w 1867 roku podał Jan Nepomucen Gątkowski w książce ''Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego''.


Funkcjonująca w średniowieczu nazwa niemiecka ''Neustadt'' (''Neuenstadt'') znaczy nowe miasto.
Funkcjonująca w średniowieczu nazwa niemiecka ''Neustadt'' (''Neuenstadt'') znaczy nowe miasto.


== Historia ==
== Historia ==
{{Osobny artykuł|Księstwo oświęcimskie|Zatory|Zawada (archeologia)}}
{{Osobny artykuł|Księstwo oświęcimskie|Zatory|Zawada (toponim)}}
[[Plik:Chateau de Zator.jpg|thumb|left|Staloryt ''Chateau de Zator / Zamek w Zatorze'' z pracy C. Forstera, ''Pologne'', Paryż 1840, sygnowany Ch. Lataisse]]
[[Plik:Chateau de Zator.jpg|thumb|left|Staloryt ''Chateau de Zator / Zamek w Zatorze'' z pracy C. Forstera, ''Pologne'', Paryż 1840, sygnowany Ch. Lataisse]]
W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatora gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 uzyskał [[prawa miejskie]] z nadania księcia cieszyńskiego [[Mieszko cieszyński|Mieszka]]. Zator otrzymał [[prawo składu]] w 1292 roku<ref>{{cytuj|autor=Stan Lewicki|tytuł=Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych|miejsce=Warszawa|data=1920|s=134}}</ref>. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich [[Kęty|Kęt]]. Tym razem również sprowadzili osiedleńców z [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Niemiec]], a obok nazwy polskiej używano niemieckiej nazwy Neustadt (Newenstadt, Neestad)<ref>{{cytuj pismo |autor=Krzysztof Koźbiał |tytuł=Wadowice na tle osad starostwa zatorskiego : zarys dziejów do 1772 roku |czasopismo=Wadoviana|wolumin=3 |rok=1999 |strony=38|url=http://wadoviana.eu/wp-content/uploads/2017/06/Wadowice-na-tle-osad-starostwa-zatorskiego-K.-Ko%C5%BAbia%C5%82.pdf}}</ref>, dlatego czasem zaliczano miejscowość do [[bielsko-bialska wyspa językowa|bielskiej wyspy językowej]].
W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatora gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 roku notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 roku uzyskał [[prawa miejskie]] z nadania księcia cieszyńskiego [[Mieszko cieszyński|Mieszka]]. Zator otrzymał [[prawo składu]] w 1292 roku<ref>{{cytuj |autor = Stan Lewicki |tytuł = Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych |miejsce = Warszawa |data = 1920 |s = 134}}</ref>. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich [[Kęty|Kęt]]. Tym razem również sprowadzili osiedleńców z [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Niemiec]], a obok nazwy polskiej używano niemieckiej nazwy Neustadt (Newenstadt, Neestad)<ref>{{cytuj pismo |autor = Krzysztof Koźbiał |tytuł = Wadowice na tle osad starostwa zatorskiego. Zarys dziejów do 1772 roku |url = http://wadoviana.eu/wp-content/uploads/2017/06/Wadowice-na-tle-osad-starostwa-zatorskiego-K.-Ko%C5%BAbia%C5%82.pdf|czasopismo = Wadoviana |wolumin = 3 |rok = 1999 |strony = 38}}</ref>, dlatego czasem zaliczano miejscowość do [[bielsko-bialska wyspa językowa|bielskiej wyspy językowej]].


Od 1315 roku miasto było częścią [[Księstwo oświęcimskie|księstwa oświęcimskiego]]<ref name="Gątkowski">{{cytuj|autor=Jan Nepomucen Gątkowski|tytuł=Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego|miejsce=Lwów|data=1867}}</ref>. W latach 1445–1564 stolica [[Księstwo zatorskie|księstwa zatorskiego]] powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.
Od 1315 roku miasto było częścią [[Księstwo oświęcimskie|księstwa oświęcimskiego]]<ref name="Gątkowski">{{cytuj |autor = Jan Nepomucen Gątkowski |tytuł = Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego |miejsce = Lwów |data = 1867}}</ref>. W latach 1445–1564 stolica [[Księstwo zatorskie|księstwa zatorskiego]] powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.


