Surinam: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja nieprzejrzana] | [wersja przejrzana] |
dr. red, + bibliografia, popr. i aktualizacja sekcji o ludnosci |
+ dalsza poprawa/aktualizacja artykułu na podst. przypisów w Tygodniu Gujany, Gujany Francuskiej i Surinamu |
||
Linia 33: | Linia 33: | ||
|konstytucja = |
|konstytucja = |
||
|państwo = |
|państwo = |
||
|język_urzędowy = [[język niderlandzki|niderlandzki]] |
|język_urzędowy = [[język niderlandzki|niderlandzki]]{{r|:5}} |
||
|stolica = [[Paramaribo]] |
|stolica = [[Paramaribo]] |
||
|ustrój_polityczny = [[republika]] |
|ustrój_polityczny = [[republika]] |
||
Linia 51: | Linia 51: | ||
|w_imieniu_urząd2 = |
|w_imieniu_urząd2 = |
||
|w_imieniu2 = |
|w_imieniu2 = |
||
|powierzchnia = 163 820{{r|:2}} |
|||
|powierzchnia = 163 270<ref>Dane za: {{cytuj stronę|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ns.html|tytuł=CIA The World Factbook: Suriname|data dostępu=18 grudnia 2008}}</ref> |
|||
|powierzchnia_wód = 1800 km² (1,1%) |
|powierzchnia_wód = 1800 km² (1,1%) |
||
|powierzchnia_miejsce = 92 |
|powierzchnia_miejsce = 92 |
||
|ludność = 597 927{{r|:2}} |
|||
|ludność = 591 919<ref>{{Cytuj |tytuł=The World Factbook — Central Intelligence Agency |data dostępu=2017-10-02 |opublikowany= cia.gov |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ns.html|język=en}}</ref> |
|||
|gęstość = |
|gęstość = |
||
|gęstość_miejsce = |
|gęstość_miejsce = |
||
|ludność_rok = |
|ludność_rok = 2018 |
||
|narodowości = |
|narodowości = |
||
|ludność_miejsce = 172 |
|ludność_miejsce = 172 |
||
|pkb = 9 463 mld{{r|:4}} [[dolar amerykański|USD]] |
|||
|pkb = 5,057 mld<ref name="IMF">Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków [[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|Międzynarodowego Funduszu Walutowego]] na rok 2013: {{cytuj stronę| url = http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/01/weodata/weorept.aspx?sy=2012&ey=2019&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=366&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=43&pr.y=2 | tytuł = World Economic Outlook Database, April 2014 | data dostępu = 11-04-2014 | autor = International Monetary Fund | język = en}}</ref> [[dolar amerykański|USD]] |
|||
|pkb_rok = |
|pkb_rok = 2017 |
||
|pkb_osoba = |
|pkb_osoba = 16 220,2{{r|:4}} [[dolar amerykański|USD]] |
||
|pkb_ppp = |
|pkb_ppp = 8 559 mld{{r|:4}} [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]] |
||
|pkb_ppp_rok = |
|pkb_ppp_rok = 2017 |
||
|pkb_ppp_osoba = 13 |
|pkb_ppp_osoba = 13 334,937{{r|:4}} [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]] |
||
|utworzenie_sposób = [[Niepodległość]] |
|utworzenie_sposób = [[Niepodległość]] |
||
|od_kogo = od [[Holandia|Holandii]] |
|od_kogo = od [[Holandia|Holandii]] |
||
|utworzenie_data = [[25 listopada]] [[1975]] |
|utworzenie_data = [[25 listopada]] [[1975]]{{r|:5}} |
||
|likwidacja_sposób = |
|likwidacja_sposób = |
||
|przez_kogo = |
|przez_kogo = |
||
|likwidacja_data = |
|likwidacja_data = |
||
|religia_dominująca = |
|religia_dominująca = |
||
|waluta_nazwa = [[dolar surinamski]] |
|waluta_nazwa = [[dolar surinamski]]{{r|:5}} |
||
|waluta_symbol = SRD |
|waluta_symbol = SRD |
||
|UTC = –3 |
|UTC = –3 |
||
Linia 90: | Linia 90: | ||
}} |
}} |
||
'''Surinam''' ({{w języku|nl|Suriname}}, Republika Surinamu – ''Republiek Suriname'') – państwo w północno-wschodniej części [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]], położone nad [[Ocean Atlantycki|Oceanem Atlantyckim]]. |
'''Surinam''' ({{w języku|nl|Suriname}}, Republika Surinamu – ''Republiek Suriname'') – państwo w północno-wschodniej części [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]], położone nad [[Ocean Atlantycki|Oceanem Atlantyckim]]. |
||
Do 25 listopada 1975 [[kolonia (geografia polityczna)|kolonia]] [[Holandia|holenderska]] pod nazwą '''Gujana Holenderska'''. |
|||
Surinam stał się holenderską kolonią w 1667 roku. W latach 1804–1816 był w rękach brytyjskich, a następnie powrócił do Holandii. W okresie 1828–1848 tworzył wraz z [[Antyle Holenderskie|Antylami Holenderskimi]] Holenderskie Indie Zachodnie. 20 września 1948 roku Surinam stał się równouprawnioną częścią Holandii. W 1954 roku otrzymał status holenderskiego terytorium zamorskiego i [[autonomia|autonomię]]. Surinam uzyskał niepodległość uzyskał 25 listopada 1975 roku. |
|||
== Geografia == |
== Geografia == |
||
Linia 109: | Linia 110: | ||
== Historia == |
== Historia == |
||
{{Osobny artykuł|Historia Surinamu}} |
