Propaganda internetowa sponsorowana przez państwo
Propaganda internetowa sponsorowana przez państwo – wykorzystywanie przez rząd płatnych propagandystów internetowych w celu wpłynięcia na opinię publiczną, osłabienia społeczności dysydenckich lub zmiany postrzegania dominującego poglądu. Jest uważany za formę astroturfingu[1].
Region Azji i Pacyfiku
[edytuj | edytuj kod]
Rząd Afganistanu wykorzystuje sponsorowaną przez państwo armię trolli internetowych do forsowania swojej narracji i wyolbrzymiania ofiar wśród afgańskich talibów. Czasami informacje publikowane przez te grupy są przechwytywane przez pozarządowe afgańskie media i publikowane w Internecie[2].
Od arabskiej wiosny i późniejszego powstania, rząd Bahrajnu zwiększył poziom swojej cenzury politycznej i medialnej, a także rozpoczął propagandową dezinformację.
W 2019 roku Bahrajn znalazł się na liście 70 krajów, w których rozpowszechniono dezinformację w ramach propagandy internetowej, a także zatrudniano cyberprzestępców do cenzurowania nieprzychylnych wiadomości o rządzie Bahrajnu[3]. Od 2017 roku, kiedy rozpoczął się konflikt z Katarem, Bahrajn uczestniczył także w internetowej kampanii propagandowej przeciwko Katarowi i próbował szerzyć konflikty religijne[4].
„50 Cent Party’ i 'Internet Water Army' to dwie pierwsze chińskie od-rządowe grupy trolli, założone w 2004 roku[5][6]. Zmieniły się i stały się coraz bardziej radykalne od czasu protestów w Hongkongu w latach 2019–2020[7]. W czerwcu 2020 r. Twitter zidentyfikował i usunął ponad 170 000 kont na Twitterze rzekomo powiązanych z kampanią dezinformacyjną rządu chińskiego przeciwko Hongkongowi i Stanom Zjednoczonym[8].
Indie mają dużą i wpływową część populacji o silnie nacjonalistycznym profilu, co prowadzi do powstawania grup propagandystów sponsorowanych przez rząd. Odkąd Narendra Modi doszedł do władzy, Bharatiya Janata Party znana jest z wykorzystywania dezinformacji do represjonowania i monitorowania wszelkich przeciwników ich rządów[9]. Indyjska propaganda, zarówno prywatna, jak i sponsorowana przez państwo, zaatakowała również Jeremy’ego Corbyna po tym, jak ten skrytykował indyjskie podejście do Kaszmiru[10].
W 2019 roku agencja Watchdog wykryła 265 fałszywych mediów w 65 krajach, którymi zarządza „indyjska sieć wpływów”[11]. Sieć stron internetowych z fałszywymi wiadomościami była wykorzystywana do wpływania na decydentów w Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej w kontekście konfliktu z Pakistanem[12]. Celem tych stron internetowych jest szerzenie propagandy i wpływanie na publiczny odbiór Pakistanu[13].
Indonezja wykorzystywała w wyborach prezydenckich w Indonezji w 2019 roku sponsorowaną przez państwo armię trolli, do rozpowszechniania propagandy przeciwko ruchowi niepodległościowemu Papui Zachodniej i promując politykę pozostawania jej w granicach indonezyjskich[14]. Prezydent Indonezji Joko Widodo oskarżył opozycję o wykorzystywanie propagandy przeciwko jego rządowi[15].
Iran
[edytuj | edytuj kod]Islamska Republika Iranu ma własną grupę trolli intrnetowych, o której wiadomo, że wspierają ajatollaha Chomeiniego i obecny rząd Iranu, a także krytykują wszelkie podejmowane przeciwko niemu próby krytyki[16]. W kwietniu 2019 roku Oxford University Computational Propaganda Project opublikował na Twitterze badanie dotyczące kampanii związanej z Iranem, skierowanej do arabskich użytkowników[17]. Zespół Computational Propaganda odkrył, że ta kampania koncentrowała się na udawaniu arabskich serwisów informacyjnych, tak, aby zdobyć zaufanie arabskich użytkowników Twittera[17].