W 1456 roku księstwo zatorskie zostało zhołdowane Polsce, dzięki czemu nastąpiła ponowna integracja terenów księstwa zatorskiego, jak i samego Zatora, z [[Małopolska|Małopolską]]. W 1494 roku ostatni książę zatorski Janusz sprzedał księstwo królowi Janowi Olbrachtowi, zachowując prawo dożywotniego władania<ref>{{Cytuj | url=https://www.zator.pl/gmina/historia.html | tytuł=Historia - Strona Urzędu Miasta w Zatorze<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=zator.pl | język=pl | data dostępu=2024-06-03}}</ref>.
⚫
W 1513 włączona do [[Korona Królestwa Polskiego|Korony Królestwa Polskiego]]. W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżała w granicach korony w [[powiat śląski|powiecie śląskim]] [[województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwa krakowskiego]] jako siedziba starostwa niegrodowego. Po [[Unia lubelska|unii lubelskiej]] w 1569 księstwo Oświęcimia i Zatora stało się częścią [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]], w której pozostawało do [[I rozbiór Polski|I rozbioru]] w 1772{{r|Gątkowski}}. W XVI i XVII&nbsp;w. – centrum [[reformacja|reformacji]]. W XV i XVI&nbsp;w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany ''gajonym''. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski, który orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII&nbsp;w. Po stuletniej przerwie, w 1765&nbsp;r. wznowił działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784&nbsp;r.<ref>{{cytuj|autor=M. Pawlikowski|tytuł=Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej|miejsce=Strzałków|data=2012}}</ref>


⚫
W 1513 roku włączony bezpośrednio do [[Korona Królestwa Polskiego|Korony Królestwa Polskiego]] (już jako część Małopolski). W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżał w granicach korony w [[powiat śląski|powiecie śląskim]] [[województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwa krakowskiego]] jako siedziba starostwa niegrodowego. Po [[Unia lubelska|unii lubelskiej]] w 1569 roku księstwo Oświęcimia i Zatora (jako część [[Ziemia krakowska|ziemi krakowskiej]]) stało się częścią [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]], w której pozostawało do [[I rozbiór Polski|I rozbioru]] w 1772 roku{{r|Gątkowski}} będąc w składzie [[Prowincja małopolska|prowincji małopolskiej]]. W XVI i XVII&nbsp;w. – centrum [[reformacja|reformacji]]. W XV i XVI&nbsp;w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany ''gajonym''. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski, który orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII&nbsp;w. Po stuletniej przerwie, w 1765 roku wznowił działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 roku<ref>{{cytuj |autor = M. Pawlikowski |tytuł = Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej |miejsce = Strzałków |data = 2012}}</ref>.
⚫
Po rozbiorach Zator znalazł się w [[Zabór austriacki|zaborze austriackim]], wchodząc w skład [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Królestwa Galicji i Lodomerii]]. W 1786 r. [[Ewaryst Andrzej Kuropatnicki|Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki]] w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi" podał: ''Zator. Tu bywały sejmiki, sądy ziemskie i grodzkie. Akta tych xięstw w zamku, który znakomicie ozdobił i mieszkalnym uczynił teraz dziedzic JW. hrabia Dunin, przedtem starosta tutejszy, kawaler orderu ś. Stanisława''<ref>Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: "Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi", Przemyśl 1786, s. 8</ref>. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się książętami Zatora (''Herzog von Zator'').


⚫
Po rozbiorach Zator znalazł się w [[Zabór austriacki|zaborze austriackim]], wchodząc w skład [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Królestwa Galicji i Lodomerii]]. W 1786 roku [[Ewaryst Andrzej Kuropatnicki|Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki]] w swym „Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi” podał: ''Zator. Tu bywały sejmiki, sądy ziemskie i grodzkie. Akta tych xięstw w zamku, który znakomicie ozdobił i mieszkalnym uczynił teraz dziedzic JW. hrabia Dunin, przedtem starosta tutejszy, kawaler orderu ś. Stanisława''<ref>Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: „Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi”, Przemyśl 1786, s. 8.</ref>. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się książętami Zatora (''Herzog von Zator'').
W latach 1815–1866 – na mocy postanowień [[kongres wiedeński|kongresu wiedeńskiego]] Zator został włączony do [[Związek Niemiecki|Związku Niemieckiego]]. Od XIX&nbsp;w. rozwijał się w mieście drobny przemysł, jednak coraz bardziej odstawało ono gospodarczo od sąsiednich, większych ośrodków. W roku 1896 Zator został pozbawiony praw miejskich, które odzyskał dopiero w roku 1934. Podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]] wcielony do [[III Rzesza|III Rzeszy]]. Wyzwolony spod okupacji niemieckiej 26 stycznia 1945&nbsp;r.

