2K12 Kub

2K12 Kub
SA-6 Gainful (Kod NATO)
(ros. Выгодный)

Informacje podstawowe
Rodzaj systemu	samobieżny system rakiet ziemia-powietrze
Zwalczane cele	statki powietrzne
Warstwa obrony	krótkiego zasięgu
Platforma systemu	gąsienicowa
Państwo	ZSRR
Producent	Uljanowski Zakład Mechaniczny Zakłady Mechaniczne imienia Kalinina
Status systemu	aktywny
Pociski
Pociski	3M9ME lub 3M9M3E
Naprowadzanie	półaktywne
Zasięg	od 3,5 do 24 km
Pułap plot.	od 50 do 14000 m
System
Wyrzutnia	2P25
Liczba pocisków	3
Radary
Nazwa / model	1S91 o zasięgu 50 km
Śledzone cele	1

2K12 Kub (w kodzie NATO SA-6 Gainful) – system kierowanych rakiet ziemia–powietrze opracowany w ZSRR na początku lat 60. XX wieku, przeznaczony do obrony wojsk i obiektów przed środkami napadu powietrznego lecącymi z prędkością poddźwiękową i naddźwiękową na wysokości od 50 do 10000–14000 m i odległości od 3,5 do 24 km.

Historia

System Kub został zaprojektowany specjalnie dla zapewnienia obrony przeciwlotniczej wojskom lądowym, dlatego wymogiem była większa mobilność i szybkość rozstawiania zestawu w stosunku do bardziej stacjonarnych zestawów wojsk obrony powietrznej, jak skonstruowany w tym samym czasie i dysponujący zbliżonymi parametrami S-125 Newa. Prace nad zestawem rozpoczęto w 1959 roku w biurze konstrukcyjnym OKB-134 GKAT kierowanym wówczas przez Iwana Toropowa. Głównymi konstruktorami projektu byli A. Jaśkin i W. Tichomirow. Problemy z nowym silnikiem strumieniowym na stały materiał pędny, spowodowały, że próby pocisków na wyrzutni rozpoczęto dopiero w 1961 roku. Nadal jednak niedopracowany napęd powodował, że pociski wybuchały na wyrzutni, a w pełni funkcjonalny pocisk udało się dopracować dopiero w 1965 roku. W 1966 roku zestaw przyjęto na uzbrojenie i rozpoczęła się jego produkcja seryjna w Uljanowskich Zakładach Mechanicznych oraz Zakładach Mechanicznych imienia Kalinina. Pierwsza publiczna prezentacja zestawu miała miejsce 7 listopada 1967 roku podczas defilady z okazji kolejnej rocznicy wybuchu rewolucji w Moskwie. W roku 1977 zaprezentowano nowsze wersje systemu Kub, w tym współpracujące z czteroprowadnicowymi wyrzutniami zbliżonymi do systemu 9K37 Buk. Produkcja zestawu trwała do początku lat 80. XX wieku, kiedy do produkcji weszła wyrzutnia 9K37 Buk. W tym czasie wyprodukowano około 2000 wyrzutni z czego ponad 1100 przeznaczono na eksport (w tym około 440 do państw Układu Warszawskiego). Na uzbrojeniu Armii Czerwonej znajdowało się około 875 wyrzutni.

