Męczennik chrześcijański

"Męczennik" to w chrześcijaństwie osoba, która oddała swoje życie za wiarę.

Pochodzenie nazwy

Łacińskie słowo martyr (męczennik) pochodzi od greckiego słowa martus (μάρτυς, mártus), czyli świadek. Od łacińskiej nazwy pochodzą współczesne słowa: martyr (ang.), martyr (fr.), martire (wł.), mártir (port.), martor (rum.), mártir (hiszp.) i inne, oraz takie wyrazy jak martyrologia w języku polskim.

Już w pierwszym wieku ery chrześcijańskiej zaczęto powszechnie używać słowa martus w odniesieniu do naocznych świadków, którzy widzieli cuda i inne dokonania Chrystusa. W takim znaczeniu słowo to było używane w odniesieniu do apostołów (Dzieje Apostolskie).

Wkrótce słowem martus zaczęto określać osoby, które chociaż same nie widziały Chrystusa, to jednak niezachwianie wierzyły i były gotowe oddać nawet życie za swoją wiarę. Ponieważ apostołowie również byli za swoją wiarę prześladowani, to słowo martus zaczęło dotyczyć wszystkich osób, które poniosły śmierć męczeńską z powodu wyznawanej wiary.

Od drugiej połowy II wieku osoby prześladowane za wiarę, które jednak pozostały przy życiu, zaczęto określać słowem świadkowie, podczas gdy słowo męczennik dotyczyło wyłącznie osób zmarłych śmiercią męczeńską.

Już w pierwszych wiekach zaczęto ograniczać stosowanie określenia "męczennik" tylko do osób, które pozostały do końca wierne doktrynie ortodoksyjnego Kościoła. "Heretyków" i "schizmatyków", którzy zginęli z rąk "prawowiernych" chrześcijan, nie nazywano męczennikami, chociaż oni również ponieśli śmierć męczeńską za swoją wiarę. (Tertulian, Cyprian z Kartaginy, Klemens Aleksandryjski i inni).

Jednocześnie zaczęto zakazywać wiernym umyślnego szukania okazji do męczeństwa, np. za pomocą publicznego wyznawania wiary, czy niszczenia posągów bogów, co było w Cesarstwie rzymskim uznawane za zdradę państwa i karane śmiercią. Np. synod w Elvirze (306 r.) odmówił uznawania za męczenników osób, które skazano na śmierć za zniszczenie posągów pogańskich.

Prześladowania chrześcijan

Najwięcej chrześcijan ginęło śmiercią męczeńską w okresach prześladowań, organizowanych przez władze rzymskie w I-IV w. Pierwsze prześladowanie chrześcijan miało miejsce w 64 r. za panowania Nerona, chociaż wydaje się, że nie byli oni wówczas dobrze znani władzom jako nowa religia odrębna od judaizmu. Te prześladowania zyskały podstawy prawne w rzymskim prawie karnym od II wieku i trwały aż do 313 r. (edykty tolerancyjne Konstantyna). Ten okres zawierał też dłuższe przerwy w represjach; różni cesarze w różny sposób starali się ograniczyć wpływy chrześcijaństwa, niekiedy bez użycia przemocy.

Szacuje się, że w tym okresie chrześcijanie przeżyli 129 lat prześladowań i około 120 lat relatywnej tolerancji ze strony władz.

Nieznana jest nawet przybliżona liczba męczenników chrześcijańskich. Np. Tertullian opisuje, że w pierwszych wiekach chrześcijanie żyli zawsze w zagrożeniu, a uwięzienie, tortury i śmierć były dla nich zawsze zawsze realnym niebezpieczeństwem. ("Ad martyres", "Apologia", "Ad Nationes", i inne).

Chrześcijanie byli skazywani na śmierć często na skutek donosu. Powodem skazania była odmowa złożenia ofiary bóstwu lub cesarzowi, potajemne przyjęcie chrześcijaństwa wbrew zakazowi władz lub bluźnierstwo przeciwko państwowej religii (np. zniszczenie posągów kultowych). Wielu chrześcijan ginęło też na skutek pogromów antychrześcijańskich.

Celem procedur sądowych była "poprawa moralna" chrześcijan, czyli nakłonienie ich do wyrzeczenia się swojej "antypaństwowej" wiary. Wobec opornych powszechnie stosowano tortury, np. biczowanie, zadawanie ran, rozciąganie, zawieszanie za jedną rękę, publiczne obnażanie kobiet. Wielu stawało się dożywotnimi robotnikami w kopalniach lub galernikami. Ci, których skazywano na śmierć, byli często rzucani na pożarcie dzikim zwierzętom lub masakrowani w pozornych pojedynkach na arenach.

Po 380 r., kiedy chrześcijaństwo stało się w Rzymie religią państwową, męczennikami za wiarę byli najczęściej przedstawiciele różnych nieortodoksyjnych grup religijnych oraz głosiciele poglądów sprzecznych z oficjalną doktryną Kościoła. Ginęli oni najczęściej z wyroku władz lub w pogromach.

Kiedy chrześcijaństwo zaczęło się rozszerzać na pogańskie kraje północnej i wschodniej Europy, męczennikami stawali się często misjonarze, zamordowani przez tubylców, (np. św. Wojciech, św. Bruno z Kwerfurtu).

W okresie ostrych konfliktów religijno-społeczno-politycznych epoki reformacji i kontrreformacji męczennikami za wiarę stawali się zarówno protestanci, katolicy jak i przedstawiciele tzw. "trzeciej fali reformacji" czyli np. anabaptyści, mennonici, bracia morawscy. Za pierwszych męczenników protestanckich uznaje się nawróconych na luteranizm mnichów z klasztoru w Antwerpii, których spalono na stosie w 1523.

