Retrofleksja (fonetyka)

Retrofleksja (z łac. retrō ‘wstecz’ i flexio ‘zginanie’ od czasownika flectere ‘zgiąć’) to rodzaj artykulacji spółgłosek (też samogłosek). Retrofleksja polega na wygięciu przodu języka ku górze i zbliżeniu (ew. zwarciu) jego koniuszka w okolicy zadziąsłowej (postalweolarno-prepalatalnej), co zasadniczo odróżnia ten typ artykulacji od pozostałych spółgłosek zadziąsłowych i podniebiennych o artykulacji laminalnej.

Spółgłoski z retrofleksją zalicza się do spółgłosek przedniojęzykowych podniebiennych. W transkrypcji IPA symbolem spółgłoski z retrofleksją jest modyfikacja w postaci ogonka w prawo pod symbolem spółgłoski o artykulacji dziąsłowej (zębowej): [ʈ, ɖ, ʂ, ʐ, ɳ, ɭ, ɽ].

Artykulacja

Można wyróżnić zasadniczo dwa typy retrofleksji:

• artykulację apikalno-postalweolarną – koniuszek języka zostaje uniesiony ku górze i zbliża się (ew. styka) z obszarem tuż za dziąsłami,
• artykulację subapikalno-prepalatalną – przód języka wygina się ku górze i do tyłu, tak że spodnia część języka zbliża się (ew. styka) z początkowym odcinkiem podniebienia twardego.

Często za retrofleksję uznaje się tylko drugą z opisanych powyżej artykulacji i dla niej rezerwuje się znaki [ʈ, ɖ, ʂ, ʐ, ɳ, ɭ, ɽ] występujące w transkrypcji międzynarodowej IPA. Spółgłoski o artykulacji apikalno-postalweolarnej transkrybowane są za pomocą kropki pod literą lub przy pomocy symboli dla głosek zadziąsłowych: [ʃ, ʒ, ʧ, ʤ].

Przykłady

W języku polskim nie ma spółgłosek z retrofleksją, choć polskie spółgłoski zadziąsłowe [ʃ] [ʒ] są często uznawane za spółgłoski laminalne z retrofleksją [ʂ], [ʐ]. W języku polskim mamy jednak do czynienia z artykulacją z płaskim językiem, więc używanie tego terminu ma na celu podkreślenie różnicy między polskimi twardymi spółgłoskami zadziąsłowymi a ich czeskimi czy angielskimi odpowiednikami, wymawianymi miękko.

Spółgłoski z retrofleksją (apikalno-postalweolarne) występują w języku norweskim i szwedzkim (nie we wszystkich dialektach).

Spółgłoski z retrofleksją rozpowszechnione są w językach indoaryjskich, drawidyjskich i językach australijskich Aborygenów. W sanskrycie i języku hindi apikalno-postalweolarne spółgłoski zapisywane są w transliteracji zwykle przy pomocy kropki pod literą. Język toda (i inne języki drawidyjskie) kontrastuje ze sobą spółgłoski o artykulacji lamino-postalweolarnej i subapikalno-prepalatalnej.

W amerykańskiej odmianie języka angielskiego r wymawiane jest jako spółgłoska półotwarta z retrofleksją [ɻ]. Następujące po niej spółgłoski dziąsłowe pod wpływem upodobnienia są również wymawiane z retrofleksją.

Terminologia

Spółgłoski z retrofleksją to inaczej spółgłoski cerebralne (od łac. cerebrum ‘mózg’) lub spółgłoski szczytowe. Nazwy te używane są w szczególności w kontekście sanskrytu i innych języków indoaryjskich. Termin spółgłoska z retrofleksją można też uznać za równoważny terminowi spółgłoska subapikalna, chociaż może mieć też szersze znaczenie obejmując również spółgłoski apikalno-prepalatalne. (?)

Linki zewnętrzne

• Spółgłoski szczelinowe, boczne i drżące z retrofleksją w języku toda
• Spółgłoski zwarte z retrofleksją w języku hindi