Opis techniczny

System 2K12 posiada wiele wspólnych elementów z systemem 2K11 Krug i oba te zestawy miały się wzajemnie uzupełniać – 2K11 jest skuteczny na długich dystansach i dużych wysokościach, 2K12 na średnich dystansach i wysokościach. System jest w stanie namierzyć i rozpocząć śledzenie celów za pomocą radaru SURN 1S91 z odległości 75 km i rozpocząć wskazywanie na odległości 28 km. Pocisk jest początkowo kierowany za pomocą półaktywnego radaru, z podświetleniem celu zapewnianym przez naziemny radar 1S91. Detonacja następuje przez zapalnik uderzeniowy lub zbliżeniowy. W starszych wersjach (pociski 3M9ME) start jest możliwy dopiero po wykryciu przez głowicę pocisku promieniowania odbitego od celu, w nowszych (3M9ME3) mogą zostać wystrzelone jeszcze przed przechwyceniem celu. Wybrana metoda naprowadzania wymaga podświetlania celu przez radar dużej mocy i stwarza ryzyko zakłócenia, szczególnie przy celach o małej powierzchni odbicia. W najnowszych modelach, system jest również wyposażony w optyczny system śledzenia, który umożliwia pracę bez użycia radaru, w którym to przypadku efektywna wysokość jest ograniczona do 14 km. Optyczna metoda śledzenia umożliwia również zaangażowanie na wysokościach niższych od tych, na których radar jest w stanie śledzić cele. Maksymalna prędkość pocisku wynosi około 2,8 Macha. W przeciwieństwie do wyrafinowanego systemu MIM-104 Patriot lub nawet prostszego systemu Hawk, używanych przez siły amerykańskie, większość systemu usytuowana jest na dwóch gąsienicowych pojazdach samobieżnych, a nie holowanych lub montowanych na ciężarówkach, a wyrzutnię zestawu 2K12 można rozstawić i złożyć w zaledwie w 15 minut.

Pojazd SURN 1S91 składał się z dwóch stacji radarowych – radaru do wykrywania celu 1S11 oraz iluminatora fal ciągłych 1S31, a także systemu IFF i kanału optycznego. Podczas gdy antena 1S31 została zainstalowana w górnej części nadbudówki, a 1S11 w dolnej, mogły one obracać się niezależnie. Aby obniżyć wysokość pojazdu, centralny cylinder mógł schować się w głównym mechanizmie. Zasięg wykrywania stacji wynosi około 50 km. Masa całkowita pojazdu 1S91 z 4-osobową załogą wynosi 20,3 tony, a pojazdu 2P25 z 3 pociskami i załogą 3-osobową 19,5 t.

Skład zestawu 2K12 Kub

Stacja radiolokacyjna 1S91

Wnętrze stacji 1S91

Skład przeciwlotniczego zestawu rakietowego 2K12 Kub:

• stacja radiolokacyjna wykrywania i naprowadzania SURN 1S91 (i jego wersje rozwojowe)
• potrójna wyrzutnia SPU 2P25
• rakiety kierowane 3M9ME lub 3M9M3E (PRK)
• stacja kontrolno-pomiarowa KIPS 2W8E
• system zautomatyzowanego kierowania ogniem K-1
• dwa samochody transportowo-załadowcze (STZ)

Wykorzystanie bojowe

Syryjski Kub w dolinie Bekaa. 1982 rok.

Swój chrzest bojowy Kub przeszedł w czasie wojny Jom Kipur w 1973 roku. Kuby znajdowały się na wyposażeniu egipskiej obrony przeciwlotniczej. W 1971 roku Egipt zakupił jedną brygadę wyrzutni, a w maju 1972 roku kolejną, trzecia trafiła na uzbrojenie Egipcjan w 1973. Podczas wojny baterie Kubów zestrzeliły 20 samolotów izraelskich. Ponadto egipskie Kuby równie skutecznie zestrzeliwały własne samoloty i samoloty sojuszników Egiptu, zestrzelono 40 samolotów egipskich i 4 irackie. Podczas wojny wystrzelono około 300 rakiet, sumując wszystkie zestrzelenia daje to średnio jedno zestrzelenie na 5 wystrzelonych pocisków co jest dobrym rezultatem (w Wietnamie, północno-wietnamska obrona przeciwlotnicza zużywała około 25–35 rakiet S-75 na zestrzelenie jednego amerykańskiego samolotu). Podczas wojny Jom Kipur również Syria posiadała dwie brygady wyposażone w Kuby. Syryjczycy zestrzelili 28 izraelskich samolotów, z czego 10 stało się łupem Kubów. Sukces arabskiej obrony przeciwlotniczej w 1973 roku był w dużej mierze wynikiem zaskoczenia izraelskich sił powietrznych, które nie znało parametrów rakiet i w związku z tym nie potrafiło przygotować skutecznych środków przeciwdziałania. Podczas drugiego starcia pomiędzy samolotami izraelskimi a Kubami, tym razem w dolinie Bekaa, Izrael był już przygotowany. Na początku maja 1981 w odpowiedzi na eskalację konfliktu w Libanie Syria rozmieściła w dolinie dwie brygady wyrzutni Kub plus wyrzutnie S-75 i S-125, mające przeciwdziałać próbom nalotów lotnictwa izraelskiego na Liban z tego kierunku. Jednak w ciągu jednego dnia (9 czerwca 1982) Izraelczycy najpierw zniszczyli stację naprowadzania rakiet, a następnie bezbronne już wyrzutnie nie tracąc ani jednego samolotu (operacja „Arcaw 19”).