[[Podział administracyjny Polski (1975–1998)|W latach 1975–1998]] w [[województwo bielskie|woj. bielskim]].
W 1778 roku rząd austriacki sprzedał dobra zatorskie ostatniemu staroście [[Fryderyk Piotr Dunin|Fryderykowi Piotrowi Duninowi]]. Od tej pory, aż do drugiej wojny światowej, zatorszczyzna była w posiadaniu możnych rodów: Duninów, Poniatowskich, Tyszkiewiczów, Wąsowiczów, Potockich z tzw. linii wilanowskiej, ostatniej z linii krzeszowickiej. Uruchomienie linii kolejowej [[Skawina (stacja kolejowa)|Skawina]] - [[Oświęcim (stacja kolejowa)|Oświęcim]] przyczyniło się do ponownego ożywienia życia gospodarczego miasta. Powstawały nowe zakłady wytwórcze, rozwijało się rzemiosło, głównie plecionkarstwo i wikliniarstwo, kwitł handel, prosperowała gospodarka rybna<ref>{{Cytuj | url=https://www.zator.pl/gmina/historia.html | tytuł=Historia - Strona Urzędu Miasta w Zatorze<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=zator.pl | język=pl | data dostępu=2024-06-03}}</ref>.
{{clear}}

W latach 1815–1866 – na mocy postanowień [[kongres wiedeński|kongresu wiedeńskiego]] Zator, pozostając częścią austriackiej Galicji, został włączony do [[Związek Niemiecki|Związku Niemieckiego]]. Od XIX&nbsp;w. rozwijał się w mieście drobny przemysł, jednak coraz bardziej odstawało ono gospodarczo od sąsiednich, większych ośrodków. Od 1865 roku działa w mieście Straż Ogniowa, od 1871 roku Czytelnia Miejska, od 1891 roku Sąd Grodzki, od 1892 roku Urząd telegraficzny, od 1895 roku Towarzystwo Zaliczkowe (obecnie Bank Spółdzielczy)<ref>{{Cytuj | url=https://www.zator.pl/gmina/historia.html | tytuł=Historia - Strona Urzędu Miasta w Zatorze<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=zator.pl | język=pl | data dostępu=2024-06-03}}</ref>. W 1896 roku Zator został pozbawiony praw miejskich, które odzyskał dopiero w 1934. W 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Zator został włączony w skład [[Województwo krakowskie (II Rzeczpospolita)|województwa krakowskiego]]. Podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]] został bezpośrednio wcielony do [[III Rzesza|III Rzeszy]]. Okupacja niemiecka Zatora zakończyła się 26 stycznia 1945 roku, kiedy do miasta wkroczyła Armia Czerwona. [[Podział administracyjny Polski (1975–1998)|W latach 1975–1998]] w [[województwo bielskie|woj. bielskim]].{{clear}}
<gallery mode="packed" heights="192">
<gallery mode="packed" heights="192">
Mapa Wegier, Polski, Prus i Woloszczyzny, 1525. czwarte strassburskie wydanie, ptolemejskiej mapy Waldseemüllera z 1507 r.zamieszczone w wydaniu dziela Claudii Ptolemaei Geographicae enarrationis..jpg|[[Martin Waldseemüller]], fragment mapy Małopolski z zaznaczonym Zatorem (''Sator''), 1507&nbsp;r.<ref>''Karte von der, Germania, Kleinpolen, Hungary, Walachai u. Siebenbuergen nebst Theilen der angraenzenden Laender'' z „Claudii Ptolemaei geographicae enarrationis libri octo”, 1525, Strassburg</ref>
Mapa Wegier, Polski, Prus i Woloszczyzny, 1525. czwarte strassburskie wydanie, ptolemejskiej mapy Waldseemüllera z 1507 r.zamieszczone w wydaniu dziela Claudii Ptolemaei Geographicae enarrationis..jpg|[[Martin Waldseemüller]], fragment mapy Małopolski z zaznaczonym Zatorem (''Sator''), 1507&nbsp;r.<ref>''Karte von der, Germania, Kleinpolen, Hungary, Walachai u. Siebenbuergen nebst Theilen der angraenzenden Laender'' z „Claudii Ptolemaei geographicae enarrationis libri octo”, 1525, Strassburg.</ref>
1592 Polonia Silesia Wenceslao Godreccio.png|Zator w granicach [[Korona Królestwa Polskiego|Korony Królestwa Polskiego]] na mapie [[Wacław Grodziecki|Wacława Grodzieckiego]] wydanej w 1592 roku
1592 Polonia Silesia Wenceslao Godreccio.png|Zator w granicach [[Korona Królestwa Polskiego|Korony Królestwa Polskiego]] na mapie [[Wacław Grodziecki|Wacława Grodzieckiego]] wydanej w 1592
Oswiecz et Zator.jpg|Zator na starej mapie [[Księstwo oświęcimskie|Księstwa Oświęcimskiego]] i [[Księstwo zatorskie|Księstwa Zatorskiego]] – [[Abraham Ortelius]] (1603)
Oswiecz et Zator.jpg|Zator na starej mapie [[Księstwo oświęcimskie|Księstwa Oświęcimskiego]] i [[Księstwo zatorskie|Księstwa Zatorskiego]] – [[Abraham Ortelius]] (1603)
</gallery>
</gallery>