{{Osobny artykuł|Historia Surinamu}} |
||
Tereny dzisiejszego Surinamu (znanego także pod nazwą Gujany Holenderskiej) były zasiedlane przez [[Holandia|Holendrów]] już w końcu [[XVI wiek|XVI]] w., co skutkowało licznymi konfliktami z angielskimi i francuskimi kolonizatorami. W 1667 w traktacie pokojowym kończącym [[II wojna angielsko-holenderska|II wojnę angielsko-holenderską]] Surinam został uznany za posiadłość holenderską. |
Tereny dzisiejszego Surinamu (znanego także pod nazwą Gujany Holenderskiej) były zasiedlane przez [[Holandia|Holendrów]] już w końcu [[XVI wiek|XVI]] w., co skutkowało licznymi konfliktami z angielskimi i francuskimi kolonizatorami. W 1667 w traktacie pokojowym kończącym [[II wojna angielsko-holenderska|II wojnę angielsko-holenderską]] Surinam został uznany za posiadłość holenderską. W latach 1804–1816 był w rękach brytyjskich, a następnie powrócił do Holandii{{r|:7}}. W okresie 1828–1848 tworzył wraz z [[Antyle Holenderskie|Antylami Holenderskimi]] Holenderskie Indie Zachodnie{{r|:7}}. 20 września 1948 roku Surinam stał się równouprawnioną częścią Holandii{{r|:7}}. W 1954 roku otrzymał status holenderskiego terytorium zamorskiego i [[autonomia|autonomię]] z własną administracją{{r|:8}}. Surinam uzyskał niepodległość 25 listopada 1975 roku, a ówczesny gubernator [[Johan Ferrier]] (1910–2010) został pierwszym prezydentem kraju{{r|:8}}. |
||
Wszyscy mieszkańcy nowego państwa zachowali holenderskie [[obywatelstwo]] i w następnych latach jedna trzecia z nich wyjechała do Europy, szczególnie robotnicy wykwalifikowani, co spowodowało załamanie gospodarcze, z którego Surinam wyszedł dzięki pomocy rządu holenderskiego{{r|:9}}. W 1980 r. po wojnie domowej władzę przejął wojskowy [[reżim]] pod przywództwem [[Dési Bouterse]], ponowny powrót do demokracji nastąpił w roku 1988. W międzyczasie w 1986 roku doszło do walk rządu z [[guerilla|partyzantką]] o nazwie Surinamska Armia Wyzwolenia Narodowego reprezentującą interesy czarnoskórej ludności kraju. Konflikt zakończył się w 1992 roku przegraną partyzantów<ref>Vries, E. de, (2005) Suriname na de binnenlandse oorlog, Amsterdam: KIT Publishers, {{ISBN|90-6832-499-3}}</ref>. W 1994 roku Surinam ponownie przeżył załamanie gospodarcze, które było tak dotkliwe, że rozważano nawet sprzedaż dużych połaci dżungli firmom drzewnym{{r|:9}}. Dżungla szybko stała się atrakcją turystyczną szczególnie dla Europejczyków{{r|:9}}. W przeszłości władze w kraju oskarżane były o udział w handlu [[narkotyk]]ami{{r|:10}}. |
|||
W Surinamie jest demokracja parlamentarna z 51-miejscowym parlamentem. |
W Surinamie jest demokracja parlamentarna z 51-miejscowym parlamentem. |
||
[[25 listopada]] obchodzone jest Święto Niepodległości. |
[[25 listopada]] obchodzone jest Święto Niepodległości. |
||
Stolicą jest [[Paramaribo]] - miasto z 242 946 mieszkańcami w 2012. |
|||
== Podział administracyjny == |
== Podział administracyjny == |
||
Linia 130: | Linia 131: | ||
# [[Sipaliwini]] |
# [[Sipaliwini]] |
||
# [[Wanica]] |
# [[Wanica]] |
||
Stolicą kraju jest [[Paramaribo]]{{r|:5}}. |
|||
== Ludność == |
== Ludność == |
||
Linia 135: | Linia 137: | ||
=== Struktura etniczna === |
=== Struktura etniczna === |
||
Według szacunków w 2012 roku około 27,4% ludności Surinamu stanowili Indusi (których przodkowie przybyli z północnych Indii w 2. połowie XIX w.), 21,7% – [[Maroni (lud)|Maroni]] (potomkowie zbiegłych czarnych niewolników, którzy byli sprowadzani z Afryki w XVII i XVIII w.); 15,7% — [[Kreole]] a 13,7% — [[Jawajczycy]]{{r|:2}}. Przynależność etniczna wielu osób jest bardzo trudna do określenia, gdyż małżeństwa mieszane są bardzo częste |
Według szacunków w 2012 roku około 27,4% ludności Surinamu stanowili Indusi (których przodkowie przybyli z północnych Indii w 2. połowie XIX w.), 21,7% – [[Maroni (lud)|Maroni]] (potomkowie zbiegłych czarnych niewolników, którzy byli sprowadzani z Afryki w XVII i XVIII w.); 15,7% — [[Kreole]] a 13,7% — [[Jawajczycy]]{{r|:2}}. Przynależność etniczna wielu osób jest bardzo trudna do określenia, gdyż małżeństwa mieszane są bardzo częste{{r|:9}}. |
||
=== Religie === |
=== Religie === |
||
{| class="wikitable" align=right style="background:font-size: 90%; float: right; margin: 0 0 1em 1em;" |
{| class="wikitable" align=right style="background:font-size: 90%; float: right; margin: 0 0 1em 1em;" |
||
|---- |
|---- |
||
!colspan="2"| |
!colspan="2"|2018{{r|:2}} |
||
|---- |
|---- |
||
|colspan="2" align="center"| [[Plik:Suriname |