W epoce europejskiej ekspansji kolonialnej misjonarze wszystkich wyznań chrześcijańskich oraz nawróceni przez nich konwertyci nierzadko ginęli śmiercią męczeńską w odległych krajach, np. męczennicy japońscy.

W XX w. pojawili się pierwsi męczennicy chrześcijańscy zamordowani przez ateistów lub faszystów, np. ofiary reżimów komunistycznych czy ofiary nazizmu podczas II wojny światowej. W Polsce przykładem takich męczenników są ks. Jerzy Popiełuszko, ks. Juliusz Bursche i o. Maksymilian Maria Kolbe.

Kult męczenników

Od początków chrześcijaństwa istniał kult męczenników, np. apostołów św. Piotra i św. Pawła. Nasilił się on za panowania cesarza Nerona. Władze rzymskie najczęściej zgadzały się wydać rodzinie szczątki zmarłego, które następnie były przez chrześcijan otaczane kultem jako "cenniejsze niż złoto lub szlachetne kamienie"(Martyr. Polycarpi, XVIII). Ciała męczenników początkowo były składane w podziemnych katakumbach.

Pierwsze wzmianki o specjalnych grobach męczenników pochodzą z III wieku. Z II wieku pochodzą pierwsze wzmianki o nabożeństwach odprawianych przy ich grobach w rocznice ich śmierci.

Po legalizacji chrześcijaństwa za panowania Konstantyna kult męczenników zyskał na popularności. Szczególnym jego propagatorem był papież Damazy (366-84). Wielu wiernych starało się zapewnić sobie pochówek w pobliżu grobu męczennika, aby zmartwychwstać razem z nim; często z nadgorliwości uszkadzano przy tym grób męczennika. W średniowieczu popularne stały się długotrwałe, nierzadko wieloletnie pielgrzymki do różnych relikwii męczenników, szczególnie do miejsca ich największego skupienia- Rzymu.

Krytyka kultu męczenników pojawiała się w całej historii chrześcijaństwa, a nasiliła się pod koniec średniowiecza (np. waldensi w XII w., husyci w XV w.). Reformacja całkowicie odrzuciła kult męczenników, jako sprzeczny z zasadą Soli Deo gloria, przy czym protestantyzm uznaje i otacza szacunkiem pamięć o osobach, które oddały swoje życie za wiarę.

Kult męczenników istnieje do dzisiaj w katolicyzmie i prawosławiu, a także w anglikanizmie.

Kult męczenników w anglikanizmie

Anglikanizm, jako jedyne wyznanie mające swój początek w reformacji, zachował tradycję upamiętniania specjalnych dni ku czci świętych, w tym także męczenników za wiarę. Część z nich jest także świętymi katolickimi, a ich święto jest obchodzone w tym samym dniu (np. święty Jerzy- patron Anglii). Jednak anglikanizm czci też męczenników, których kult ustał w katolicyzmie oraz nowych męczenników, którzy zginęli za głoszenie poglądów, sprzecznych z doktryną katolicką (np. John Wycliffe, William Tyndale, męczennicy z Oxfordu, Thomas Cranmer, Nicholas Ridley i Hugh Latimer).

Anglikanizm czci także męczenników ugandyjskich i nowogwinejskich (misjonarzy i konwertytów, zamordowanych w XIX w. i XX w.) oraz wielu zasłużonych współczesnych chrześcijan, niekoniecznie wyznania anglikańskiego, np. Maksymilian Kolbe, Martin Luther King, Oscar Romero, Dietrich Bonhoeffer i Lucian Tapiedi.

Anglikanizm czci tylko pamięć o tych męczennikach; nie istnieje kult wizerunków, grobów, ani relikwii.

Kult męczenników w prawosławiu

Męczennicy/męczennice (muczeniki, muczenicy) są to w prawosławiu święci, którzy za wiarę w Jezusa Chrystusa byli poddawani torturom i ponieśli męczeńską śmierć. Począwszy od V w. oficjalne uznanie danej osoby za męczennika następuje w wyniku procesu kanonizacyjnego. Nie oznacza to, że świętymi męczennikami są wyłącznie osoby kanonizowane. Istnieją liczni męczennicy anonimowi lub nieznani ogółowi wiernych, których czci się w dniu Wszystkich Świętych.

W prawosławiu czci się wyobrażenia malarskie męczenników (ikony) oraz ich groby i relikwie.

Męczennikom nadaje się następujące tytuły:

• Pierwsi męczennicy (pierwomuczeniki) - tytuł przysługujący świętym, którzy ponieśli śmierć za Chrystusa jako pierwsi; tytuł ten przysługuje wyłącznie arcydiakonowi Stefanowi i równej apostołom Tekli.

• Wielcy męczennicy/Wielkie męczennice (wielikomuczeniki, wielikomuczenicy) - tytuł odnoszący się do świętych, którzy za wiarę w Jezusa Chrystusa ponieśli śmierć, uprzednio będąc poddanymi wyjątkowym torturom i cierpieniom (np. Anastazja, Barbara, Jerzy Zwycięzca, Katarzyna, królowa gruzińska Ketewań, uzdrowiciel Pantelejmon).

• Stratelatesi (stratiłaty) - tytuł przyznawany wojskowym męczennikom za wiarę Chrystusową, niekiedy będący integralną częścią imienia świętego, np. męczennik Andrzej, wielki męczennik Teodor.

• Cierpiętnicy (strastotierpcy) - tytuł przysługujący męczennikom, którzy cierpieli od swych współwyznawców.

Synaksarion zawiera spis kanonizowanych męczenników prawosławnych.