Klasyczny ryt rzymski

Msza św. Solenna sprawowana według nadzwyczajnej formy rytu rzymskiego

Msza trydencka w kościele farnym w Szydłowcu odprawiona 20 lipca 2008 roku

Nadzwyczajna forma rytu rzymskiego (łac. Forma extraordinaria, pot. msza trydencka) – w Kościele katolickim porządek celebrowania mszy obrządku łacińskiego, promulgowany w 1570 przez Piusa V po soborze trydenckim konstytucją apostolską Quo primum. Obecnie podstawą celebracji mszy w tej formie jest Mszał Rzymski w wydaniu Jana XXIII z 1962.

Nazwa

Od czasów reformy liturgicznej, przeprowadzonej na II soborze watykańskim, utarło się kilka potocznych określeń, odróżniających liturgię w rycie rzymskim w wersji sprzed reformy od tej w wersji po soborze. I tak wersję sprzed soboru określa się potocznie mianem starej, trydenckiej, przedsoborowej.

Jako oficjalną przyjmuje się nazwę używaną w dokumentach papieskich: Nadzwyczajna forma rytu rzymskiego. W liście do biskupów motu proprio Summorum Pontificum Benedykt XVI zwraca uwagę, że niewłaściwe jest używanie wobec tego porządku mszy rzeczownika ryt (obrządek), ponieważ takie określenie sugeruje w sposób mylący różnicę pomiędzy dwojakimi formami jednego rytu rzymskiego.

Historia

Nadzwyczajna forma rytu rzymskiego wyłoniła się z długiej historii przemian, które zachodziły w liturgii Eucharystii, poczynając od starożytności i średniowiecza.

Podstawowe księgi liturgiczne tej wersji rytu rzymskiego opublikowane zostały w wyniku reformy po soborze trydenckim za pontyfikatu i z inicjatywy papieża św. Piusa V: brewiarz (Breviarium Romanum) w 1568, mszał (Missale Romanum) w 1570 roku. Brewiarz promulgowany został bullą Quod a nobis, mszał zaś bullą Quo primum. Sobór Trydencki zakazał bowiem używania języków narodowych we Mszy.

Wersja rytu rzymskiego, zwana potocznie trydencką, obowiązywała powszechnie aż do 1970 roku, kiedy to Paweł VI wprowadził Nowy Mszał Rzymski.

Ostatnie korekty do formy mszy przedsoborowej wprowadził 6 lutego 2008 Benedykt XVI, zmieniając w niej formuły Liturgii Wielkiego Piątku.

Po reformie liturgicznej w roku 1969 stara forma sprawowana jest tylko w nielicznych miejscach. Jednak mszał z 1570 roku w wersji wydanej przez Jana XXIII w 1962 nie został nigdy zniesiony lub wręcz zakazany (co podkreślił Benedykt XVI w motu proprio Summorum Pontificum).

Porządkiem tym posługuje się m.in. Bractwo Świętego Piotra, Instytut Dobrego Pasterza, Instytut Chrystusa Króla, Bractwo św. Piusa X oraz niektórzy księża diecezjalni i zakonnicy, zgodnie z motu proprio Summorum Pontificum, a także sedewakantyści.

W Polsce nieco zmodyfikowana forma rytu trydenckiego i przy użyciu języka narodowego obowiązuje również w Kościele Starokatolickim Mariawitów i Kościele Katolickim Mariawitów. Duchowni mariawiccy jako pierwsi w historii odprawili na ziemiach polskich Mszę w języku polskim – była to pasterka 1907 roku.

Status prawny

Pomimo reformy liturgii katolickiej, dokonanej po II soborze watykańskim (m.in. wprowadzenie Novus Ordo Missae) przez papieża Pawła VI, forma trydencka jest nadal uważana przez Kościół katolicki za godziwą i ważną.

