Ruda Różaniecka

Ruda Różaniecka

{{{rodzaj miejscowości}}}
Pałac
Państwo	podkarpackie
Powiat	lubaczowski
Gmina	Narol
Liczba ludności (2011)	1289
Strefa numeracyjna	16
Kod pocztowy	37-613
Tablice rejestracyjne	RLU
SIMC	0607050
Położenie na mapie brak Brak mapy: podkarpackie Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:airport}

{{Polska miejscowość infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | miejscowość podstawowa = | rodzaj miejscowości = | współrzędne = | alt zdjęcia = Nieznane pola: "flaga wsi", "sekundE", "minutE", "herb wsi", "stopniN", "sekundN", "minutN", "stopniE", "mapa wsi", "dopełniacz wsi" oraz "herb artykuł".

Ruda Różaniecka – wieś w Polsce położona na Płaskowyżu Tarnogrodzkim, w województwie podkarpackim, w powiecie lubaczowskim, w gminie Narol.

Części wsi

Integralne części wsi Ruda Różaniecka

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0607067	Jezioro	część wsi
0607073	Piła	przysiółek

Historia

Geneza

Powstanie i rozwój wsi związany był z ulokowaniem tu w połowie XVII wieku zakładu metalurgicznego. Oba człony nazwy wsi nawiązują do źródła jej powstania. Słowo „ruda” oznaczało dawną nazwę zakładu hutniczego. Drugi człon – „różaniecka” pochodzi od pierwotnej nazwy rzeki Różaniec.

O założeniu w tym rejonie dymarki (tj. pieca hutniczego służącego do otrzymywania żelaza przy użyciu rudy i węgla drzewnego) zdecydowały duże obszary leśne. Drzewo było głównym surowcem do wytwarzania węgla drzewnego niezbędnego do wytopu żelaza. Występowały tu również znaczne pokłady rudy darniowej błotnej, którą wydobywano w miejscach późniejszych stawów na Jeziorze, Ławach, Krążkach, Sinorzatkach. Dymarka i towarzyszące jej obiekty zostały zlokalizowane przy źródle po prawej stronie rzeki oraz w miejscu dzisiejszej poczty i Gospodarstwa Rybnego.

Początki

Pierwsza wzmiankę pisaną o wsi podaje Inwentarz Starostwa Lubaczowskiego z 1706 roku. Dotyczy ona istniejącej tu już od kilkudziesięciu lat kuźnicy i dymarki. Oba obiekty wyposażone były w urządzenia służące do poruszania kół wodnych, miechów i młotów. Pierwszymi osadnikami na tym terenie byli węglarze i kowale pochodzące z okolicznych miejscowości. Założyli oni osadę po wyrębie lasów na wschód od dymarki, którą zaczęto określać „Zadymarką” (za dymarką). W 1716 roku mieszkało tu 16 chłopów poddanych uprawiających ziemię i odrabiających pańszczyznę na rzecz kuźnicy. W XVIII wieku rosło zapotrzebowanie na wyroby z żelaza w rolnictwie, rzemiośle i budownictwie. To powodowało rozbudowę i modernizację zakładu metalurgicznego. Stale powiększano powierzchnie gruntów ornych poprzez wyrąb lasów i wypalanie węgla drzewnego. W 1764 roku wieś liczyła już 94 osadników. Wójtem gromady (1764) był Tomasz (Tomek) Ważny.

Przemysł hutniczy

Występujące w najbliższej okolicy pokłady rudy darniowej błotnej posiadały niską zawartość żelaza i już na początku XVIII wieku zostały wyeksploatowane. Od 1706 roku zaczęto sprowadzać rudę z Lublińca Starego i Żukowa, a w następnych latach z Dziwięcierza i Opaki koło Lubaczowa, oraz z Rokietnicy koło Jarosławia. Wyrabiano tu lemiesze, motyki, grace, łopaty, podkowy, garnki, kotły, obręcze i kowadła. Produkowano również przez kilkanaście lat armatki i moździerze dla wojska. Transportem wodnym wysyłano do Gdańska haki do szkut i buksy do kół młyńskich. W skali masowej produkowano gwoździe do gontów. Pierwszym dzierżawcą kuźnicy (od 1718 r.) był Łukasz Borowski.