⚫
[[Plik:Zator gm. Zator kościół św. Wojciecha i św. Jerzego (A-1156M).jpg |thumb|Kościół par. pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 roku]]
⚫
== Zabytki ==
⚫
[[Plik:Zator kościół BMa3.jpg|thumb|Kościół par. pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 roku]]
[[Plik:Zator.JPG|thumb|[[Zamek w Zatorze]]]]
[[Plik:Zator.JPG|thumb|[[Zamek w Zatorze]]]]
[[Plik:Zator 2BMa3.jpg|thumb|Kamienice przy rynku]]
[[Plik:Zator 2BMa3.jpg|thumb|Kamienice przy rynku]]
[[Plik:Zator, nowy blok, ulica Jana Pawła II 9-11.jpg|thumb|Nowe budownictwo przy ul. Jana Pawła II]]
[[Plik:Zator, nowy blok, ulica Jana Pawła II 9-11.jpg|thumb|Nowe budownictwo przy ul. Jana Pawła II]]

⚫
* [[Kościół św. Wojciecha i św. Jerzego w Zatorze|Kościół parafialny]] pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Wewnątrz kościoła liczne pamiątki. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII / XIX&nbsp;w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.
⚫
== Zabytki ==
⚫
* [[Zamek w Zatorze|Zamek]] pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r., przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836&nbsp;r. według projektu [[Franciszek Maria Lanci|F.M. Lanciego]], następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym.
Obiekt wpisany do [[Rejestr zabytków (Polska)|rejestru zabytków]] [[Zabytek|nieruchomych]] województwa małopolskiego<ref name=":rejestr" />.
* Układ urbanistyczny.
⚫
* [[Kościół św. Wojciecha i św. Jerzego w Zatorze|Kościół pw. św. Wojciecha i św. Jerzego]].<br />Kościół parafialny z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII / XIX&nbsp;w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.

* Wozownia/oficyna pl. Kościuszki 4;
⚫
* [[Zamek w Zatorze|pałac]], otoczenie, park tarasowy, oficyna (tzw. „portierówka”), brama z fragmentem muru obwodowego.<br />Obiekt pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r., przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836&nbsp;r. według projektu [[Franciszek Maria Lanci|F.M. Lanciego]], następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym;

* wczesnośredniowieczne grodzisko.

=== Inne zabytki ===
* Relikty [[fortyfikacja|fortyfikacji]] miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
* Relikty [[fortyfikacja|fortyfikacji]] miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
* Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
* Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
Linia 98: Linia 109:
* Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
* Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
* Park z XIX w.
* Park z XIX w.
* Około 50 budowli na terenie miasta posiada cechy zabytkowe.