|colspan="2" align="center"| [[Plik:Suriname population.svg|300px|center]] |
||
|---- |
|---- |
||
|colspan="2" align="center"| Zmiana liczby ludności Surinamu w latach |
|colspan="2" align="center"| Zmiana liczby ludności Surinamu w latach 1960–2017 (w tysiącach) |
||
|---- |
|---- |
||
!Liczba ludności |
!Liczba ludności |
||
|'' |
|''597 927'' |
||
|---- |
|---- |
||
!colspan="2"|Ludność według wieku |
!colspan="2"|Ludność według wieku |
||
|---- |
|---- |
||
|0-14 lat |
|0-14 lat |
||
|'' |
|''24,11%''<br />mężczyzn: 73 466<br />kobiet: 70 704 |
||
|---- |
|---- |
||
|15- |
|15-24 lat |
||
|'' |
|''17,36%''<br />mężczyzn: 52 876<br />kobiet: 50 913 |
||
|---- |
|||
|25-54 lat |
|||
|''44,42%''<br />mężczyzn: 135 282<br />kobiet: 130 327 |
|||
|---- |
|||
|55-64 lat |
|||
|''7,94%''<br />mężczyzn: 23 377<br />kobiet: 24 085 |
|||
|---- |
|---- |
||
|ponad 64 lata |
|ponad 64 lata |
||
|''6, |
|'' 6,17%''<br />mężczyzn: 16 019<br />kobiet: 20 878 |
||
|---- |
|---- |
||
!colspan="2"|Średnia wieku |
!colspan="2"|Średnia wieku |
||
|---- |
|---- |
||
|w całej populacji |
|w całej populacji |
||
|'' |
|''30,2'' lat |
||
|---- |
|---- |
||
|mężczyzn |
|mężczyzn |
||
|'' |
|''29,8'' lat |
||
|---- |
|---- |
||
|kobiet |
|kobiet |
||
|'' |
|''30,6'' lat |
||
|---- |
|---- |
||
!Przyrost naturalny |
!Przyrost naturalny |
||
|''1, |
|''1,0%'' |
||
|---- |
|---- |
||
!Współczynnik urodzeń |
!Współczynnik urodzeń |
||
|'' |
|''15,6'' urodzeń/1000 mieszkańców |
||
|---- |
|---- |
||
!Współczynnik zgonów |
!Współczynnik zgonów |
||
|'' |
|''6,1'' zgonów/1000 mieszkańców |
||
|---- |
|---- |
||
!Współczynnik migracji |
!Współczynnik migracji |
||
|''0, |
|''0,5'' migrantów/1000 mieszkańców |
||
|---- |
|---- |
||
!colspan="2"|Ludność według płci |
!colspan="2"|Ludność według płci |
||
|---- |
|---- |
||
|przy narodzeniu |
|przy narodzeniu |
||
|''1, |
|''1,05'' mężczyzn/kobiet |
||
|---- |
|---- |
||
|poniżej 15 lat |
|poniżej 15 lat |
||
|''1,04'' mężczyzn/kobiet |
|''1,04'' mężczyzn/kobiet |
||
|---- |
|---- |
||
| |
|15–24 lat |
||
|'' |
|''1,04'' mężczyzn/kobiet |
||
|---- |
|||
|25–54 lat |
|||
|''1,04'' mężczyzn/kobiet |
|||
|---- |
|||
|55–64 lat |
|||
|''0,97'' mężczyzn/kobiet |
|||
|---- |
|---- |
||
|powyżej 64 lat |
|powyżej 64 lat |
||
|''0, |
|''0,77'' mężczyzn/kobiet |
||
|---- |
|---- |
||
|w całej populacji |
|w całej populacji |
||
|'' |
|''1,01'' mężczyzn/kobiet |
||
|---- |
|---- |
||
!colspan="2"|Umieralność niemowląt |
!colspan="2"|Umieralność niemowląt |
||
|---- |
|---- |
||
|w całej populacji |
|w całej populacji |
||
|'' |
|''23,7'' śmiertelnych/1000 żywych |
||
|---- |
|---- |
||
|płci męskiej |
|płci męskiej |
||
|'' |
|''27,6'' śmiertelnych/1000 żywych |
||
|---- |
|---- |
||
|płci żeńskiej |
|płci żeńskiej |
||
|'' |
|''19,5'' śmiertelnych/1000 żywych |
||
|---- |
|---- |
||
!colspan="2"|[[Oczekiwana dalsza długość trwania życia|Oczekiwana długość życia]] |
!colspan="2"|[[Oczekiwana dalsza długość trwania życia|Oczekiwana długość życia]] |
||
|---- |
|---- |
||
|w całej populacji |
|w całej populacji |
||
|'' |
|''72,8'' lat |
||
|---- |
|---- |
||
|mężczyzn |
|mężczyzn |
||
|'' |
|''70,3'' lat |
||
|---- |
|---- |
||
|kobiet |
|kobiet |
||
|'' |
|''75,3'' lat |
||
|---- |
|---- |
||
!Rozrodczość |
!Rozrodczość |
||
|''1, |
|''1,9'' urodzeń/kobietę |
||
|---- |
|---- |
||
!colspan="2"|HIV/AIDS |
!colspan="2"|HIV/AIDS |
||
|---- |
|---- |
||
|Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS |
|Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS |
||
|'' |
|''1,3%'' (2017) |
||
|---- |
|---- |
||
|Liczba osób żyjących z HIV/AIDS |
|Liczba osób żyjących z HIV/AIDS |
||
|'' |
|''4 800'' (2017) |
||
|---- |
|---- |
||
|Liczba zmarłych na HIV/AIDS |
|Liczba zmarłych na HIV/AIDS |
||
|''mniej niż |
|''mniej niż 200'' (2017) |
||
|} |
|} |
||
{{Osobny artykuł|Protestantyzm w Surinamie|Diecezja Paramaribo|Świadkowie Jehowy w Surinamie}} |
{{Osobny artykuł|Protestantyzm w Surinamie|Diecezja Paramaribo|Świadkowie Jehowy w Surinamie}} |
||
Linia 252: | Linia 266: | ||
=== Języki === |
=== Języki === |
||
Językiem urzędowym Surinamu jest [[język holenderski]]. Od 2005 roku kraj ten jest również członkiem [[Unia Języka Niderlandzkiego|Unii Języka Niderlandzkiego]]. Ponad 500 słów holenderskich charakterystycznych dla Surinamu zostało zamieszczonych w najnowszej wersji (2005) tzw. „Zielonej Książeczki” (''Groene Boekje'', słownik języka niderlandzkiego wydawany przez Unię). Język niderlandzki jest używany w urzędach, parlamencie, szkołach, w biznesie oraz w mediach w całym kraju. |