Czasy Galicji

Do I rozbioru Polski Ruda Różaniecka wchodziła w skład dóbr koronnych starostwa lubaczowskiego. W 1772 roku tereny te włączono w skład monarchii austriackiej. W 1788 roku dokonano pomiarów gruntów należących do wsi oraz ustalono granice z Płazowem, Żukami, Grochami, Kuryjami, Hutą Różaniecką, Lublińcem Nowym i Żukowem. W pomiarach uczestniczyli: wójt gromady Ruda Różaniecka Iwan Ważny oraz przysiężeni (radni) Michał Jakim, Sobek (Sobiesław) Kasperski i Michał Zaborniak. Ustalone i opisane wówczas granice Rudy Różanieckiej są obowiązujące obecnie.

Dnia 21 maja 1821 roku wieś została wystawiona do sprzedaży w drodze licytacji we Lwowie. Nabywcą został Baron Herman Brunicki (1775 – 20.04.1835) z Wiednia. Na tej licytacji H. Brunicki kupił również Hutę Różaniecką, Lubliniec Nowy i Stary, Tepiły, Freifeld (Kowalówka), Gorajec oraz miasteczko Płazów. Kupione dobra obejmowały 17.112 mórg, z tego 6 mórg ogrodów, 1709 mórg pola ornego, 642 morgi łąk oraz 14.755 mórg lasów. Baron Herman Brunicki wraz z rodziną zamieszkał w starym dworze (późniejsza oficyna – obecnie 2006 r. mieści się tu Leśnictwo „Jezioro”) dając początek rodu Brunickich w Rudzie Rózanieckiej. Jego spadkobierca został Jan A. Brunicki (1808 – 20.06.1887) Jedyna córka Jana Brunickiego – Henrietta (1839–1895) wyszła za mąż za barona Ludwika Wattmana (1827–1907) pochodzącego z Wiednia. Ostatnim właścicielem dóbr w Rudzie Rózanieckiej był ich syn baron Hugo Wattman (21.05.1876 – 1946). Zespół pałacowy w Rudzie Różanieckiej jest stosunkowo słabo rozpoznany pod względem konserwatorskim. Przeprowadzone badania terenowe w powiązaniu z danymi historycznymi pozwoliły uściślić fazy rozwoju przestrzennego założenia oraz historii budowlanej zachowanych obiektów architektury.

Ruda Różaniecka w czasach I Rzeczypospolitej stanowiła dobra koronne należące do starostwa lubaczowskiego, w 1821 r. drogą licytacji, za sumę 75.050 zł (wraz z pobliskimi miejscowościami) została sprzedana baronowi Józefowi Brunickiemu. Po nim dziedziczył syn Jan, następnie jego córka Henrietta (1839–1905), zamężna za baronem Ludwikiem Wattmannem Maelcamp de Beaulieu (1827–1907), następnie ich syn Hugo (1876–1946). Hugo Wattmann był ostatnim przed reformą rolną właścicielem zespołu.

Pałac

Z historycznego zespołu pałacowego aktualnie zachowały się dwa zabytkowe budynki: rozległy gmach pałacu oraz tzw. starego dworu. Usytuowane są na terenie o zachowanych dawnych granicach, z nielicznymi elementami dawnego założenia parkowego. Pałac zajmuje centralna część zespołu - mieści się w nim obecnie Dom Pomocy Społecznej. Budynek starego dworu jest odgrodzony i stanowi własność Nadleśnictwa Narol.

Przeprowadzone rozpoznanie terenowe pozwoliło stwierdzić, że w bryle pałacu widoczne są dwie główne fazy budowlane. Pierwszą jest wyraźny zarys regularnego dworu (prawdopodobnie parterowego) z początku XIX w., zapewne wybudowanego zaraz po kupnie dóbr przez Józefa Brunickiego, o regularnym, osiowym rzucie z bocznymi ryzalitami frontowymi, w części podpiwniczonego starymi, sklepionymi piwnicami. Drugą fazą była znaczna rozbudowa pałacu, przeprowadzona na początku XX w., zapewne przez Hugona Wattmanna, nadająca mu zachowany do dzisiaj charakter neobaroku francuskiego z elementami secesji.