16 października 1982 roku na polecenie papieża Jana Pawła II zwołano zebranie kardynałów pod przewodnictwem kardynała Josepha Ratzingera, wtedy prefekta Kongregacji Doktryny Wiary, w którym wzięli udział kardynałowie: Sebastiano Baggio (wówczas prefekt Kongregacji ds. Biskupów), William Baum (prefekt Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego), Agostino Casaroli (sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej), Silvio Oddi (prefekt Kongregacji ds. Duchowieństwa) i arcybiskup Giuseppe Casoria (proprefekt Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów). Ustanowienie tej komisji nie było wtedy jeszcze związane z osobą arcybiskupa Marcela Lefebvre’a. Kardynałowie ustalili, że Mszał Rzymski w swej formie sprzed roku 1969 powinien zostać dopuszczony do użytku w mszach wymagających użycia języka łacińskiego, pod warunkiem, że nie będzie to prowadzić do odrzucania norm liturgicznych ustalonych po II soborze watykańskim oraz wyrażania opinii, że nowy mszał jest „heretycki lub nieważny”. Zdecydowano też, że nowy kalendarz liturgiczny powinien być zachowany. Wszyscy kardynałowie jednogłośnie stwierdzili, że msza w starym rycie pozostaje ważna. Kardynałowie doszli także do wniosku, że należy przygotować dokument dotyczący nadużyć liturgicznych, które uznano za jeden z powodów kryzysu w Kościele. Na spotkaniu tym rozpatrywano także potencjalne współistnienie obydwu form rytu rzymskiego w przyszłości.

W 1986 roku Jan Paweł II jeszcze raz zwrócił się z pytaniem do wybranych kardynałów w sprawie mszy trydenckiej. Komisja dziewięciu kardynałów rozpoczęła swe prace w składzie: Joseph Ratzinger, Paul Augustin Mayer (prefekt Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów), Silvio Oddi, Alfons Maria Stickler (Archiwista i Bibliotekarz Świętego Kościoła Rzymskiego), Agostino Casaroli, kardynał Bernardin Gantin (prefekt Kongregacji ds. Biskupów), Antonio Innocenti, Pietro Palazzini (prefekt Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych) oraz Jozef Tomko (proprefekt Kongregacji Rozkrzewiania Wiary). Mieli oni za zadanie odpowiedzieć na dwa pytania papieża:

1. czy papież Paweł VI dał prawo biskupom do zakazywania celebracji mszy trydenckiej?
2. czy księża mają prawo do publicznych i prywatnych celebracji mszy trydenckich bez ograniczeń, nawet jeżeli biskup miejsca nie wyrazi na to zgody?

Według opinii 9 kardynałów msza ta nigdy nie została zakazana i żaden biskup nie może zabronić żadnemu katolickiemu księdzu jej odprawiania. Komisja uznała też, że żaden duchowny nie może być zmuszany do celebrowania zreformowanej mszy oraz nie może być karany za przywiązanie do starego rytu. Komisja zarekomendowała papieżowi opublikowanie wniosków z jej prac w formie oficjalnego dokumentu.

Jan Paweł II w swoim motu proprio Ecclesia Dei z 1988 roku polecił biskupom ułatwiać wiernym przywiązanym do rytu trydenckiego pielęgnowanie tej tradycji liturgicznej. Także i w tym celu powołana została specjalna Papieska Komisja Ecclesia Dei, roztaczająca opiekę nad klerem i wiernymi przywiązanymi do formy trydenckiej oraz zajmująca się dialogiem z Bractwem św. Piusa X, mającym nieuregulowany status kanoniczny. Dnia 7 lipca 2007 papież Benedykt XVI w motu proprio Summorum Pontificum zezwolił na odprawianie mszy trydenckiej każdemu kapłanowi bez konieczności zgody biskupa od 14 września 2007 roku.