== Gospodarka i przemysł ==
== Gospodarka i przemysł ==
Linia 119: Linia 129:


== Transport ==
== Transport ==
* {{AS-droga|K|28}} [[droga krajowa nr 28 (Polska)|Droga krajowa nr 28]]: Zator – [[Nowy Sącz]] – [[Krosno]] – [[Przemyśl]] – [[Medyka]] – granica państwa
* [[droga krajowa nr 28 (Polska)|Droga krajowa nr 28]]: Zator – [[Wadowice]] – [[Nowy Sącz]] – [[Przemyśl]] – [[Medyka]] – granica państwa
* {{AS-droga|K|44}} [[droga krajowa nr 44 (Polska)|Droga krajowa nr 44]]: [[Gliwice]] – [[Tychy]] – [[Oświęcim]] – [[Kraków]]
* [[droga krajowa nr 44 (Polska)|Droga krajowa nr 44]]: [[Gliwice]] – [[Tychy]] – [[Oświęcim]] – [[Kraków]]
*{{AS-droga|W|781}} [[Droga wojewódzka nr 781]]: [[Chrzanów]] – Zator – [[Andrychów]] – [[Łękawica (województwo śląskie)|Łękawica]]
* [[Droga wojewódzka nr 781]]: [[Chrzanów]] – Zator – [[Andrychów]] – [[Łękawica (województwo śląskie)|Łękawica]]


== Współpraca międzynarodowa ==
== Współpraca międzynarodowa ==
Miasta i gminy partnerskie:
Miasta i gminy partnerskie:
* {{flaga|HUN}} Berekfürdő, [[Węgry]]
* [[Berekfürdő]], [[Węgry]]
* {{flaga|SVK}} [[Bojnice]], [[Słowacja]]
* [[Bojnice]], [[Słowacja]]
* {{flaga|SVK}} [[Terchová]], [[Słowacja]]
* [[Terchová]], [[Słowacja]]
* {{flaga|SUI}} [[Brig|Brig Glis]], [[Szwajcaria]]<ref>[http://www.zator.pl/pl/19677/0/Partnerzy.html Strona miasta i gminy Zator].</ref>
* [[Brig-Glis]], [[Szwajcaria]]<ref>[http://www.zator.pl/pl/19677/0/Partnerzy.html Strona miasta i gminy Zator].</ref>

== Ludzie związani z Zatorem ==
{{Kategoria główna|Ludzie związani z Zatorem (województwo małopolskie)}}


== Zobacz też ==
== Zobacz też ==
Linia 134: Linia 147:


== Przypisy ==
== Przypisy ==
<references>
{{Przypisy}}
<ref name=":rejestr">{{Cytuj |url = https://www.wuoz.malopolska.pl/wp-content/uploads/2023/07/Rejestr-zabytk%C3%B3w-powiaty-lipiec-2023.pdf |tytuł = Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy |opublikowany = wuoz.malopolska.pl |data dostępu = 2023-12-01}}</ref>
</references>


== Linki zewnętrzne ==
== Linki zewnętrzne ==
Linia 149: Linia 164:
{{Kontrola autorytatywna}}
{{Kontrola autorytatywna}}


[[Kategoria:Zator (województwo małopolskie)| ]]
[[Kategoria:Zator (miasto)| ]]
[[Kategoria:Miasta posiadające prawo składu]]
[[Kategoria:Miasta posiadające prawo składu]]
[[Kategoria:Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku]]
[[Kategoria:Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku]]

Aktualna wersja na dzień 23:49, 28 wrz 2024

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.
Zator
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Ratusz na rynku w Zatorze (2021)
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

oświęcimski

Gmina

Zator

Data założenia

XII wiek

Prawa miejskie

1292 do 1896, odzyskane 1934

Burmistrz

Szymon Matyja

Powierzchnia

11,52 km²

Wysokość

239 m n.p.m.

Populacja (31.12.2019)
• liczba ludności
• gęstość


3664[1]
318,1 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 33

Kod pocztowy

32-640

Tablice rejestracyjne

KOS

Położenie na mapie gminy Zator
Mapa konturowa gminy Zator, w centrum znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego
Mapa konturowa powiatu oświęcimskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Zator”
Ziemia49°59′47″N 19°26′17″E/49,996389 19,438056
TERC (TERYT)

1213094

SIMC

0927576

Urząd miejski
Rynek 10
32-640 Zator
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Zator (staropol. Zatór, niem. Neu(en)stadt, niem. Seifersdorf[2] wil. Naojśtaod) – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zator.

Miasto ma 3664 mieszkańców (31 grudnia 2019)[1].

Położenie

[edytuj | edytuj kod]

Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej, w historycznej, geograficznej i kulturowej Małopolsce (dawna ziemia krakowska). Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia.