Pałac częściowo zniszczony był przez działania I wojny światowej, jednakże wkrótce odbudowany zachował się do dzisiaj w niewiele zmienionej bryle. Podkreślić należy, że w okresie międzywojennym majątek Hugo Wattmanna był świetnie prosperującym gospodarstwem – oprócz 1200 ha użytków rolnych i 8500 ha lasów, był szeroko znany z 300 ha stawów, w których prowadzono nowoczesną gospodarkę rybną. W czasie II wojny światowej Wattmann zmuszony był opuścić okupowaną Polskę, zmarł wkrótce po wojnie w Wiedniu.

W 1944 roku w wyniku reformy rolnej dobra szlacheckie zostały upaństwowione, opuszczone budynki ulegały grabieżom. Zespół pałacowy przez jakiś czas był użytkowany jako magazyn zbożowy i były w nim organizowane kolonie letnie. następnie w 1960 roku pałac przekazano w użytkowanie Domowi Pomocy Społecznej dla nieuleczalnie chorych psychicznie mężczyzn. Przeprowadzono wówczas jego remont kapitalny, który szczęśliwie w niewielkim stopniu zmienił jego bryłę i wystrój zewnętrzny. W latach 1998-2002 obok pałacu zbudowano nowy budynek DPS-u w podobnym stylu architektonicznym jaki posiada pałac. Obecnie przebywa w nim 230 pensjonariuszy; zatrudnionych jest 147 osób z wysoko kwalifikowanego personelu. DPS posiada Kaplicę i mieszkają w nim również siostry zakonne Józefitki (Zgromadzenie Sióstr Świętego Józefa), które posługują w Parafii; a także pracują pośród personelu w DPS-ie.

Budynek starego dworu można datować na wiek XVIII. Lokalna tradycja określająca go jako stary dwór wskazuje, że powstał on przed budową rezydencji Brunickich – mógł zostać wybudowany około połowy XVIII w. – jego architektura nosi cechy późnobarokowe i klasycystyczne. Prawdopodobnie pełnił funkcję rządcówki w czasach gdy obiekt stanowił dobra królewskie. Podpiwniczony jest jedną sklepioną kolebkowo piwnicą. Zachował stary rzut, bryłę, ale po remoncie w l. 90. zatracił stare wyposażenie.

Nowy pałac został zbudowany w pierwszej połowie XIX wieku przez Hermana Brunickiego Wkrótce po nabyciu majątku. Był to okazały obiekt, piętrowy w stylu neobarokowym. Na krótko przed wybuchem I wojny światowej pałac został znacznie rozbudowany i w tym kształcie przetrwał do dnia dzisiejszego.

W 1877 roku zbudowany został nowy tartak z napędem wodnym o sile 20 KM oraz papiernia. W połowie XIX wieku istniały dwa młyny wodne (I i II młyn) w górnym biegu Różańca. W 1906 roku na Jeziorze zbudowano nowoczesną mleczarnię i serownię a w 1908 roku gorzelnię, która była czynna do końca lat 60. XX wieku.

II Rzeczpospolita

W czasie I wojny światowej (wrzesień 1914 – maj 1915) stacjonowały we wsi wojska rosyjskie dewastując zabudowania wiejskie i dworskie. Spalony został pałac, a w nim portrety Brunickich i Wattmannów, stylowe meble z XIX wieku oraz bogata kolekcja trofeów myśliwskich. Zabrano wszystkie konie i krowy z folwarku. Spalonych zostało ponad 60% zabudowań wiejskich. W latach 1918-1923 zakłady produkcyjne należące do Wattmanna zostały odbudowane i unowocześnione. W 1923 roku zbudowano na rzece Różaniec pierwsza elektrownię w miejscu dawnej huty żelaza (zlikwidowanej w 1895 r.), a w 1925 roku terpentyniarnię. W latach 1920-1925 żyzne pola i łąki na „Morgach” i „Sopilnem” zamienione na hodowlane stawy rybne w obawie przed parcelacją. W folwarku i w pałacu w 1936 roku zatrudnionych było 20 pracowników biurowych, 100 robotników stałych, 80 robotników sezonowych oraz 30 gajowych i leśniczych. Łącznie w dobrach Wattmanna pracowało 230 osób. W październiku 1928 roku wybuchł pierwszy w dziejach wsi strajk nazwany powszechnie "strajkiem wozaków leśnych", którego przywódcą był Wojciech Kasperski. Strajkujący domagali się wyższych stawek płacowych za przywóz drzewa z lasów do tartaku i wywóz desek do stacji kolejowych w Bełżcu i Lubaczowie.