Irak
[edytuj | edytuj kod]Ze względu na charakter tego kraju, iracka propaganda internetowa jest zróżnicowana. W okresie powstania Islamskiego Państwa Iraku i Lewantu prowadzono systematyczną propagandową indoktrynację w Internecie, która miała na celu zmylenie irackich cywilów[18][19]. Zdaniem działacza na rzecz praw człowieka Faisala Al Mutara, iracka propaganda internetowa była w pełnym rozkwicie nawet po śmierci Saddama Husseina[20].
Izraelskie armie trolli obejmują Hasbara, Bractwo Hasbara i Jewish Internet Defense Force, znane wyłącznie z informacji rozpowszechniających pro-izraelskie wiadomości i odrzucających wszelkie raporty uważane za skierowane przeciwko Izraelowi, często wykorzystywane są przez przywódców Likudu do promowania ich opinii i punktu widzenia oraz rozpowszechnianie wiadomości antypalestyńskich i antyirańskich[21][22].
Chociaż Jordania jest uważana za kraj stosunkowo wolny, nie jest ona odporna na propagandę internetową. Niedawne powszechne protesty związane z arabską wiosną doprowadziły do nasilenia się propagandy i cenzury internetowej w Jordanii, uchwalono prawa zagrażające wolności słowa[23]. Internetowa działalność propagandy państwowej ma również na celu osłabienie niezależnych głosów dziennikarzy w kraju.
W 2019 roku wolność mediów w Jordanii spadła w związku z rosnącą propagandą internetową rządu[24].
Rząd Malezji rozpoczął systematyczną kampanię online w celu zniesławienia szyitów zgodnie z zakazem praktykowania szyickiego islamu w Malezji od 2010 roku[25].
Tatmadaw i rząd birmański sponsorują propagandę przez Internet i negują prześladowanie mniejszości, takich jak Rohingya, Shan, Kachin i Karen[26][27].
Armia trolli Korei Północnej, która jest znana ze wsparcia rządów dynastii Kim oraz reżimu anty-południowokoreańskiego, antyamerykańskiego i prokoreańskiego. Po raz pierwszy pojawili się w 2013 roku[28].
Pakistańska propaganda jest skierowana głównie na budowę narracji propakistańskich i cenzurowania raportów o Pakistanie[29]. W listopadzie 2019 r. agencje bezpieczeństwa i wywiadu Indii twierdziły, że zidentyfikowały i namierzyły ponad 5000 podmiotów w mediach społecznościowych z siedzibą w Pakistanie, aktywnie rozpowszechniających fałszywą propagandę dotyczącą ustawy o zmianie obywatelstwa z 2019. Według agencji indyjskich niektóre z nich wykorzystywały „bardzo fałszywe nagrania wideo” z protestów, aby podżegać do przemocy społecznej w kraju[30]. W styczniu 2020 pakistański ISPR (Inter-Service Public Relations) został oskarżony przez Indie o rekrutację nastolatków do rozpowszechniania propagandy i dezinformacji przeciwko Indiom w związku z protestami w tym kraju[31].
Propaganda palestyńska była wykorzystywana do wygrania konfliktu public relations z Izraelem, często atakując Arabię Saudyjską, Zjednoczone Emiraty Arabskie i inne państwa arabskie, które rzekomo są „sympatykami syjonizmu”. Raport izraelskiego wywiadu wojskowego z 2002 r. Powiązał Iran i Syrię z finansowym wsparciem propagandy pro-palestyńskiej[32].
Uniwersytet Oksfordzki opublikował badanie, w którym stwierdzono, że zatrudnione „trolle klawiaturowe” odegrały rolę w kampanii prezydenckiej prezydenta Rodrigo Duterte w 2016. Badanie wykazało, że zespół kampanii Duterte wydał co najmniej 200 tysięcy dolarów i zatrudnił 400 do 500 osób do obrony przed krytykami online. Wynajęci „trolle” pozostali aktywni, aby wspierać Duterte i jego administrację po tym, jak już został wybrany. Administracja rzekomo wykorzystywała internetowych klakierów do uciszania krytyków, grożąc przemocą wobec osób krytycznych wobec polityki Duterte[33]. Duterte – chociaż przyznał się do płacenia ludziom za wsparcie go online podczas wyborów – powiedział, że ma zwolenników odnoszących się do swojego zagorzałego zwolennika w osobie Mocha Usona, który prowadzi grupę wsparcia Mocha Uson Blog, ale uważa, żę Uson oferuje swoje usługi za darmo[34].