Miasto zajmuje 11,52 km² (1 stycznia 2011)[3].

Toponimia

[edytuj | edytuj kod]

Nazwa pochodzi od wyrazu zator oznaczającego „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został zahamowany, zmuszając do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od miasta, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, zwłaszcza karpia.

Lustracja z 1564 r. wyliczała w Zatorze 9 stawów, tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk – gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w górnicy (tzn. na przekopie Wieprzówki): Borowy, Szydłowiecki, Nowy[4].

Po raz pierwszy Zator wspomniany został w 1228 r. w dokumencie wystawionym jakoby przez księcia Kazimierza I opolskiego jako darowizna dla Komesa Klemensa z rodu Świebodziców: „Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super Scauam et omni iure eorum” (dokument uchodzi za sfałszowany). Kasztelan Klemens zaś fundując klasztor Benedyktynek w Staniątkach obdarzył go Zatorem, co potwierdzał Konrad I mazowiecki w 1242 r. wymieniając Zator cum castoribus (z regale bobrowym, a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243 r. mamy Zathor. Książę Bolesław V Wstydliwy w dokumencie wystawionym w Sandomierzu 23 lutego 1254 r. kilkukrotnie wymienia Zator[5].

28 maja 1260 r. w łacińskim dokumencie Władysława opolskiego wydanym w Raciborzu miejscowość wymieniona jest jako Zathar[6].

Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zathor wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[7]. Sebastian Fabian Klonowic pisał w 1595 r. w poemacie krajobrazowo-obyczajowym Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi:

gdy coraz dawny zamula a torem mknie Wisła nowym, zowią to zatorem.

W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska (i sąsiednich terenów małopolskich) pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Zatoria[8]. Staropolską nazwę Zatór w 1867 roku podał Jan Nepomucen Gątkowski w książce Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego.

Funkcjonująca w średniowieczu nazwa niemiecka Neustadt (Neuenstadt) znaczy nowe miasto.

Historia

[edytuj | edytuj kod]
 Osobne artykuły: Księstwo oświęcimskie, Zatory i Zawada (toponim).
Staloryt Chateau de Zator / Zamek w Zatorze z pracy C. Forstera, Pologne, Paryż 1840, sygnowany Ch. Lataisse

W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatora gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 roku notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 roku uzyskał prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka. Zator otrzymał prawo składu w 1292 roku[9]. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich Kęt. Tym razem również sprowadzili osiedleńców z Niemiec, a obok nazwy polskiej używano niemieckiej nazwy Neustadt (Newenstadt, Neestad)[10], dlatego czasem zaliczano miejscowość do bielskiej wyspy językowej.

Od 1315 roku miasto było częścią księstwa oświęcimskiego[11]. W latach 1445–1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.

W 1456 roku księstwo zatorskie zostało zhołdowane Polsce, dzięki czemu nastąpiła ponowna integracja terenów księstwa zatorskiego, jak i samego Zatora, z Małopolską. W 1494 roku ostatni książę zatorski Janusz sprzedał księstwo królowi Janowi Olbrachtowi, zachowując prawo dożywotniego władania[12].

W 1513 roku włączony bezpośrednio do Korony Królestwa Polskiego (już jako część Małopolski). W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżał w granicach korony w powiecie śląskim województwa krakowskiego jako siedziba starostwa niegrodowego. Po unii lubelskiej w 1569 roku księstwo Oświęcimia i Zatora (jako część ziemi krakowskiej) stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w której pozostawało do I rozbioru w 1772 roku[11] będąc w składzie prowincji małopolskiej. W XVI i XVII w. – centrum reformacji. W XV i XVI w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany gajonym. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski, który orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII w. Po stuletniej przerwie, w 1765 roku wznowił działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 roku[13].

Po rozbiorach Zator znalazł się w zaborze austriackim, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W 1786 roku Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym „Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi” podał: Zator. Tu bywały sejmiki, sądy ziemskie i grodzkie. Akta tych xięstw w zamku, który znakomicie ozdobił i mieszkalnym uczynił teraz dziedzic JW. hrabia Dunin, przedtem starosta tutejszy, kawaler orderu ś. Stanisława[14]. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się książętami Zatora (Herzog von Zator).

