Ogn grisch

L’ogn grisch (Alnus incana) è ina planta da feglia or dal gener dals ogns. El tutga uschia tar la famiglia dals badugns (Betulaceae). Il territori da derasaziun da la planta s’extenda sur l’Europa dal Nord, Europa Centrala ed Europa da l’Ost fin en il Caucasus; en l’Europa dal Vest manca ella percunter. Sutspezias da l’ogn grisch chatt’ins er en l’America dal Nord ed en l’Asia. Il lain da l’ogn grisch vegn be utilisà darar, damai che la planta è segnada da bists guerschs da pitschen diameter. Percunter la dovran ins savens per emplantar scarpas d’explotaziun e per stabilisar rievens e spundas. Tras simbiosa cun la bacteria Frankia alni è l’ogn grisch bun da liar il nitrogen che sa chatta en l’aria; cun concentrar cumposiziuns da nitrogen attribuescha la planta a meglierar la qualitad da la terra.

La vasta derasaziun dals ogns ed il fatg ch’i dat savens be pitschnas differenzas tranter pèr han manà a dischuniun areguard la sistematica. Savens vegnan represchentants da l’ogn en l’America dal Nord ed en l’Asia da l’Ost attribuids sco sutspezias a l’ogn grisch, uschia che la spezia europeica furma la furma da referenza. La gronda part da l’artitgel descriva questa furma Alnus incana subsp. incana che cumpara en l’Europa e l’Asia dal Vest. Sin las ulteriuras sutspezias vegn entrà en il chapitel davart la sistematica.

Descripziun

Cumparsa

Tar l’ogn grisch sa tracti d’ina planta che porta be la stagiun chauda fegliom. Ella cuntanscha in’autezza da 10 fin 15, maximalmain 25 meters; il diameter maximal dal bist munta a 40 centimeters. L’ogn grisch po avair in bist u er plirs, esser diromà fitg ferm ed avair ina spessa curuna, ma po er crescher en furma da bostga. Sin terrens main ritgs restan ils bists curts, daventan torts u turnitschads e savens sa furman fadetgnas tschorvas. Roms giuvens èn da colur verd grischa fin brin cotschnenta, lur pizs èn pailus ed en pli èn visiblas pitschnas poras da corc da colur brin cotschna.

Scorsa e lain

Scorsa da l’ogn grisch

Tar l’ogn grisch sa mantegna il periderm (la stresa exteriura secundara) sco tessì exteriur vi dal bist e vi da la roma. I na sa furma nagina scorsa sco tala. Il tessì exteriur è da colur grisch clera, glisch e na survegn er cun la vegliadetgna strusch sfessas; el è cuvert d’ina rait betg fitg spessa da poras da corc.

Ogns tutgan tar las plantas da lain alv, tant il lain da cor sco er las stresas da lain circumdantas èn pia da la medema colur. Il lain è colurà alv cotschnent, mellen cotschnent fin brin cotschnent. Lain gist pinà survegn tras oxidaziun ina coluraziun oranscha; questa colur svanescha però puspè cur ch’il lain è setgà. En il lain è visibla ina vasta rait d’avainas finas. Ils cunfins dals rintgs annuals n’èn betg fitg accentuads; percunter sa laschan quels distinguer in da l’auter tras il lain tardiv ch’è pli spess e che dispona da damain poras. Il lain da l’ogn grisch sumeglia en general fitg ferm quel da l’ogn nair; el è levet pli cler, ha fibras in pau pli finas e glischa dapli.

Ragischs

L’ogn grisch furma vi dal tschep in sistem da bleras ragischs ch’è segnà da fermas ragischs orizontalas. Quel s’extenda sur 2 fin 3 meters e cuntanscha ina profunditad da fin a 90 centimeters. Sin terrens inundads fermamain sviluppa la planta ragischs adventivas che pon survegnir il caracter da ‹chommas-lain›; quellas èn surtratgas cun bleras poras da corc.

Brumbels e feglia

Singul fegl

L’ogn grisch sviluppa brumbels da ca. 8 millimeters en furma dad ov; quels han in moni da fin a 5 millimeters, stgaglias da colur violetta ed èn munids a l’entschatta cun in spess pail ch’als protegia durant l’enviern.