Językiem urzędowym Surinamu jest [[język holenderski]]{{r|:5}}. Od 2005 roku kraj ten jest również członkiem [[Unia Języka Niderlandzkiego|Unii Języka Niderlandzkiego]]. Ponad 500 słów holenderskich charakterystycznych dla Surinamu zostało zamieszczonych w najnowszej wersji (2005) tzw. „Zielonej Książeczki” (''Groene Boekje'', słownik języka niderlandzkiego wydawany przez Unię). Język niderlandzki jest używany w urzędach, parlamencie, szkołach, w biznesie oraz w mediach w całym kraju. |
||
Obok niderlandzkiego używa się przede wszystkim języka kreolskiego [[sranan tongo]], który jako język ojczysty lub obcy znają prawie wszyscy mieszkańcy, oraz języków ojczystych różnych grup etnicznych. Sranan tongo był pierwotnie językiem tzw. [[Kreole|Kreoli]], dziś wciąż pełni funkcję [[lingua franca]] na ulicach. Pozostałe ważniejsze języki to wywodzący się z [[Język bhodźpuri|języka bhodźpuri]] język [[Karaibskie hindustani|sarnami hindustani]], [[język jawajski|jawajski]], języki kreolskie [[Język saramakański|saramaccaans]] i aukaans, południowe dialekty chińskiego, syryjski dialekt arabskiego oraz [[język portugalski|portugalski]]. Liczba użytkowników tego ostatniego wyraźnie wzrosła w ostatnich latach ze względu na imigrację (najczęściej nielegalną) [[Brazylia|brazylijskich]] poszukiwaczy złota. |
Obok niderlandzkiego używa się przede wszystkim języka kreolskiego [[sranan tongo]], który jako język ojczysty lub obcy znają prawie wszyscy mieszkańcy, oraz języków ojczystych różnych grup etnicznych. Sranan tongo był pierwotnie językiem tzw. [[Kreole|Kreoli]], dziś wciąż pełni funkcję [[lingua franca]] na ulicach. Pozostałe ważniejsze języki to wywodzący się z [[Język bhodźpuri|języka bhodźpuri]] język [[Karaibskie hindustani|sarnami hindustani]], [[język jawajski|jawajski]], języki kreolskie [[Język saramakański|saramaccaans]] i aukaans, południowe dialekty chińskiego, syryjski dialekt arabskiego oraz [[język portugalski|portugalski]]. Liczba użytkowników tego ostatniego wyraźnie wzrosła w ostatnich latach ze względu na imigrację (najczęściej nielegalną) [[Brazylia|brazylijskich]] poszukiwaczy złota. |
||
Linia 264: | Linia 278: | ||
=== Analfabetyzm === |
=== Analfabetyzm === |
||
Według danych szacunkowych za rok 2015, w Surinamie powyżej 15 roku życia czytać i pisać potrafi 95,6% mieszkańców (z czego mężczyźni 96,1%, a kobiety 95%){{r|:5}}. |
|||
== Gospodarka == |
== Gospodarka == |
||
[[Plik:Satellite image of Suriname in September 2002.jpg|thumb|Obraz Surinamu z kosmosu we wrześniu 2002]] |
[[Plik:Satellite image of Suriname in September 2002.jpg|thumb|Obraz Surinamu z kosmosu we wrześniu 2002]] |
||
Gospodarka Surinamu opiera się na wydobyciu [[Surowiec mineralny|surowców mineralnych]], głównie ropy, złota i [[boksyt]]u{{r|:1}}. Surinam to jeden z największych na świecie producentów boksytu; kopalnie boksytu znajdują się koło [[Paranam]] i [[Overdacht]]{{r|:1}}. Na terenie Surinamu odkryto ponadto chrom, miedź, diamenty, mangan, nikiel, platynę i cynk{{r|:1}}. Eksport ropy i złota stanowi ok. 85% całkowitego eksportu i ok. 27% przychodów do budżetu państwa{{r|:5}}. |
|||
Surinam to jeden z największych na świecie producentów [[boksyt]]ów. Wydobywa się ponadto niewielkie ilości [[złoto|złota]], [[ropa naftowa|ropy naftowej]], [[nikiel|niklu]], [[miedź|miedzi]], [[platyna|platyny]] i [[żelazo|rud żelaza]]. |
|||
Przemysł przetwórczy związany jest głównie z sektorem wydobywczym. Boksyty, [[kaolin]] i [[glin|aluminium]] stanowią 70% towarów eksportowanych. Duże znaczenie ma obróbka drewna, cukrownictwo, przetwórstwo rybne, produkcja [[rum]]u, [[cement]]u, piwa i papierosów. |
|||
Drugim źródłem dochodu jest [[rolnictwo]], a trzecim przelewy pieniężne z zagranicy, przede wszystkim z [[Holandia|Holandii]], Gujany Francuskiej i [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]]{{r|:1}}. |
|||
Główne uprawy to [[ryż]], [[trzcina cukrowa]], [[cytrus]]y, [[Banan (owoc)|banany]], [[Kokos właściwy|palma kokosowa]]. Zasoby leśne są olbrzymie, ale wykorzystywane są w niewielkim stopniu z powodu braku odpowiednich inwestycji. Gospodarczo wykorzystuje się [[Puchowiec pięciopręcikowy|drzewo kapokowe]]. Wzrasta znaczenie połowu skorupiaków eksportowanych przede wszystkim do USA. |
|||
Mniej niż 1% powierzchni kraju nadaje się pod uprawy i około 0,5% jest wykorzystywana rolniczo{{r|:1}}. Uprawia się przede wszystkim [[ryż]] – zbiory odbywają się dwa razy w roku, banany, owoce cytrusowe i palmy kokosowe{{r|:1}}. |