Spośród stowarzyszeń katolickich, powołanych do sprawowania liturgii w tym rycie, najstarsze jest Bractwo Kapłańskie Świętego Piotra. Wydzieliło się ono z Bractwa św. Piusa X w 1988 po tym, jak zwierzchnik Bractwa, arcybiskup Marcel Lefebvre, wyświęcił bez zgody Stolicy Apostolskiej czterech kapłanów na biskupów. Inne wspólnoty używające mszału przedsoborowego, znajdujące się w pełnej łączności ze Stolicą Apostolską to: Instytut Chrystusa Króla, Instytut Dobrego Pasterza, Bractwo Świętego Wincentego Ferrera i Apostolska administratura personalna Świętego Jana Marii Vianneya.

Porządek mszy świętej

Msza w kaplicy Ostrobramskiej, w Wilnie.
Grafika opublikowana w 1864

Tabliczka ołtarzowa z tzw. Ostatnią Ewangelią stosowaną podczas mszy trydenckiej

Przed mszą, zwłaszcza uroczystą, może nastąpić pokropienie wodą święconą, zwane też aspersją – od słów śpiewanej przy tym antyfony Asperges me, Domine, hyssopo et mundabor, lavabis me et super nivem dealbabor (Pokrop mnie, Panie hyzopem, a stanę się czysty, obmyj mnie, a nad śnieg wybieleję) z wersetem z Psalmu 51 Miserere mei, Deus, secundum magnam Misericordiam Tuam (Zmiłuj się nade mną, Boże, według wielkiego Miłosierdzia Twego). Celebrans ubrany w kapę dokonuje pokropienia zebranych wiernych, dopiero po tym ubiera się w ornat.

Msza rozpoczyna się modlitwami u stopni ołtarza. Kapłan z ministrantami klęczącymi u stopni ołtarza (w tzw. mszy solennej (uroczystej) z diakonem i subdiakonem) odmawia fragmenty psalmu 42 (43) oraz spowiedź powszechną (Confiteor), zakończoną odpuszczeniem zebranym grzechów powszednich. Spowiedź jest odmawiana osobno przez kapłana, osobno przez asystę. Dopiero wtedy kapłan wstępuje po stopniach do ołtarza.

Po odmówieniu modlitwy Aufer a nobis oraz introitu następuje prośba w języku greckim Kyrie eleison (Panie, zmiłuj się), śpiewana trzy razy po trzy wezwania (po trzykroć do każdej z trzech Osób Trójcy Przenajświętszej), a następnie hymn Gloria in excelsis Deo (Chwała na wysokości Bogu). Po nim odczytywana lub śpiewana jest Lekcja (czyli wyjątek ze Starego Testamentu, z listów, Dziejów Apostolskich lub z Apokalipsy św. Jana), następnie graduał lub traktus, a po nim fragment Ewangelii.

Po odczytaniu Ewangelii następuje przerwa we Mszy świętej. Kapłan zdejmuje manipularz, ornat (tylko wówczas, gdy ambona znajduje się poza prezbiterium), zakłada biret i wchodzi na ambonę, skąd głosi kazanie. Kazanie może być wygłoszone także przed Mszą lub po niej.

Następnie kapłan powraca do ołtarza i kontynuuje celebrację Mszy świętej. Podczas wyznania wiary (Credo) wszyscy przyklękają w trakcie wypowiadania słów dotyczących wcielenia Chrystusa (Et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine, et homo factus est).

Po wyznaniu wiary następuje offertorium (ofiarowanie), w trakcie którego kapłan prosi Boga Ojca o przyjęcie ofiary Mszy świętej, składanej jako wynagrodzenie grzechów (modlitwa Suscipe, Sancte Pater). Następnie kapłan dolewa wody do wina i jeszcze raz prosi Boga o przyjęcie ofiary. W modlitwie Veni, Sanctificator następuje prośba do Ducha Świętego o pobłogosławienie ofiary. Kapłan umywa ręce (Lavabo), odmawiając fragmenty psalmu 26, po czym prosi Trójcę Świętą o przyjęcie ofiary (sekreta).