Innym użytkownikiem Kubów, które zostały wykorzystane bojowo był Irak, który korzystał z wyrzutni podczas wojny iracko-irańskiej oraz operacji Pustynna Burza. 19 stycznia 1991 ofiarą irackich Kubów padł amerykański F-16 (nr 87-228), powracający z misji bojowej nad Bagdadem. Dwa dni przedtem jeden z amerykańskich B-52 został uszkodzony rakietą prawdopodobnie wystrzeloną z Kuba.

Wyrzutnie znalazły się również w dyspozycji Frontu Polisario na Saharze Zachodniej. 13 października 1981 partyzanci z Frontu rozpoczęli ofensywę skierowaną przeciwko wojskom marokańskim. Wojsko Maroka wysłało w powietrze samolot Lockheed C-130 Hercules w roli latającego stanowiska dowodzenia oraz samoloty Dassault Mirage F1 mające za zadanie atakować nacierających partyzantów. Marokańczycy zupełnie nie zdawali sobie sprawy z obecności Kubów po stronie partyzantów, efektem zaskoczenia było zestrzelenie C-130, dwóch Mirage i jednego Northrop F-5 Freedom Fighter oraz śmigłowca Aérospatiale Puma. Dla nielicznego lotnictwa Maroka były to duże straty, a co gorsza siły powietrzne nie były w stanie skutecznie przeciwdziałać zagrożeniu ze strony Kubów. 12 stycznia 1985 roku jeszcze jeden Mirage F1 został zestrzelony przez Kuba, ale tym razem wystrzelonego z terytorium Algierii. Wyrzutnie używane bojowo były również przez Libię podczas jej konfliktu z Czadem, ale bez efektów. Większość libijskich wyrzutni zdobyły wojska Czadu, który przekazał wyrzutnie wraz z pociskami do Francji i USA, część zatrzymując jednak dla siebie. 8 sierpnia 1987 dwa libijskie Tu-22 bombardujące strefę Aozou zostały ostrzelane przez czadyjskie Kuby, w rezultacie jeden z bombowców został strącony.

Kuby pojawiły się również w Angoli i w latach 1983–1984 były używane przeciwko samolotom RPA, jednak bez sukcesów. Kuby znajdowały się na wyposażeniu sił powietrznych Republiki Serbskiej w czasie wojny w Jugosławii; 24 czerwca 1992 zestrzeliły one pod Slavonskim Brodem chorwackiego MiG-21 (nr boczny 101), a w trakcie całego konfliktu serbsko-chorwackiego 2 do 3 przestarzałych An-2 przerobionych na bombowce. 28 maja 1995 pod Velika Kladuša serbski Kub zestrzelił pilotowany przez ukraińską załogę śmigłowiec Mi-17 z bośniackim ministrem spraw zagranicznych dr. Irfanem Ljubijankiciem (zginął). Kilka dni później (2 czerwca), za pomocą Kuba Serbowie zestrzelili nad Bośnią k. miejscowości Mrkonjić Grad amerykańskiego F-16 wykonującego lot patrolowy w ramach operacji lotniczej NATO „Deny Flight”.

19 sierpnia 2003 r. podczas ćwiczeń „Zielony Świerk 2003” polski Kub omyłkowo zestrzelił własny samolot Su-22. Pilot katapultował się, maszyna wpadła do Bałtyku.