|||
⚫ | Emisja dwutlenku węgla z paliw kopalnych w Surinamie wynosiła w 1990 0,908 Mt rocznie, podczas gdy w roku 2017 2,213 Mt. Po przeliczeniu na mieszkańca oznacza to odpowiednio 2,228 t i 3,928 t, a na tysiąc dolarów amerykańskich [[produkt krajowy brutto|produktu krajowego brutto]] – 0,211 t i 0,285 t. Przez większość tego okresu główną branżą odpowiedzialną za tę emisję była energetyka, a największy wzrost (471%) nastąpił w transporcie |
||
⚫ | Emisja dwutlenku węgla z paliw kopalnych w Surinamie wynosiła w 1990 0,908 Mt rocznie, podczas gdy w roku 2017 2,213 Mt. Po przeliczeniu na mieszkańca oznacza to odpowiednio 2,228 t i 3,928 t, a na tysiąc dolarów amerykańskich [[produkt krajowy brutto|produktu krajowego brutto]] – 0,211 t i 0,285 t. Przez większość tego okresu główną branżą odpowiedzialną za tę emisję była energetyka, a największy wzrost (471%) nastąpił w transporcie{{r|:6}}. |
||
Rozwija się turystyka. |
|||
PKB na jednego mieszkańca w 2006 roku wyniosło: 7100 $ |
|||
== Komunikacja == |
== Komunikacja == |
||
Linia 288: | Linia 299: | ||
{{mapa lokalizacyjna/punkt|05°27′10″N 55°11′16″W|pozycja=left|znak=Airplane silhouette.svg|rozmiar znaku=8|opis=Paramaribo}} |
{{mapa lokalizacyjna/punkt|05°27′10″N 55°11′16″W|pozycja=left|znak=Airplane silhouette.svg|rozmiar znaku=8|opis=Paramaribo}} |
||
}} |
}} |
||
Sieć kolejowa i drogowa poza wybrzeżem jest bardzo słabo rozwinięta – z tego powodu do wielu miejsc można dotrzeć tylko samolotem bądź pieszo. Przez [[interior]] prowadzą tylko 4 drogi bite |
Sieć kolejowa i drogowa poza wybrzeżem jest bardzo słabo rozwinięta – z tego powodu do wielu miejsc można dotrzeć tylko samolotem bądź pieszo. Przez [[interior]] prowadzą tylko 4 drogi bite{{r|:9}}. |
||
== Uwagi == |
== Uwagi == |
||
Linia 299: | Linia 310: | ||
* <ref name=":2">{{Cytuj książkę | autor = CIA | tytuł = The World Factbook | rozdział = Suriname | data dostępu = 2019-07-29 | data = 2019| adres rozdziału = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ns.html|język=en}}</ref> |
* <ref name=":2">{{Cytuj książkę | autor = CIA | tytuł = The World Factbook | rozdział = Suriname | data dostępu = 2019-07-29 | data = 2019| adres rozdziału = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ns.html|język=en}}</ref> |
||
* <ref name=":3">{{Cytuj książkę | tytuł = Encyklopedia PWN | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN SA | rozdział = Surinam. Ludność| data dostępu = 2019-07-20 | adres rozdziału = https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Surinam-Ludnosc;4575419.html|język=pl}}</ref> |
* <ref name=":3">{{Cytuj książkę | tytuł = Encyklopedia PWN | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN SA | rozdział = Surinam. Ludność| data dostępu = 2019-07-20 | adres rozdziału = https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Surinam-Ludnosc;4575419.html|język=pl}}</ref> |
||
* <ref name=":4">{{cytuj stronę| url = https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=24&pr1.y=9&c=366&s=NGDP_R%2CNGDP_RPCH%2CNGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CNGDP_D%2CNGDPRPC%2CNGDPRPPPPC%2CNGDPPC%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2CPPPSH%2CPPPEX%2CNGSD_NGDP%2CPCPI%2CPCPIPCH%2CPCPIE%2CPCPIEPCH%2CTM_RPCH%2CTMG_RPCH%2CTX_RPCH%2CTXG_RPCH%2CLUR%2CLP%2CGGR%2CGGR_NGDP%2CGGX%2CGGX_NGDP%2CGGXCNL%2CGGXCNL_NGDP%2CGGSB%2CGGSB_NPGDP%2CGGXONLB%2CGGXONLB_NGDP%2CGGXWDG%2CGGXWDG_NGDP%2CNGDP_FY%2CBCA%2CBCA_NGDPD&grp=0&a=| tytuł = World Economic Outlook Database, April 2019 | data dostępu = 2019-07-30 | autor = International Monetary Fund | język = en}}</ref> |
|||
* <ref name=":5">{{Cytuj książkę | autor = Algemeen Bureau voor de Statistiek | tytuł = Statistisch Jaarboek 2016/2017 Suriname | data = Maart 2018|url=https://www.statistics-suriname.org/wp-content/uploads/2019/02/STATISTISCH-JAARBOEK-2016-2017.pdf| data dostępu = 2019-07-30|język=nl}}</ref> |
|||
* <ref name=":6">{{Cytuj | autor = Marilena Muntean i in. | tytuł = Fossil CO2 emissions of all world countries - 2018 Report | url = https://ec.europa.eu/jrc/en/publication/eur-scientific-and-technical-research-reports/fossil-co2-emissions-all-world-countries-2018-report | miejsce = Luksemburg | wydawca = Publications Office of the European Union | data = 2018 | s = 204 | doi = 10.2760/30158 | język = en}}</ref> |
|||
* <ref name=":7">{{Cytuj stronę | url = http://www.rulers.org/ruls3.html#suriname | tytuł = Suriname | praca = www.rulers.org | język = en | data dostępu = 2019-07-30}}</ref> |
