Format bibliograficzny
Format bibliograficzny – określenie formatu książki, pochodzące od liczby złożeń arkuszy papieru tworzących jej składkę, stosowane do opisu druków wydawanych od końca XV do końca XVIII wieku[1]. Ze względu na nieustandaryzowane wymiary produkowanego wówczas papieru powstające z niego książki miały zróżnicowane wysokości, których nie używano do klasyfikacji formatu[2].
Wyróżnia się następujące formaty bibliograficzne[2]:
- plano (łac. in plano ‘w stanie równym’ < planum ‘płaszczyzna’[3]) – arkusz niezłamany, klejony z pozostałymi w grzbiecie do falcu, tworzący jedną kartkę (dwie strony);
- folio (łac. folium ‘liść, karta’[4], symbol 2°) – arkusz złamany jednokrotnie, tworzący dwie kartki; kodeks w formacie folio to foliant[5]; składka z czterech folio nazywana jest zaś quaternio i była najpowszechniejszym formatem książki średniowiecznej[6];
- quarto (łac. in quarto ‘w ćwiartce’[7], 4°) – arkusz złamany dwukrotnie, tworzący cztery kartki; kodeks w formacie quarto to kwartant[8];
- octavo (łac. octavus ‘ósmy’[9], 8°) – arkusz złamany trzykrotnie, tworzący osiem kartek, mierzących najczęściej 18–25 cm wysokości; kodeks w formacie octavo to oktant[10];
- duodecimo (łac. duodecim ‘dwanaście’, 12°) – arkusz złamany czterokrotnie w układzie 3 : 4 lub 2 : 6 kart, do którego większej części wkładało się odcięte uprzednio, sąsiadujące ze sobą cztery karty, tworzący dwanaście kartek[11];
- sedecimo (16°) – arkusz złamany czterokrotnie, tworzący szesnaście kartek;
- format elzewirowski (zob. drukarnia rodzinna Elsevierów, 24°) – arkusz podzielony na trzy części, z których każda złożona trzykrotnie, tworzący łącznie dwadzieścia cztery kartki.
Połowa książek wydrukowanych przed 1500 rokiem była w formacie quarto, a ponad ćwierć w formacie folio[12]. Pierwszym drukowanym octavo były dzieła Wergiliusza wydane przez Aldusa Manucjusza w 1501 roku[13]. Format duodecimo po raz pierwszy został wykorzystany przez Christophe’a Plantina w 1567 roku w Antwerpii[2].
Do określenia formatu książki służą: liczba kart w trzech sąsiadujących ze sobą składkach, kierunek kres papieru i położenie znaku wodnego[2]. W przypadku formatu folio w lewej połowie sita wykonywano znak wodny, a czasem w dolnej części prawej połowy również znak kontrolny (często inicjały drukarza). Mniejsze formaty powstawały poprzez rozcinanie folio, tak że co druga para kart w formacie quarto posiada po połowie znaku wodnego, a w przypadku octavo – jego ćwiartki znajdują się w górnych rogach połowy stron[14].
Format biblioteczny
[edytuj | edytuj kod]Pochodną formatu bibliograficznego stosowaną w polskim bibliotekarstwie do opisu książek jest format biblioteczny. Jego podstawą jest wysokość grzbietu wyrażona w centymetrach, której umownie przypisano nazwę formatu bibliograficznego o podobnych wymiarach:
- powyżej 35 cm – folio, 2°, dwójka, IV (rzadki);
- 25–35 cm – quarto, 4°, czwórka, pot. ćwiartka, III (ok. 15% zbiorów);
- 20–25 cm – octavo, 8°, ósemka, II (ok. 50% zbiorów);
- do 20 cm – sedecimo, 16°, szesnastka, I (ok. 35% zbiorów)[15].
Nietypowe formaty biblioteczne książek podaje się w centymetrach. Format podłużny (leżący) określa książkę, której szerokość przewyższa wysokość[2].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ EWBP ↓, s. 126–127.
- ↑ a b c d e EWoK ↓, s. 722–723.
- ↑ Jan Wojnowski (red.), Wielka encyklopedia PWN, t. 21, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 131, ISBN 83-01-14115-8.
- ↑ Houston 2017 ↓, s. 327.
- ↑ EWoK ↓, s. 721.
- ↑ Houston 2017 ↓, s. 350.
- ↑ Jan Wojnowski (red.), Wielka encyklopedia PWN, t. 23, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 15, ISBN 83-01-14191-3.
- ↑ EWoK ↓, s. 1360.
- ↑ Jan Wojnowski (red.), Wielka encyklopedia PWN, t. 19, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 308, ISBN 83-01-14113-1.
- ↑ EWoK ↓, s. 1671.
- ↑ Houston 2017 ↓, s. 360.
- ↑ Houston 2017 ↓, s. 354.
- ↑ Houston 2017 ↓, s. 356.
- ↑ Houston 2017 ↓, s. 356–357.
- ↑ EWBP ↓, s. 126–127, 223.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Aleksander Birkenmajer, Bronisław Kocowski, Jan Trzynadlowski (red.), Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1971.
- Karol Głombiowski, Bolesław Świderski, Helena Więckowska (red.), Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.
- Keith Houston, Książka. Najpotężniejszy przedmiot naszych czasów zbadany od deski do deski, Kraków: Karakter, 2017, s. 348–368, ISBN 978-83-65271-36-5.