Następuje wezwanie Sursum corda (w górę serca), a po nim prefacja, czyli modlitwa dziękczynna odpowiednia do charakteru uroczystości, zakończona przez Sanctus (Święty), czyli hymn śpiewany Bogu przez wszystkie chóry anielskie.

Po Sanctus rozpoczyna się najistotniejsza część mszy, czyli kanon (po reformie - I Modlitwa Eucharystyczna). Odmawiany jest przyciszonym głosem. Zaczyna się on od trzech wspomnień: całego Kościoła, Przyjaciół i Parafian oraz Wszystkich Świętych. Następnie kapłan prosi Boga o przyjęcie ofiary, po czym następuje konsekracja chleba, czyli sakramentalna przemiana jego substancji w Ciało Chrystusa, w chwili wypowiedzenia przez kapłana słów Hoc est enim Corpus Meum (to jest bowiem Ciało Moje). Konsekracja wina, czyli sakramentalna przemiana jego substancji w Krew Chrystusa, następuje wraz ze słowami kapłana Hic est enim calix Sanguinis Mei, novi et aeterni testamenti, mysterium fidei, qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum (To jest bowiem kielich Krwi Mojej, nowego i wiecznego przymierza, tajemnica wiary, która za was i za wielu będzie wylana na odpuszczenie grzechów). Słowa konsekracji wypowiadane są powoli i wyraźnie, ale szeptem.

Po konsekracji chleba i wina następuje każdorazowo przyklęknięcie kapłana, podniesienie postaci konsekrowanej i ponowne przyklęknięcie. Następnie kapłan wspomina mękę Pańską, nawiązuje do ofiar Abla, Abrahama i Melchizedeka oraz prosi Anioła Pańskiego o zaniesienie ofiary na najwyższy ołtarz w niebie. Następują kolejne wspomnienia: dusz w czyśćcu, grzeszników i całego stworzenia. Kanon kończy się tzw. małym podniesieniem i doksologią, wychwalającą Trójcę Świętą.

Modlitwa Ojcze nasz odmawiana jest przez samego kapłana, wierni dołączają się dopiero pod koniec, wypowiadając słowa sed libera nos a malo (ale uwolnij/zbaw nas od złego), po czym następują trzy modlitwy poprzedzające Komunię kapłańską. W tym czasie śpiewane jest Agnus Dei, czyli Baranku Boży. Następnie kapłan pokazuje wiernym konsekrowaną hostię, będącą zgodnie z nauczaniem Kościoła katolickiego i Kościołów Apostolskich (mających sukcesję apostolską) Ciałem Chrystusa, mówiąc Ecce Agnus Dei (Oto Baranek Boży) i następuje Komunia wiernych, przyjmowana przy balaskach, wyłącznie w pozycji klęczącej i do ust. Komunia święta w pozycji stojącej lub na rękę nie jest dozwolona, nawet w przypadku Mszy św. „polowych”.

Msza kończy się słowami Ite, missa est (Idźcie, ofiara spełniona) i błogosławieństwem, jednak po nich kapłan odczytuje dodatkowo tzw. Ostatnią Ewangelię. Jest to początek Ewangelii Jana mówiący o wcieleniu Słowa Bożego.

Porównanie form rytu rzymskiego

Ołtarz przygotowany do sprawowania Mszy w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego (mszy trydenckiej). Ołtarz jest przykryty 3 obrusami, znajduje się na nim 6 świec, krucyfiks pośrodku oraz tablice ołtarzowe.