|||
* <ref name=":8">{{Cytuj książkę | autor = Philip Briggs | tytuł = Suriname | wydawca = Bradt Travel Guides | data = 2015 | seria = Bradt Travel Guides | strony = 14 | isbn = 9781841629100 | język = en| data dostępu = 2019-07-30 | url = https://books.google.be/books?id=FtTeBgAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false}}</ref> |
|||
* <ref name=":9">{{Cytuj pismo |nazwisko = McCarry|imię = John|tytuł = Surinam |czasopismo = National Geographic |wolumin = 6/2000 |strony = 38-55 |wydawca = National Geographic Society |issn = 1507-5966}}</ref> |
|||
* <ref name=":10">{{cytuj stronę|url=http://www.caribbeannetnews.com/suriname/suriname.php?news_id=23335&start=0&category_id=36|tytuł=Ex-dictator on likely comeback trail in Suriname vote|data=26 maja 2010|opublikowany=Caribbean Net News|język=en|data dostępu=2010-05-26}}</ref> |
|||
}} |
}} |
||
Wersja z 07:03, 30 lip 2019
| |||||
Dewiza: Justitia – Pietas – Fides | |||||
Hymn: God zij met ons Suriname [[Plik:{{{hymn audio}}}|200px]] | |||||
Stolica | |||||
---|---|---|---|---|---|
Powierzchnia |
163 8201=:2 | ||||
Populacja • liczba ludności |
| ||||
Domena internetowa | |||||
PKB ({{{pkb rok}}}) • całkowite • na osobę |
| ||||
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |||||
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|} |
Surinam (niderl. Suriname, Republika Surinamu – Republiek Suriname) – państwo w północno-wschodniej części Ameryki Południowej, położone nad Oceanem Atlantyckim.
Surinam stał się holenderską kolonią w 1667 roku. W latach 1804–1816 był w rękach brytyjskich, a następnie powrócił do Holandii. W okresie 1828–1848 tworzył wraz z Antylami Holenderskimi Holenderskie Indie Zachodnie. 20 września 1948 roku Surinam stał się równouprawnioną częścią Holandii. W 1954 roku otrzymał status holenderskiego terytorium zamorskiego i autonomię. Surinam uzyskał niepodległość uzyskał 25 listopada 1975 roku.
Geografia
Surinam leży w północno-wschodniej części Ameryki Południowej, nad Oceanem Atlantyckim1=:0. Zajmuje powierzchnię 163 820 km²1=:2. Jest najmniejszym niepodległym państwem Ameryki Południowej1=:2. Graniczy z następującymi państwami1=:1:
- na zachodzie z Gujaną – długość granicy to 600 km1=:0
- na południu z Brazylią – 597 km1=:0
- na wschodzie z Gujaną Francuską – 510 km1=:0
Surinam (dawniej nazywany Gujaną Holenderską) leży w regionie geograficznym nazywanym Gujaną, obejmującym również Gujanę (dawniej Gujana Brytyjska), francuski departament zamorski Gujany (Gujana Francuska), brazylijski stan Amapá (wcześniej Gujana Portugalska, a później Gujana Brazylijska) oraz wenezuelski region Gujany (dawniej Gujana Hiszpańska)[1].
Dzieli się na dwie części: nizinną północ i wyżynno-górzyste południe. Północna część leży w obrębie Niziny Gujańskiej, a południowa zajmuje część Wyżyny Gujańskiej, gdzie dominują Góry Wilhelminy z najwyższym szczytem kraju – Juliana Top (1280 m n.p.m.)1=:0.
Kraj leży w strefie klimatu równikowego[1] i ma gęstą sieć rzek. Około 90% jego powierzchni zajmują wilgotne lasy równikowe z 15 tys. gatunków roślin naczyniowych (około 5% wszystkich gatunków na świecie)[1] i z ponad 1000 gatunków drzew1=:1. Występuje tu ponad 2 tys. gatunków kręgowców, w tym 282 gatunki ssaków[a], ponad 1000 gatunków ptaków (w tym około 50 endemicznych)[b], 295 gatunków gadów i 269 płazów[1].
Tereny chronione zajmują 4,7% powierzchni kraju1=:0. W czerwcu 1998 roku utworzono Rezerwat Przyrody Środkowego Surinamu o powierzchni 1 600 000 ha1=:1. Jest to jeden z największych obszarów chronionych lasów deszczowych na świecie i w 2000 roku został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO1=:1.
Historia
Tereny dzisiejszego Surinamu (znanego także pod nazwą Gujany Holenderskiej) były zasiedlane przez Holendrów już w końcu XVI w., co skutkowało licznymi konfliktami z angielskimi i francuskimi kolonizatorami. W 1667 w traktacie pokojowym kończącym II wojnę angielsko-holenderską Surinam został uznany za posiadłość holenderską. W latach 1804–1816 był w rękach brytyjskich, a następnie powrócił do Holandii1=:7. W okresie 1828–1848 tworzył wraz z Antylami Holenderskimi Holenderskie Indie Zachodnie1=:7. 20 września 1948 roku Surinam stał się równouprawnioną częścią Holandii1=:7. W 1954 roku otrzymał status holenderskiego terytorium zamorskiego i autonomię z własną administracją1=:8. Surinam uzyskał niepodległość 25 listopada 1975 roku, a ówczesny gubernator Johan Ferrier (1910–2010) został pierwszym prezydentem kraju1=:8.