Propaganda Kataru była wcześniej zgodna z Arabią Saudyjską i Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi aż do kryzysu dyplomatycznego w Katarze w latach 2017–2019. Al Jazeera jest rzekomo dowodem szerzącej się propagandy katarskiej promującej przemoc, antyamerykańskie poglądy i pielęgnowanie ruchów islamistycznych[35]. W 2017 roku Al Arabiya, kanał z siedzibą w Arabii Saudyjskiej, oskarżył rząd Kataru o ciągłe ataki medialne poprzez sponsorowanie masowych sieci propagandowych w Politico w celu zniesławienia Saudyjczyków i zwiększenia poparcia dla Kataru[36].
King’s Brigade, znana ze wspierania rodziny Saudów i monarchii. Jego misją jest potępienie wszelkiej krytyki wobec rodziny Saudów i wychwalanie prawa szariatu, a także zabójczych działań rządu saudyjskiego[37]. Niedawno zaatakował Palestyńczyków i innych przeciwników wpływów saudyjskich, takich jak Katar[38].
W grudniu 2019 r. Twitter usunął 5929 kont za naruszenie zasad dotyczących manipulacji. Firma zbadała i przypisała te konta pojedynczej państwowej operacji informacyjnej, która rozpoczęła się w Arabii Saudyjskiej[39].
Partia rządząca Partia Akcji Ludowej i jej młodzieżowe skrzydło Młoda PAP organizuje zespoły w celu przeciwdziałania krytyce partii i rządu w cyberprzestrzeni już od 1995[40][41][42][43]. Grupa ta składa się z dwóch zespołów kierowanych przez członków parlamentu, spośród których jeden zespół opracowuje strategię kampanii, a drugi ją realizuje[44].
Istnieją również pro-partyjne jednostki znane jako „Brygada Internetowa”[45][46], którzy twierdzą, że nie są powiązani z partią ani, że są przez nią popierani, a którzy tworzą rozbudowane media społecznościowe i stronę internetową, aby ją „bronić” i krytykować strony internetowe krytyczne wobec rządu i członków partii opozycyjnych. Mają informacje o danych osobowych zatwierdzonych kandydatów ich partii i wydarzeniach, które nie są publicznie znane. Czasami osoby powiązane z tą grupą postują w Internecie rzekomo ichnie artykuły, przy czym ich tożsamość jest fałszywa[47][48].
Urząd ds. Rozwoju Mediów Informacyjno-Komunikacyjnych (IMDA) często angażuje agencje reklamowe do promowania kampanii obywatelskich i obchodów święta narodowego w mediach tradycyjnych, witrynach do udostępniania filmów i w mediach społecznościowych. Niektóre z tych wysiłków na rzecz budowania narodu są postrzegane jako wybiórcze w wyborze narracji historycznych, często koncentrując się tylko na osiągnięciach partii rządzącej[49].
Ze względu na długą historię cenzury Syria ma jedną z najbardziej rozległych grup propagandy sponsorowanej przez państwo. Od początku wojny domowej w Syrii prezydent Bashar al-Assad często pozwalał proreżimowym szpiegom dezinformować o konflikcie na korzyść jego reżimu[50]. The White Helmets, organizacja humanitarna ratująca syryjską ludność ze stref konfliktu, jest głównym celem kampanii dezinformacyjnej rządu syryjskiego[51].
Tajwan był głównym uczestnikiem ruchu propagandowego, aby przeciwstawić się wpływom Chin[52].