Po II soborze watykańskim zaczęto wprowadzać liczne zmiany w liturgii rzymskiej. Ich efektem było między innymi gruntowne zreformowanie mszału. Nowa liturgia mszy świętej różni się od dotychczasowej między innymi:

• Zmianą ustawienia kapłana – we mszy trydenckiej kapłan stoi przed ołtarzem, zwrócony twarzą – wraz z wiernymi – w kierunku ustawionego centralnie krzyża z wyobrażeniem Ukrzyżowanego (tzw. „duchowy wschód”) i równocześnie przodem do tabernakulum z przechowywanymi tam zwykle postaciami konsekrowanymi, umieszczonego w nastawie ołtarzowej, oraz często w stronę wschodu, gdyż kościoły były przeważnie orientowane. We mszy w zwyczajnej formie rytu, wierni gromadzą się wokół ołtarza, który zajmuje centralne miejsce zgromadzenia, co podkreśla jego rolę jako „stołu eucharystycznego” wspólnoty. Odwrócenie kapłana twarzą do ludu nie było postulowane przez sobór i nie jest określone przepisami liturgicznymi (kapłan może więc celebrować według formy zwyczajnej zwrócony zarówno w stronę ludu, jak i w stronę ołtarza, mając wiernych za sobą).

Celebracja versus populum (do ludu) miała być umotywowana taką właśnie pierwotną formą Mszy. Jednak według wielu badaczy, msza była sprawowana na wschód, poświadczają to liczne pisma Ojców Kościoła oraz to, że podczas paschy żydowskiej uczestnicy zwracali się w stronę wschodu. Gdy kościół był inaczej zbudowany, kapłan sprawował Mszę na wschód i lud także kierował się na wschód (mając kapłana za plecami).