Wszyscy mieszkańcy nowego państwa zachowali holenderskie obywatelstwo i w następnych latach jedna trzecia z nich wyjechała do Europy, szczególnie robotnicy wykwalifikowani, co spowodowało załamanie gospodarcze, z którego Surinam wyszedł dzięki pomocy rządu holenderskiego1=:9. W 1980 r. po wojnie domowej władzę przejął wojskowy reżim pod przywództwem Dési Bouterse, ponowny powrót do demokracji nastąpił w roku 1988. W międzyczasie w 1986 roku doszło do walk rządu z partyzantką o nazwie Surinamska Armia Wyzwolenia Narodowego reprezentującą interesy czarnoskórej ludności kraju. Konflikt zakończył się w 1992 roku przegraną partyzantów[2]. W 1994 roku Surinam ponownie przeżył załamanie gospodarcze, które było tak dotkliwe, że rozważano nawet sprzedaż dużych połaci dżungli firmom drzewnym1=:9. Dżungla szybko stała się atrakcją turystyczną szczególnie dla Europejczyków1=:9. W przeszłości władze w kraju oskarżane były o udział w handlu narkotykami1=:10.
W Surinamie jest demokracja parlamentarna z 51-miejscowym parlamentem.
25 listopada obchodzone jest Święto Niepodległości.
Podział administracyjny
Surinam jest podzielony na 10 dystryktów (niderl. distrikt), które podzielone są na 62 mniejsze jednostki, pod-dystrykty (niderl. ressort)[3]:
Stolicą kraju jest Paramaribo1=:5.
Ludność
Według szacunków w czerwcu 2018 roku Surinam miał 597 927 mieszkańców1=:2. Większość Surinamczyków żyje na północy kraju, 2/3 w miastach, a 2/5 w Paramaribo1=:1. Największe miasta to Paramaribo, Lelydorp, Nieuw Nickerie, Moengo i Meerzorg1=:3.
Struktura etniczna
Według szacunków w 2012 roku około 27,4% ludności Surinamu stanowili Indusi (których przodkowie przybyli z północnych Indii w 2. połowie XIX w.), 21,7% – Maroni (potomkowie zbiegłych czarnych niewolników, którzy byli sprowadzani z Afryki w XVII i XVIII w.); 15,7% — Kreole a 13,7% — Jawajczycy1=:2. Przynależność etniczna wielu osób jest bardzo trudna do określenia, gdyż małżeństwa mieszane są bardzo częste1=:9.
Religie
20181=:2 | |
---|---|
Zmiana liczby ludności Surinamu w latach 1960–2017 (w tysiącach) | |
Liczba ludności | 597 927 |
Ludność według wieku | |
0-14 lat | 24,11% mężczyzn: 73 466 kobiet: 70 704 |
15-24 lat | 17,36% mężczyzn: 52 876 kobiet: 50 913 |
25-54 lat | 44,42% mężczyzn: 135 282 kobiet: 130 327 |
55-64 lat | 7,94% mężczyzn: 23 377 kobiet: 24 085 |
ponad 64 lata | 6,17% mężczyzn: 16 019 kobiet: 20 878 |
Średnia wieku | |
w całej populacji | 30,2 lat |
mężczyzn | 29,8 lat |
kobiet | 30,6 lat |
Przyrost naturalny | 1,0% |
Współczynnik urodzeń | 15,6 urodzeń/1000 mieszkańców |
Współczynnik zgonów | 6,1 zgonów/1000 mieszkańców |
Współczynnik migracji | 0,5 migrantów/1000 mieszkańców |
Ludność według płci | |
przy narodzeniu | 1,05 mężczyzn/kobiet |
poniżej 15 lat | 1,04 mężczyzn/kobiet |
15–24 lat | 1,04 mężczyzn/kobiet |
25–54 lat | 1,04 mężczyzn/kobiet |
55–64 lat | 0,97 mężczyzn/kobiet |
powyżej 64 lat | 0,77 mężczyzn/kobiet |
w całej populacji | 1,01 mężczyzn/kobiet |
Umieralność niemowląt | |
w całej populacji | 23,7 śmiertelnych/1000 żywych |
płci męskiej | 27,6 śmiertelnych/1000 żywych |
płci żeńskiej | 19,5 śmiertelnych/1000 żywych |
Oczekiwana długość życia | |
w całej populacji | 72,8 lat |
mężczyzn | 70,3 lat |
kobiet | 75,3 lat |
Rozrodczość | 1,9 urodzeń/kobietę |
HIV/AIDS | |
Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS | 1,3% (2017) |
Liczba osób żyjących z HIV/AIDS | 4 800 (2017) |
Liczba zmarłych na HIV/AIDS | mniej niż 200 (2017) |
Struktura religijna kraju w 2015 roku, według The Association of Religion Data Archives[4]:
- protestanci – 25,3% (gł. zielonoświątkowcy – 13% i bracia morawscy),
- hinduiści – 23,1%,
- katolicy – 18,7%,
- muzułmanie – 14,0%,
- brak religii – 8,7%,
- synkretyzm religijny – 3,8%,
- tradycyjne religie plemienne – 2,1%,
- pozostali „chrześcijanie” – 1,6%,
- nowe religie – 0,8%,
- bahaiści – 0,7%,
- buddyści – 0,6%,
- pozostałe religie – 0,6%.