II wojna światowa

We wrześniu 1939 roku w lasach wokół Rudy Różanieckiej prowadziła działania wojenne 6 Dywizja Piechoty pod dowództwem gen. Bernarda Monda. 24 września 1939 roku do wsi wkroczyły oddziały Nowogródzkiej Brygady Kawalerii i resztki 10 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. Bryg. Władysława Andersa na jednodniowy odpoczynek. Od 26 września do 8 października 1939 roku Ruda Różaniecka była pod okupacją Armii Czerwonej (ZSRR). Po zakończonych działaniach wojennych w październiku 1939 roku wieś została włączona do Starostwa Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim. 23 czerwca 1943 roku policja niemiecka dokonała przymusowego wysiedlenia 74 rodzin (ok. 280 rodzin) i deportacji w Zamościu oraz Majdanku, a następnie do prac przymusowych w III Rzeszy.

Na przełomie 1941/42 roku z inicjatywy Brunhildy Muszyńskiej (córka barona Hugona Wattmanna) zalążek konspiracji ZWZ-AK. Organizatorem i dowódcą kompanii (placówki) AK był ppor. Emanuel Michalewicz – PS. „Hanys” (zarządca folwarku Jezioro). Kompania weszła w skład V rejonu w obwodzie AK Tomaszów Lubelski. W latach 1943-1944 placówka AK w Rudzie Różanieckiej stanowiła silny punkt obrony i schronienia przybyłej ludności polskiej przed napadami UPA. W czasie przeciwpartyzanckiej operacji – „Sturmwind II” w Puszczy Solskiej nad Tanwią dnia 21 czerwca 1944 roku poległo 18 żołnierzy AK z Rudy Różanieckiej. Po II wojnie światowej posiadłości barona Hugona Wattmanna stały się własnością państwa. Większość zakładów produkcyjnych w latach 1944-1946 została odbudowana. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej w ramach akcji „Wisła” w 1947 roku wielu mieszkańców wsi przeniosła się i objęła gospodarstwa w Futorach, Gorajcu, Kowalówce, Nowym i Starym Lublińcu i Żukowi.

21 maja 1945 roku w pobliżu Rudy Różanieckiej odbyło się spotkanie konspiracyjne przedstawicieli AK-WiN Inspektoratu Zamość z przedstawicielami OUN-UPA. Obie strony stwierdziły, że łączy je wspólny wróg (władza ludowa) i zadeklarowały wzajemną pomoc.

Czasy najnowsze

W latach 1954-1972 w Rudzie Różanieckiej miała swoja siedzibę Gromadzka Rada Narodowa obejmująca Hutę Różaniecką, Maziarnię, Piłę i Rudę Różaniecką. W tym okresie zbudowano remizę i świetlicę Ochotniczej Straży Pożarnej, pawilony handlowe Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, Ośrodek Zdrowia i szkołę podstawową. Przez trzy kolejne kadencje przewodniczącym Prezydium GRN był Wojciech Kasperski.

W 2003 roku z inicjatywy Komitetu Społecznego zbudowano we wsi wodociąg i kanalizację. Według stanu z 31 grudnia 2003 roku Ruda Różaniecka liczyła 1315 mieszkańców.

Kościół

Ruda Różaniecka należała do parafii w Płazowie. W 1941 roku Niemcy zbudowali świetlice wojskową; po wyzwoleniu tych terenów z pod okupacji w 1946 roku budynek został zaadaptowany na świątynię filialną parafii w Płazowie. 26 czerwca 1966 roku z polecenia ks. inf. Jana Nowickiego administratora apostolskiego w Lubaczowie przybył ks. Zbigniew Mroczkowski w celu organizowania parafii. 11 grudnia zostały poświęcone sprzęty liturgiczne w kościele. Parafia Ruda Różaniecka jest pod patronatem św. Antoniego Padewskiego. Parafia przynależy do Dekanatu Narol.