W 1778 roku rząd austriacki sprzedał dobra zatorskie ostatniemu staroście Fryderykowi Piotrowi Duninowi. Od tej pory, aż do drugiej wojny światowej, zatorszczyzna była w posiadaniu możnych rodów: Duninów, Poniatowskich, Tyszkiewiczów, Wąsowiczów, Potockich z tzw. linii wilanowskiej, ostatniej z linii krzeszowickiej. Uruchomienie linii kolejowej Skawina - Oświęcim przyczyniło się do ponownego ożywienia życia gospodarczego miasta. Powstawały nowe zakłady wytwórcze, rozwijało się rzemiosło, głównie plecionkarstwo i wikliniarstwo, kwitł handel, prosperowała gospodarka rybna[15].

W latach 1815–1866 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator, pozostając częścią austriackiej Galicji, został włączony do Związku Niemieckiego. Od XIX w. rozwijał się w mieście drobny przemysł, jednak coraz bardziej odstawało ono gospodarczo od sąsiednich, większych ośrodków. Od 1865 roku działa w mieście Straż Ogniowa, od 1871 roku Czytelnia Miejska, od 1891 roku Sąd Grodzki, od 1892 roku Urząd telegraficzny, od 1895 roku Towarzystwo Zaliczkowe (obecnie Bank Spółdzielczy)[16]. W 1896 roku Zator został pozbawiony praw miejskich, które odzyskał dopiero w 1934. W 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Zator został włączony w skład województwa krakowskiego. Podczas II wojny światowej został bezpośrednio wcielony do III Rzeszy. Okupacja niemiecka Zatora zakończyła się 26 stycznia 1945 roku, kiedy do miasta wkroczyła Armia Czerwona. W latach 1975–1998 w woj. bielskim.

Kościół par. pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 roku
Zamek w Zatorze
Kamienice przy rynku
Nowe budownictwo przy ul. Jana Pawła II

Zabytki

[edytuj | edytuj kod]

Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[18].

  • Układ urbanistyczny.
  • Kościół pw. św. Wojciecha i św. Jerzego.
    Kościół parafialny z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII / XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.
  • Wozownia/oficyna pl. Kościuszki 4;
  • pałac, otoczenie, park tarasowy, oficyna (tzw. „portierówka”), brama z fragmentem muru obwodowego.
    Obiekt pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r., przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836 r. według projektu F.M. Lanciego, następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym;
  • wczesnośredniowieczne grodzisko.

Inne zabytki

[edytuj | edytuj kod]
  • Relikty fortyfikacji miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
  • Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
  • Cmentarz komunalny z 1784 r.
  • Cmentarz żydowski z poł. XIX w.
  • Aleja lipowa – pomnik przyrody.
  • Folwark „Podlipki”.
  • Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
  • Park z XIX w.

Gospodarka i przemysł

[edytuj | edytuj kod]
Strefa Aktywności Gospodarczej

W latach 2009–2012 oddano pod inwestycje blisko 40 ha uzbrojonych infrastrukturalnie terenów z zaprojektowanym dogodnym rozwiązaniem komunikacyjnym, w tym 30 ha na działalność przemysłową i 8 ha pod usługi. Wydzielone 4,9 ha zatorskiej strefy zostało włączone w Specjalną Strefą Ekonomiczną, podstrefę Krakowskiego Parku Technologicznego. Docelowo SAG-SSE Zator obejmie ponad 100 ha terenów inwestycyjnych.

Turystyka

[edytuj | edytuj kod]
Park Mitologii
  • Lunapark „Zatorland” w skład którego wchodzi Park Ruchomych Dinozaurów, Park Mitologii, Park Świętego Mikołaja, Park Bajek i Stworzeń Wodnych oraz Park Owadów. Na terenie Lunaparku znajduje się między innymi kino 5D.[19]
  • Największy w Polsce rodzinny park rozrywki „Energylandia”, otwarty 14 lipca 2014 r.
  • Łowiska wędkarskie, m.in.: Podlipki, Zakole A, Zbiornik Piastowski, Zbiornik Tęczak.
  • Trasy rowerowe o różnym stopniu trudności m.in.: Dookoła Doliny Karpia, Dookoła Stawów Pełnych Karpia, Szlak Wiślany.
  • Ośrodek wypoczynkowy stylizowany na dziki zachód Western Camp Resort.