Języki
Językiem urzędowym Surinamu jest język holenderski1=:5. Od 2005 roku kraj ten jest również członkiem Unii Języka Niderlandzkiego. Ponad 500 słów holenderskich charakterystycznych dla Surinamu zostało zamieszczonych w najnowszej wersji (2005) tzw. „Zielonej Książeczki” (Groene Boekje, słownik języka niderlandzkiego wydawany przez Unię). Język niderlandzki jest używany w urzędach, parlamencie, szkołach, w biznesie oraz w mediach w całym kraju.
Obok niderlandzkiego używa się przede wszystkim języka kreolskiego sranan tongo, który jako język ojczysty lub obcy znają prawie wszyscy mieszkańcy, oraz języków ojczystych różnych grup etnicznych. Sranan tongo był pierwotnie językiem tzw. Kreoli, dziś wciąż pełni funkcję lingua franca na ulicach. Pozostałe ważniejsze języki to wywodzący się z języka bhodźpuri język sarnami hindustani, jawajski, języki kreolskie saramaccaans i aukaans, południowe dialekty chińskiego, syryjski dialekt arabskiego oraz portugalski. Liczba użytkowników tego ostatniego wyraźnie wzrosła w ostatnich latach ze względu na imigrację (najczęściej nielegalną) brazylijskich poszukiwaczy złota.
Według spisu ludności z 2004 najczęściej używanymi językami (biorąc pod uwagę tylko pierwszy używany język) w surinamskich gospodarstwach domowych były:
- niderlandzki – 46,6%
- sarnami hindustani – 15,8%
- języki marrońskie (Saramaccaans, Aukaans i Paramaccaans) – 15,2%
- sranan tongo – 9%
- jawajski – 5,6%
Analfabetyzm
Według danych szacunkowych za rok 2015, w Surinamie powyżej 15 roku życia czytać i pisać potrafi 95,6% mieszkańców (z czego mężczyźni 96,1%, a kobiety 95%)1=:5.
Gospodarka
Gospodarka Surinamu opiera się na wydobyciu surowców mineralnych, głównie ropy, złota i boksytu1=:1. Surinam to jeden z największych na świecie producentów boksytu; kopalnie boksytu znajdują się koło Paranam i Overdacht1=:1. Na terenie Surinamu odkryto ponadto chrom, miedź, diamenty, mangan, nikiel, platynę i cynk1=:1. Eksport ropy i złota stanowi ok. 85% całkowitego eksportu i ok. 27% przychodów do budżetu państwa1=:5.
Drugim źródłem dochodu jest rolnictwo, a trzecim przelewy pieniężne z zagranicy, przede wszystkim z Holandii, Gujany Francuskiej i Stanów Zjednoczonych1=:1.
Mniej niż 1% powierzchni kraju nadaje się pod uprawy i około 0,5% jest wykorzystywana rolniczo1=:1. Uprawia się przede wszystkim ryż – zbiory odbywają się dwa razy w roku, banany, owoce cytrusowe i palmy kokosowe1=:1.
Emisja dwutlenku węgla z paliw kopalnych w Surinamie wynosiła w 1990 0,908 Mt rocznie, podczas gdy w roku 2017 2,213 Mt. Po przeliczeniu na mieszkańca oznacza to odpowiednio 2,228 t i 3,928 t, a na tysiąc dolarów amerykańskich produktu krajowego brutto – 0,211 t i 0,285 t. Przez większość tego okresu główną branżą odpowiedzialną za tę emisję była energetyka, a największy wzrost (471%) nastąpił w transporcie1=:6.
Komunikacja
Sieć kolejowa i drogowa poza wybrzeżem jest bardzo słabo rozwinięta – z tego powodu do wielu miejsc można dotrzeć tylko samolotem bądź pieszo. Przez interior prowadzą tylko 4 drogi bite1=:9.
Uwagi
Przypisy
- ↑ a b c d Briggs 2015 ↓, s. 3–6.
- ↑ Vries, E. de, (2005) Suriname na de binnenlandse oorlog, Amsterdam: KIT Publishers, ISBN 90-6832-499-3
- ↑ Briggs 2015 ↓, s. 4.
- ↑ Suriname [online], The ARDA [dostęp 2019-07-20] .
<ref>
o nazwie „:0”, zdefiniowany w <references>
, nie był użyty wcześniej w treści.Błąd w przypisach: Znacznik
<ref>
o nazwie „:1”, zdefiniowany w <references>
, nie był użyty wcześniej w treści.Błąd w przypisach: Znacznik
<ref>
o nazwie „:2”, zdefiniowany w <references>
, nie był użyty wcześniej w treści.Błąd w przypisach: Znacznik
<ref>
o nazwie „:3”, zdefiniowany w <references>
, nie był użyty wcześniej w treści.Błąd w przypisach: Znacznik
<ref>
o nazwie „:4”, zdefiniowany w <references>
, nie był użyty wcześniej w treści.Błąd w przypisach: Znacznik
<ref>
o nazwie „:5”, zdefiniowany w <references>
, nie był użyty wcześniej w treści.Błąd w przypisach: Znacznik
<ref>
o nazwie „:6”, zdefiniowany w <references>
, nie był użyty wcześniej w treści.Błąd w przypisach: Znacznik
<ref>
o nazwie „:7”, zdefiniowany w <references>
, nie był użyty wcześniej w treści.Błąd w przypisach: Znacznik
<ref>
o nazwie „:8”, zdefiniowany w <references>
, nie był użyty wcześniej w treści.Błąd w przypisach: Znacznik
<ref>
o nazwie „:9”, zdefiniowany w <references>
, nie był użyty wcześniej w treści.Błąd w przypisach: Znacznik
<ref>
o nazwie „:10”, zdefiniowany w <references>
, nie był użyty wcześniej w treści.Bibliografia
- Philip Briggs , Suriname, Bradt Travel Guides, 2015 (Bradt Travel Guides), s. 3–6, ISBN 978-1-84162-910-0 [dostęp 2019-07-28] .