Proboszczowie parafii Ruda Różaniecka.

1966-1992. ks. Zbigniew Mroczkowski.

1992-2000. ks. Leon Rogalski.

2000-2007. ks. Grzegorz Stankiewicz.

od 2007- nadal ks. Waldemar Górski.

Oświata

Początki szkolnictwa w Rudzie Różanieckiej na postawie tradycji są datowane na ok. przed 1853 rokiem (nauczycielami byli Maria Żółkiewska i Antoni Żółkiewski). Szkoła była drewniana; w 1904 roku podjęto decyzję o budowie murowanej szkoły.

Przydatnym źródłem archiwalnym do poznawania historii szkolnictwa w Królestwo Galicji i Lodomerii są austriackie Szematyzmy Galicji i Lodomerii, które podają nazwiska nauczycieli, oraz austriackie i polskie Dzienniki urzędowe szkolnictwa. Pierwsza wzmianka o szkole w Rudzie Różanieckiej jest w szematyzmach z 1875 roku, które zanotowały, że nauczycielem był Władysław Olaniecki. Szkoły wiejskie były tylko męskie, a od 1890 roku były "mieszane" (dostępne dla chłopców i dziewcząt). Szkoła w Rudzie Różanieckiej początkowo była filialna, a od 1877 roku była jednoklasowa (od początku XX wieku 2-klasowa). Od 1904 roku szkoła posiadała po dwoje nauczycieli: kierownik i pomocnik. Pomocnikami byli: Paulina Gieradówna (w latach 1904-1909) i Paulina Garda (w latach 1910-1914).

W 1964 roku szkoła stała się 8-klasowa, a w 1965 roku oddano do użytku rozbudowaną część szkoły. A 18 maja 1966 roku szkole nadano jako patrona imię kpt. Władysława Ważnego ps. Tygrys. Kolejni kierownicy i dyrektorzy po 1930 roku: Bolesław Dobrowolski, Jan Dobiaczyn, Franciszek Dydyk (1954-1961), Zdzisława Białek, Antonina Dubanik (1983-1991), Dorota Wróbel (1991-2004 /szkoła podstawowa), Irena Obirek (1999-2003 /Gimnazjum) i od 2004 roku dyrektorem Zespołu szkół jest Dorota Wróbel.

Kierownicy szkoły.

1874-1875. Władysław Olaniecki.

1875-1890. Antoni Reif.

1890-1892. Maria Funk.

1892-1901. Katarzyna Vogelsang.

1901-1902. Ignacy Łowicki.

1902-1909. Weronika Gieradówna.

1909-1920. Franciszek Garda.

1920-1930. Alfred Argasiński.

Sport i rekreacja

We wsi działa klub sportowy "Roztocze" Ruda Różaniecka, który został założony w 1983 roku. Aktualnie gra w klasie "A" grupy Lubaczowskiej.

Zobacz też

• Zbrodnia w Rudzie Różanieckiej
• Szkoła trywialna
• Gromada Ruda Różaniecka
• Szematyzm Galicji i Lodomerii

Bibliografia

• Ruda Różaniecka – jej dzieje i kultura – Stanisław Kasperski (maszynopis niepublikowany), Przemyśl 2005
• Rzeźba i stosunki wodne jako czynniki zróżnicowania gleby w Dorzeczu Różańca – Władysław Obirek (maszynopis pracy magisterskiej), UMCS Lublin 1970
• Nazwiska i przezwiska mieszkańców Rudy Różanieckiej – Ludmiła Obirek (maszynopis pracy magisterskiej), WSP Rzeszów 1999 r.
• Zarys dziejów Rudy Różanieckiej do 1939 r. – Dorota Wróbel (maszynopis pracy magisterskiej), WSP Rzeszów 1991 r.

Linki zewnętrzne

• Zespół Szkół w Rudzie Różanieckiej