6000 płatnych komentatorów w mediach społecznościowych, znanych jako „Trolle AK”, szerzących głównie propagandę prorządową i atakujących przeciwników Erdogana[53]. W czerwcu 2020 r. Twitter usunął 7340 kont zaangażowanych w „skoordynowane nieautentyczne działania” skierowane do obywateli Turcji. Ruch ten skłonił administrację Erdogana do zagrozenia Twitterowi restrykcjami rządowymi[54].
Podczas obecnego kryzysu dyplomatycznego w Katarze w latach 2017–2019, rząd Emiratów otwarcie zezwolił i sfinansował armię propagandową trolli krytykujących Katar i szerzących propagandę antykatarską[55].
Aby kontrolować swoją populację, rząd uzbecki założył własną sieć społecznościową, aby szerzyć cenzurę internetową i propagandę[56]. Nawet po śmierci Islama Karimowa, Taszkent pozostaje stanowczy wobec trwającej politycznej cenzury w mediach społecznościowych[57].
Od 2017 wojsko zatrudnia co najmniej 10 000 członków specjalnej siły o nazwie Force 47, aby przeciwdziałać krytyce rządu w cyberprzestrzeni[58][59] i włamywaniu się na dysydenckie antyrządowe strony internetowe oraz instalowanie oprogramowania szpiegującego w celu śledzenia odwiedzających[60].
W grudniu 2019 r. Facebook usunął 900 kont, grup i stron na swojej własnej platformie i Instagramie z powodu nieautentycznego zachowania i rozpowszechniania programu politycznego. Konta te podobno należały do dwóch oddzielnych grup w Gruzji i Wietnamie[39].
Afryka
[edytuj | edytuj kod]
od czasu objęcia władzy Abdel Fattah as-Sisi został oskarżony o rozpowszechnianie i finansowanie ulotek propagandowych wspierających polityczne represje jego reżimu wobec jego przeciwników oraz hakowanie w celu promowania własnego poparcia[61][62].
Europa
[edytuj | edytuj kod]
Grupa zadaniowa East StratCom jest częścią administracji Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych, skupioną na proaktywnej komunikacji polityk Unii Europejskiej i promowaniu „wartości europejskich” w ramach Partnerstwa Wschodniego (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia, Ukraina) i w Rosji.
Rząd Łukaszenki podjął kroki w celu rozpowszechniania dezinformacji, a czasami, zgodnie z rosyjską propagandą. Działania te obejmują m.in. obwinianie Polski i Ukrainy za podżeganie do protestów czy śmiertelne groźby pod adresem aktywistów[63][64]. Dezinformacja stała się bardziej nasilona po białoruskich protestach w 2020. Trolle z Rosji i Serbii aktywnie uczestniczyły w szerzeniu dezinformacji i wzbudzaniu obaw, że białoruska ludność obróci się przeciwko protestom[65].
Trolle internetowe stały się problemem w Bułgarii od 2010 roku, a armie trolli są używane przez różne partie polityczne do atakowania i grożenia sobie nawzajem[66]. Pomimo prób ograniczenia i wyeliminowania trolli internetowych od 2014 roku, problem pozostaje nierozwiązany i do 2020 roku nasili się coraz bardziej pod wpływem korupcji rządu Bojka Borisowa[67][68].
Polska
[edytuj | edytuj kod]W ocenie Fundacji Batorego Wolność mediów w Polsce uległa znacznemu pogorszeniu od wyboru Andrzeja Dudy na prezydenta w 2015 roku[69]. W 2019 roku dziennikarz „Guardiana” odkrył działającą we Wrocławiu farmę trolli, która – zatrudniając osoby niepełnosprawne – otrzymała od listopada 2015 ze środków publicznych nawet 1,5 mln zł[70].
W 2020 instytut FSI, współpracujący z Uniwersytetem Stanforda ujawnił w swojej analizie polskiego rynku mediów, że jest on silnie spolaryzowany i zarówno media związane ze stroną rządową, jak i opozycyjne dopuszczają się w internecie szerzenia dezinformacji i świadomego wprowadzania odbiorców w błąd[71].
Zobacz: Brygady sieciowe oraz Agencja Badań Internetowych.