• Zmianą aranżacji ołtarza – we mszy trydenckiej w ołtarz są wmurowane relikwie świętych (nawiązanie do wczesnochrześcijańskiego sposobu odprawiania Mszy Świętej na grobach męczenników, jest to również wyraz wiary w obcowanie świętych), jest on przykryty 3 obrusami (symbolizują całuny, którymi owinięto ciało Jezusa, oraz miały chronić – w razie rozlania – Krew Pańską przed profanacją), znajduje się na nim 6 świec (liczba zapalonych świec zależy od rodzaju Mszy: recytowana, śpiewana lub solenna – uroczysta; sposób i kolejność zapalania świec miał również głęboką symbolikę), krucyfiks pośrodku oraz tablice ołtarzowe. Po soborze zrezygnowano z obowiązkowego wmurowywania relikwii w ołtarz, jest dowolna liczba obrusów na ołtarzu, świece mogą być 2, 4, 6 lub gdy celebruje biskup miejsca 7 (zlikwidowano zasady odnośnie sposobu i liczby ich zapalania, mogą znajdować się na ołtarzu lub w jego pobliżu), krucyfiks ma być „na ołtarzu lub obok niego”, zlikwidowano tablice ołtarzowe.
• Mocniejszym zaakcentowaniem pozostałych – poza ołtarzem – miejsc sprawowania liturgii: ambony (jako stołu Słowa Bożego) oraz miejsca przewodniczenia.
• Zaakcentowaniem łączności homilii z całą liturgią – jako części Liturgii Słowa i czasu głoszenia Słowa Bożego. W mszy trydenckiej kazanie nie jest częścią mszy, na czas kazania kapłan zdejmuje manipularz i kładzie go na ołtarzu, a jeżeli ambona znajduje się poza prezbiterium zdejmuje także ornat. Nie jest niezwykłe, że kazanie jest głoszone przed lub po Mszy.
• Dopuszczeniem do stosowania w liturgii języków narodowych – w większości obszarów szybko zajęły one miejsce łaciny. Na międzynarodowych zjazdach Msze święte odprawia się nierzadko po angielsku lub w innym języku zrozumiałym dla większości uczestniczących w nich wiernych; chociaż zalecane jest też odmawianie przynajmniej Ojcze Nasz po łacinie. Sobór postulował możliwość stosowania języków narodowych przede wszystkim w czytaniach i modlitwie wiernych, podkreślając, że językiem liturgicznym Kościoła Rzymskiego pozostaje łacina.
• Stopniowym wprowadzeniem kilku nowych modlitw eucharystycznych, odmawianych głośno i z większym udziałem wiernych. Do obowiązującego w Kościele rzymskim od IV wieku i poszerzanego na przestrzeni stuleci kanonu rzymskiego dołączono nowe Modlitwy Eucharystyczne (trzy główne, ponadto trzy przeznaczone na msze z udziałem dzieci oraz dwie o tajemnicy pojednania i jedną na msze w szczególnych potrzebach) – zmiana wprowadzona 3 IV 1969 r. (niepostulowana przez sobór).
• Zwiększeniem liczby prefacji – w myśl postanowień soborowych napisano m.in. oddzielne prefacje na każdą z niedziel Wielkiego Postu, odwołujące się do tajemnicy dnia i wpisujące w nurt wielkopostnych przygotowań dla katechumenów. Nowe prefacje mogą być także tworzone i wprowadzane do użytku przez lokalne konferencje biskupów.
• Skróceniem rytów pokutnych (opuszczenie modlitw u stopni ołtarza, wprowadzenie skróconej spowiedzi powszechnej, odmawianej wspólnie przez kapłana i wiernych) i wprowadzeniem alternatywnych modlitw zamiast wezwania Kyrie eleison.
• Usunięciem dawnych modlitw ofiarowania (obecne wzorowane są na żydowskich modlitwach paschalnych).
• Opuszczeniem kilkudziesięciu przyklęknięć kapłana, m.in. natychmiast po konsekracji – przed ukazaniem postaci konsekrowanych wiernym (zmiana niepostulowana przez sobór, wprowadzona 4 maja 1967). W mszy trydenckiej kapłan przyklęka zawsze, zanim weźmie w ręce konsekrowaną hostię lub wino.
• Zredukowaniem ucałowań ołtarza (zmiana niepostulowana przez sobór, wprowadzona 4 maja 1967). W mszy trydenckiej kapłan zawsze całuje ołtarz, gdy odwraca się do ludu, w nowych obrzędach mszalnych tylko dwa razy: po przyjściu do ołtarza na początku celebracji oraz przed opuszczeniem prezbiterium po rozesłaniu.
• Zredukowaniem (do jednego) znaków krzyża nad darami ofiarnymi. W mszy trydenckiej kapłan zawsze kreśli znak krzyża, gdy wypowiada słowa Corpus (Christi) lub Sanguis (Christi).
• Zrezygnowaniem z niektórych gestów – w mszy trydenckiej po konsekracji kapłan nie może rozdzielić palców, którymi dotykał Najświętszego Sakramentu, po Komunii kapłan musi obmyć palce, gdyż mogą znajdować się na nich partykuły Najświętszego Sakramentu.