Modernizacje w Polsce, na Ukrainie i w Czechach

Od 2000 roku polskie stacje naprowadzania pocisków były modernizowane, poprzez wymianę lampowych podzespołów elektronicznych na nowsze oraz kamery telewizyjnej śledzenia celu 9Sz33 na nowoczesną, co polepszyło parametry zestawu. W późniejszym okresie, zestawy na wyposażeniu WP, poddano kolejnej modernizacji, zmieniającej parametry eksploatacyjne i bojowe.

Wykonawca modernizacji ukraińskiej, znanej jako 2K12-2D, informuje o dodaniu także zdolności strącania pocisków manewrujących.

Modernizacji poddano też Kuby Czeskich Sił Zbrojnych, w szczególności modernizując w latach 2006-2008 cztery stacje naprowadzania do standardu SURN CZ przez czeską spółkę Retia i wprowadzając nowy zautomatyzowany system dowodzenia. Zaproponowano następnie w 2012 roku wymianę rakiet na zachodnie Aspide 2000 w kontenerowych wyrzutniach, również naprowadzane półaktywnie, lecz armia czeska nie zdecydowała się na dalszą modernizację, planując wycofanie systemu do 2017 roku. Z polską pomocą modernizowane były podobne systemy sił zbrojnych Węgier i Egiptu.

Eksploatacja w Polsce

W 1974 roku w Centrum Szkolenia Specjalistów Artylerii i Radiolokacji w Bemowie Piskim przeszkolono kadrę dwóch pułków artylerii przeciwlotniczej Wojsk Lądowych na zestawy 2K12 Kub. Były to pułki 66 paplot z Bolesławca, który jako pierwszy w Wojsku Polskim został przezbrojony w przeciwlotniczy zestaw rakietowy 2K12 Kub oraz 75 paplot z Rogowa. Zestawy znajdują się na wyposażeniu Wojsk Lądowych. W 2000 roku w linii było ok. 90 wyrzutni.

Użytkownicy

Niebieski - obecni użytkownicy, czerwony - byli

Węgierski Kub

Zestaw 2K12 Kub podczas ćwiczeń (2019)

Obecni użytkownicy

• Algieria – 40 (stan na 2012 rok)
• Angola – 25 (stan na 2012 rok)
• Armenia
• Bułgaria - 20 (stan na 2016 rok)
• Bośnia i Hercegowina – 20 (stan na 2012 rok)
• Czechy
• Egipt – 56 (stan na 2012 rok)
• Indie – 180 (stan na 2012 rok)
• Iran
• Jemen
• Kazachstan – 20 (stan na 2012 rok)
• Korea Północna
• Kuba – ok. 25
• Libia
• Mjanma
• Polska – 20 (stan na 2015 rok)
• Rumunia – 8
• Rosja – zastąpione przez 9K37 Buk. Obecnie 1 bateria 2K12 rozmieszczona w Armenii, począwszy od roku 2012 (Wycofane w 2015 r.). Również w służbie jako IVC 3M20M3 Peniye system szkolenia imitującego docelowego.
• Sahara Zachodnia
• Serbia
• Słowacja – 4 2K12s w wersji C2 Tatrapan PVO
• Syria – 195 (stan na 2012 rok)
• Tanzania – 20 (stan na 2012 rok)
• Turkmenistan – ok. 2 (stan na 2016 rok)
• Ukraina
• Węgry – 16 (stan na 2012 rok)
• Wietnam

Byli użytkownicy

• Czad
• Czechosłowacja
• Irak
• Jugosławia
• NRD
• ZSRR

Bibliografia

• E.F. Rybak, Zapomniany Kub, „Skrzydlata Polska”, nr 1 (1995), s. 15-18, ISSN 0137-866x.

Linki zewnętrzne

• MSPO 12: pomysł WZU na system krótkiego zasięgu. dziennikzbrojny.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-24)].
• Kub a Sparrow: Polská kombinace - Lukáš Visingr - publikacja w magazynie Střelecká revue nr 9/2009, zawierająca porównanie hipotetycznych parametrów zestawu z rosyjską rakietą 3M9 do zestawu zmodernizowanego, przykładowo wyposażonego w pocisk Sparrow RIM-7P.