„Online Covert Action” i inne misje (takie jak „77th Brigade”) prowadzone przez Joint Threat Research Intelligence Group, ujawnione przez Edwarda Snowdena w lutym 2014[72].
Wołodymyr Zełenski dopracował swój wizerunek, aby wzmocnić swoją reputację i zdobyć poparcie ugrupowań nacjonalistycznych dla swoich prób demokratyzacji Ukrainy. Nie uniknął jednak oskarżenia o rozpowszechnianie fałszywych wiadomości, które pojawiają się od początku jego prezydentury. Mówi się też o jego otwartym poparciu dla cenzury mediów, jego wątpliwych związkach z Rosją, i nasilający się atak na inne wolne media[73][74][75].
Ameryka Północna i Południowa
[edytuj | edytuj kod]
Według badaczy cytowanych przez BBC, rząd Meksyku i wiele konkurujących ze sobą partii politycznych używa botów. Według artykułu z 2017 roku sponsorowane przez rząd „roboty spamujące” były wykorzystywane do „atakowania dziennikarzy” i „rozpowszechniania dezinformacji”[76].
Zobacz: COINTELPRO.
Boliwariańska Armia Trolli, założona w 2017 roku, ma za zadanie rozpowszechnianie boliwijskiej propagandy i szerzenie dezinformacji[77].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Franziska B. Keller i inni, Political Astroturfing on Twitter: How to Coordinate a Disinformation Campaign, „Political Communication”, 37 (2), 2020, s. 256–280, DOI: 10.1080/10584609.2019.1661888, ISSN 1058-4609 [dostęp 2020-10-29].
- ↑ Ezzatullah Mehrdad, Inside Afghanistan’s Online Battlefield [online], The Diplomat, 2019.
- ↑ Davey Alba, Adam Satariano, At Least 70 Countries Have Had Disinformation Campaigns, Study Finds, „The New York Times”, 2019.
- ↑ Automated sectarianism and pro-Saudi propaganda on Twitter | Exposing the Invisible [online].
- ↑ China’s battle with the ‘internet water army’ [online], Financial Times [dostęp 2020-10-18].
- ↑ Who Are the Chinese Trolls of the ‘50 Cent Army’? [online], Voice of America, 2016.
- ↑ China troll army’s battle expeditions leap Great Firewall [online], South China Morning Post, 2019.
- ↑ Twitter says Chinese „state-linked” disinformation network purged as Zoom admits a misstep [online], www.cbsnews.com, 2020 [dostęp 2020-07-13].
- ↑ Swati Chaturvedi, 'When Narendra Modi and his troll army massacred the freedom of expression’ [online], październik 2018.
- ↑ SHUBHDA CHAUDHARY, Jeremy Corbyn Faces India’s Troll Army on Kashmir [online], 2019.
- ↑ Uncovered: 265 coordinated fake local media outlets serving Indian interests [online], EU DisinfoLab, 13 listopada 2019 [dostęp 2019-11-19] [zarchiwizowane z adresu 2019-11-16] (ang.).
- ↑ India disinformation network targets Pakistan, says European watchdog [online], TRTWorld, 14 listopada 2019 [dostęp 2019-11-19].
- ↑ 265 fake news websites in over 65 countries managed by Indian influence networks: study [online], The Hindu, 2019.
- ↑ Twitter Analysis: Identifying a Pro-Indonesian Propaganda Bot Network [online], 2019.
- ↑ France-Presse, Russia rejects Indonesia election ‘propaganda’ accusations [online], listopad 2019.
- ↑ ANALYSIS: Unveiling Iranian pro-government trolls and cyber-warriors [online], 2018.
- ↑ a b Mona Elswah, Philip N. Howard, Vidya Narayanan, Iranian Digital Interference in the Arab World, Computational Propaganda Project, 2019 [dostęp 2020-10-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-08-04].
- ↑ Joby Warrick, ISIS’s propaganda machine is thriving as the physical caliphate fades [online], 2017.
- ↑ Jeffrey Frank Jones, Studies Combined: Social Media and Online Visual Propaganda as Political and Military Tools of Persuasion [online].