Sport

[edytuj | edytuj kod]

Transport

[edytuj | edytuj kod]

Współpraca międzynarodowa

[edytuj | edytuj kod]

Miasta i gminy partnerskie:

Ludzie związani z Zatorem

[edytuj | edytuj kod]
 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Zatorem (województwo małopolskie).

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Wyniki badań bieżących [online], Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2020-07-31].
  2. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Т. XIV: Worowo – Żyżyn. Warszawa, 1895. s. 465.
  3. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 26 lipca 2013, ISSN 1505-5507.
  4. ↑ Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 447.
  5. ↑ Zbigniew Perzanowski, Dawny Zator, [w:] Cracovia, Polonia, Europa, Kraków 1995, s. 387–400, ISBN 83-86077-67-0.
  6. ↑ Franciszek Kulczycki, Monumenta mediiaevi historica res gestas Poloniae illustrantia, t. IX, Kraków 1886, XL.
  7. ↑ Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, Liber Beneficiorum, Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 229.
  8. ↑ Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 182. ISBN 978-83-910595-2-4.
  9. ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych, Warszawa 1920, s. 134.
  10. ↑ Krzysztof Koźbiał. Wadowice na tle osad starostwa zatorskiego. Zarys dziejów do 1772 roku. „Wadoviana”. 3, s. 38, 1999. 
  11. ↑ a b Jan Nepomucen Gątkowski, Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego, Lwów 1867.
  12. ↑ Historia - Strona Urzędu Miasta w Zatorze [online], zator.pl [dostęp 2024-06-03] (pol.).
  13. ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  14. ↑ Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: „Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi”, Przemyśl 1786, s. 8.
  15. ↑ Historia - Strona Urzędu Miasta w Zatorze [online], zator.pl [dostęp 2024-06-03] (pol.).
  16. ↑ Historia - Strona Urzędu Miasta w Zatorze [online], zator.pl [dostęp 2024-06-03] (pol.).
  17. ↑ Karte von der, Germania, Kleinpolen, Hungary, Walachai u. Siebenbuergen nebst Theilen der angraenzenden Laender z „Claudii Ptolemaei geographicae enarrationis libri octo”, 1525, Strassburg.
  18. ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-01].
  19. ↑ Dinozatorland.
  20. ↑ Strona miasta i gminy Zator.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Gmina Zator
Miasto
Wsie
Integralne
części wsi

Powiat oświęcimski
Miasta
Gminy miejskie
Gminy miejsko-wiejskie
Gminy wiejskie

Herb powiatu oświęcimskiego

Powiat oświęcimski (1920–32 i 1951–75)
Przynależność wojewódzka
Miasta (1920–32)
Miasteczka (1920–32)
  • brak
Gminy miejskie (1920–32 i 1951–75)
Osiedla (1954–72)
Gminy wiejskie zbiorowe (1951–75)
Gromady
(1954–72)
Powiat wadowicki (1920–39 i 1945–75)
Przynależność wojewódzka
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)
Miasteczka (1920–34)
Gminy miejskie (1920–39 i 1945–75)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–39, 1945–54 i 1973–75)
Gromady
(1954–72)
  1. ↑ a b c d e f g h i podczas okupacji 1939–45 włączono do III Rzeszy (rejencja katowicka); nawias oznacza gminę zniesioną w GG (w III Rzeszy obowiązywały gminy jednostkowe)
  2. ↑ a b c d e f podczas okupacji 1939–45 włączono do Landkreis Krakau
  3. ↑ a b c podczas okupacji 1939–45 włączono do Landkreis Neumarkt
Miasta województwa małopolskiego
Miasta na prawach powiatu
Miasta powiatowe
Miasta gminne

Herb województwa małopolskiego

Województwo bielskie (1975–1998)
Miejscowości o statusie miasta
(1975–1998)
„Miasta” (1975–1991) /
Gminy miejskie (1991/92–1998)
Gminy miejsko-wiejskie[A][B]
(1991/92–1998)
„Gminy” (1975–1991) /
Gminy wiejskie (1991/92–1998)
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Do 1991, miasto i jednoimienna gmina posiadały wspólne organa, mimo że stanowiły odrębne jednostki administracyjne.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Na przełomie 1991/92, miasto i jednoimienną gminę (posiadające wspólne organa) formalnie połączono w jedną gminę miejsko-wiejską.
  3. ↑ 1 I 1997 zmiana nazwy gminy: Haźlach → Hażlach.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zator_(miasto)&oldid=74852518”