• Wprowadzeniem wspólnego odmawiania (śpiewania) modlitwy Ojcze Nasz, która poprzednio śpiewana była wyłącznie przez celebransa, a wierni podejmowali tylko ostatni wers tej modlitwy (Sed libera nos a malo).
• Wprowadzeniem dodatkowego czytania ze Starego Testamentu oraz modlitwy powszechnej do wyodrębnionej liturgii Słowa, rezygnacja z ostatniej Ewangelii.
• Wprowadzaniem zmian w obrzędzie Komunii Świętej (zmiany niepostulowane przez sobór, wprowadzono jedynie możliwość Komunii pod dwiema postaciami w dość ograniczonym zakresie):
  • odnośnie do postawy: wprowadzenie (jako alternatywy dla postawy klęczącej) postawy stojącej (zamiast klękania przy balaskach, podchodzenie procesyjne do stojącego szafarza);
  • odnośnie do sposobu przyjmowania: na mocy indultów (zezwoleń od podstawowej praktyki), udzielanych przez Stolicę Apostolską na prośbę Konferencji Episkopatów danych krajów, umożliwienie przyjmowania do ręki (komunikujący przyjmuje Hostię do ręki i sam wkłada ją sobie do ust – sposób ten miał być bliższy sposobowi pierwotnemu, jednak w pierwszych wiekach chrześcijaństwa Hostia leżąca w dłoniach była brana bezpośrednio ustami, a nie wprowadzana do ust ręką, również kobiety nigdy nie przyjmowały Komunii bezpośrednio na rękę, a przez chusteczkę – sposób ten zachował się do dzisiaj w Komunii diakona w liturgii wschodniej);
  • odnośnie do szafarza: obok kapłana wprowadza się diakona jako szafarza zwyczajnego oraz tzw. nadzwyczajnych szafarzy Komunii św. zwanych niewłaściwie świeckimi szafarzami Eucharystii.
• Przed Komunią kapłan nie mówi trzykrotnie: Domine non sum dignus sam, tylko razem z wiernymi (zmiana niepostulowana przez sobór, wprowadzona 4 maja 1967).
• Dopuszczeniem do sprawowania funkcji liturgicznych (np. czytania lekcji) osób świeckich (co jest też motywowane m.in. zbyt małą liczbą kapłanów w wielu częściach świata, lecz również podkreśleniem kapłańskiej funkcji wiernych w zgromadzeniu liturgicznym).
• Wprowadzeniem nowych formularzy mszalnych, m.in. mszy z udziałem dzieci, z własnymi (obecnie trzema) modlitwami eucharystycznymi.
• Usunięciem dużej części gestów kapłana i wiernych oraz części powtórzeń, które miały charakter symboliczny; uznano je za zbędne dublowanie znaków. Dotyczy to m.in.:
  • spowiedzi powszechnej (Confiteor), odmawianej w formie nadzwyczajnej rytu rzymskiego raz przez kapłana, drugi raz przez ministrantów w imieniu wiernych, czasem jeszcze po raz trzeci przez wszystkich wiernych przed przyjęciem Komunii;
  • śpiewu Kyrie eleison, powtarzanego trzy razy po trzy razy – w odniesieniu do trzech osób Trójcy Świętej, lecz jak podkreślają liturgiści Kyrie eleison 3 razy po 2 zatraciło to odniesienie;
  • odpowiedzi wiernych Domine non sum dignus... na Ecce Agnus Dei kapłana, powtarzanej trzy razy;
  • znaków krzyża, ponawianych wiele razy w czasie całej Mszy świętej zarówno przez kapłana, jak i wiernych (zmiany niepostulowane przez sobór, wprowadzone 4 maja 1967);
  • zwyczajowego klęczenia przez wiernych podczas całego Kanonu Mszy od śpiewu Sanctus aż do wielkiej doksologii – podniesienia darów (Per Ipsum...);
  • zredukowano liczbę wezwań Dominus vobiscum z ośmiu do czterech (na początku mszy po znaku krzyża – może być zastąpione inną formułą pochodzącą z Pisma Świętego; przed Ewangelią; przed prefacją; przed końcowym błogosławieństwem).
• Zniesiono obowiązek używania manipularza.
• Kanon (anafora) odmawiany głośno, a nawet w języku narodowym (zmiana niepostulowana przez sobór, wprowadzona 4 maja 1967).

Zobacz też

• obrządek
• liturgia
• Bractwo Kapłańskie Świętego Piotra
• Oremus et pro perfidis Judaeis

Linki zewnętrzne

• Kalendarz liturgiczny formy nadzwyczajnej rytu rzymskiego
• Prezentacja o Mszy Trydenckiej (pdf)
• Szczegółowe paralelne porównanie formy nadzwyczajnej i zwyczajnej rytu rzymskiego
• Duszpasterstwa tradycyjne w Polsce, gdzie Msza trydencka jest odprawia w każdą niedzielę. UnaCum.pl, 2014-05-15. (pol.).
• Duszpasterstwo Wiernych Tradycji Łacińskiej w Archidiecezji Warszawskiej