- ↑ What Growing up in Iraq Taught Me About Propaganda [online], 2018.
- ↑ Inside Israel’s million dollar troll army [online], 2019.
- ↑ Michael Bueckert, Release the Trolls [online], 2017.
- ↑ Aida Al-Kaisy, Hate Speech: Jordan’s new definition threatens press freedom [online] [dostęp 2020-10-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-11-01].
- ↑ Jordan’s Online Media Freedom at Stake [online], ipi.media, 2015 [dostęp 2020-06-15].
- ↑ Anti-Shia Propaganda Spreading Worldwide [online], 2014.
- ↑ MEDIA, CENSORSHIP AND PROPAGANDA IN MYANMAR | Facts and Details [online].
- ↑ Did the Myanmar Times editor admit to producing propaganda? | Coconuts Yangon [online], 2017.
- ↑ Mike Firn, North Korea builds online troll army of 3,000 [online], The Telegraph, 2013.
- ↑ The Global Disinformation Order [online], comprop.oii.ox.ac.uk, 2019 [dostęp 2020-06-15].
- ↑ Around 5,000 Pak social media handles spread fake news on CAA [online], www.outlookindia.com.
- ↑ Pakistan ISPR recruits youth for cyber propaganda war on India, „The Economic Times”, 2020 [dostęp 2020-10-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-27].
- ↑ Iran and Syria as Strategic Support for Palestinian Terrorism [online], mfa.gov.il, 2002 [dostęp 2020-06-15].
- ↑ Duterte: No money for trolls, rigged surveys [online], ABS-CBN News, 2017 [dostęp 2017-10-30].
- ↑ Catherine Valente, Duterte on use of ‘troll’ army: I have followers [online], The Manila Times, 2017 [dostęp 2017-10-30].
- ↑ US believes al Jazeera is 'propaganda tool of Qatar’ [online], 2010.
- ↑ Qatari propaganda campaign intensifies with paid articles in Politico newsletter [online], 2019.
- ↑ Khalid al-Jaber, Saudi Arabia’s Twitter Troll Army is Lethal [online], październik 2018.
- ↑ Owen Pinnell, The online war between Qatar and Saudi Arabia [online], BBC News, 2018.
- ↑ a b Twitter and Facebook remove accounts in interference crackdown [online] [dostęp 2019-12-20].
- ↑ Mickey Unbound, wyd. 4, t. 1, WIRED, 1 lipca 1995, s. 51 [dostęp 2017-08-25] (ang.).
- ↑ Garry Rodan, The Internet and Political Control in Singapore, „Political Science Quarterly”, 1, 113, 1998, s. 63–89, DOI: 10.2307/2657651, ISSN 1538-165X, JSTOR: 2657651 (ang.).
- ↑ Tommi Chen, Internet world watches as Young PAP enters cyberspace, The Straits Times, 1995.
- ↑ Jose Manuel Tesoro, The Great Online Debate [online], Asiaweek, 1996.
- ↑ Li Xueying, PAP moves to counter criticism of party, Govt in cyberspace, „The Straits Times”, 3 lutego 2007.
- ↑ Seah Chiang Nee, PAP’s quiet counter-insurgency [online], The Star, 2012.
- ↑ Gillian Koh, Singapore Perspectives 2013: Governance, Singapore: World Scientific Pub. Co., 2014, s. 56, ISBN 978-981-4520-75-1.
- ↑ Pearl Lee, Supporters seek to amplify PAP voice online [online], The Straits Times, 2015.
- ↑ Leonard Lim, Netizens setup Facebook page to defend PAP, Govt in cyberspace, „The Straits Times”, 2011.
- ↑ Kenneth Paul Tan, Choosing What to Remember in Neoliberal Singapore: The Singapore Story, State Censorship and State-Sponsored Nostalgia, „Asian Studies Review”, 2, 40, 2016, s. 231–249, DOI: 10.1080/10357823.2016.1158779.
- ↑ STATE PROPAGANDA IN SYRIA: FROM WAR CRIMES TO PIPELINES [ISCI Report] [online].
- ↑ Olivia Solon, How Syria’s White Helmets became victims of an online propaganda machine, The Guardian, London 2018 [dostęp 2020-10-29].
- ↑ Taiwan’s Informal Diplomacy and Propaganda | Gary D. Rawnsley | Palgrave Macmillan [online].
- ↑ Leo Benedictus, Invasion of the troll armies: 'Social media where the war goes on’ [online], the Guardian, 6 listopada 2016 [dostęp 2020-06-15].
- ↑ Twitter slammed in China, Turkey, Russia after culling ‘manipulative’ accounts [online], DW.COM, 2020 [dostęp 2020-07-13].
- ↑ B.B.C. Monitoring, Online trolls and fakery rises in Arab world [online], 2018.
- ↑ Uzbekistan launches its 38th own-brand social network [online], 2016.
- ↑ Most of what you hear is noise and government propaganda [online].
- ↑ Vietnam has 10,000-strong ‘cyber troop’: general – Tuoi Tre News [online], Tuoi Tre News, 2017 (wiet.).
- ↑ Vietnam censors to fight ‘internet chaos’ [online], BBC News, 2017.
- ↑ James Hookway, Introducing Force 47, Vietnam’s New Weapon Against Online Dissent [online], Wall Street Journal, 2017 [dostęp 2018-01-03].
- ↑ Egyptians Say No to Sisi’s Propaganda [online], 2015.
- ↑ Declan Walsh, Nada Rashwan, ‘We’re at War’: A Covert Social Media Campaign Boosts Military Rulers, „The New York Times”, 2019.
- ↑ Belarusian state propaganda advocates mass repression | BelarusDigest [online] [dostęp 2020-10-29].
- ↑ Anti-Belarusian Propaganda On Internet Significantly Increased [online], charter97.org [dostęp 2020-10-29] (ang.).
- ↑ Disinformation about Belarus spreads in the Balkans via online portals and social media · Global Voices [online], Global Voices, 27 sierpnia 2020 [dostęp 2020-10-29] (ang.).
- ↑ Stefan, Trolls in Bulgaria, cleanup time? – Reuniting Europe [online] [dostęp 2020-10-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-10-31] (ang.).
- ↑ Rotund internet troll working for Prokopiev lies on air [online], europost.eu [dostęp 2020-10-29].
- ↑ How to dismantle a democracy: the case of Bulgaria [online], openDemocracy [dostęp 2020-10-29] (ang.).
- ↑ IPI-Admin, New report: Poland’s public media serve as propaganda tool [online], International Press Institute, 8 lipca 2019 [dostęp 2020-10-29] (ang.).
- ↑ Christian Davies, Undercover reporter reveals life in a Polish troll farm, „The Guardian”, 1 listopada 2019, ISSN 0261-3077 [dostęp 2020-10-29] (ang.).
- ↑ © Stanford University, Stanford, California 94305 Copyright Complaints, Poland: Presidential Election 2020 Scene-Setter [online], cyber.fsi.stanford.edu [dostęp 2020-10-29] (ang.).
- ↑ Greenwald, Glenn and Andrew Fishman. Controversial GCHQ Unit Engaged in Domestic Law Enforcement, Online Propaganda, Psychology Research. The Intercept. 2015-06-22
- ↑ Zelensky unchained: What Ukraine’s new political order means for its future [online], ECFR [dostęp 2020-10-29] (ang.).
- ↑ Deutsche Welle, Is Ukraine’s presidential election threatened by fake news? | DW | 23.03.2019 [online], DW.COM [dostęp 2020-10-29] (ang.).
- ↑ Voice of America: Journalists see censorship in Ukraine’s proposed media laws | KyivPost – Ukraine’s Global Voice [online], KyivPost, 6 lutego 2020 [dostęp 2020-10-29].
- ↑ Marcos Martinez, Mexicans worry about election bots, trolls and fakes [online], BBC News, 30 maja 2018 [dostęp 2020-10-29].
- ↑ „A Global Guide to State-Sponsored Trolling”. Bloomberg. 19 lipca 2018. Dostęp: 2020-10-29