La feglia verda è ordinada a moda alternanta e dispona da monis d’ina lunghezza da 2 fin 3 centimeters. Il fegl sco tal è oval fin elliptic e munì cun 8 fin 12 pèra gnervs; l’ur è crennà. La surfatscha dal fegl è d’in verd stgir, la vart suten verd grischa ed a l’entschatta pailusa. Il fegl vegn 4 fin 10 centimeters lung, darar fin 12, e 3 fin 7 centimeters lad, darar fin 9 centimeters. La grondezza e la furma dals singuls fegls varieschan però ferm in da l’auter. La feglia croda l’atun cur che quella è anc verda. I sa furman mintgamai dus fegls laterals pailus, ils quals vegnan però bittads giu gia baud.

Flurs e fritgs

Minas masculinas

Portafritgs en madiraziun

Sco tut ils ogns è l’ogn grisch monochasan e derasa il sem cun il vent. Las flurs èn d’ina schlattaina e reunidas en minas. Be darar cumparan entaifer la medema mina tant flurs masculinas sco er femininas u flurs ermafroditas. L’ogn grisch flurescha il favrer e mars, e quai radund trais emnas avant l’ogn nair; uschia na sa furman betg uschè tgunsch ibrids natirals. Ils sems madiran ca. dus mais suenter l’impollinaziun. Ils portaflurs vegnan gia preparads l’atun, els passentan l’enviern senza avair sviluppà stgaglias da brumbels e cumenzan a chatschar la primavaira anc avant la feglia verda.

Las minas masculinas pendan en gruppas da trais fin tschintg vi dals pizs da la roma ed èn munids cun in moni pailus. Ellas cuntanschan ina lunghezza da 7 fin 9 centimeters ed èn l’emprim da colur brinenta. Ils fegls purtants èn brin stgirs. La singula flur dispona da quatter stamins cun satgets da pollen cotschnents.

Tar ils portaflurs feminins sa tracti da minas che creschan als anguls dals fegls. Quels sa sviluppan en posiziun sesenta u bunamain sesenta e cuntanschan ina lunghezza da 4 fin 15 millimeters. Els èn da colur brin cotschnenta e sa cumponan da sis fin otg portaflurs parzials fermamain pailus che sa sviluppan a pitschnas puschas ovalas d’ina lunghezza da 13 fin 16 millimeters e d’in diameter da ca. 10 millimeters. Las puschas madiran en la segunda mesadad dal settember ed èn cuvertas cun stgaglias stgiras, lainusas. Tar ils sems sco tals sa tracti da pitschnas nuschs d’ina lunghezza da 3 fin 4 millimeters e munidas cun in ur che serva sco ala.

Il dumber dals cromosoms munta a 2n = 28.

Differenza tar l’ogn nair

Da las duas autras spezias d’ogns ch’èn derasadas en l’Europa Centrala – l’ogn nair e l’ogn verd – sa lascha l’ogn grisch differenziar tras ses fegls verds che fineschan pli u main en furma da piz e ch’èn sin la vart sut da colur verd grischa. Ils fegls da l’ogn grisch han 8 fin 10 pèra gnervs, entant che quels da l’ogn nair han be 5 fin 8. Las minas femininas e las puschas han in moni pli curt che quellas da l’ogn nair, las puschas èn ultra da quai pli pitschnas. La scorsa è adina glischa e grischa; a quai sa referescha il num latin incana che signifitga ‹colur da tschendra›.

Multiplicaziun, schermigliaziun e creschientscha

Là nua che l’ogn grisch crescha a moda natirala sa regiuvinescha quel tant a moda generativa tras sems sco er a moda vegetativa tras fadetgnas da las ragischs e plantinas dal tschep. Ils fritgs madirs crodan ils mais d’enviern or da las puschas e vegnan derasads tras il vent e l’aua. La schermigliaziun succeda a moda epigeica (sur terra). Ogns grischs creschan spert e cuntanschan l’emprim onn in’autezza da fin a 50 centimeters. Suenter dus onns pon els avair in’autezza da 1,24 meters, suenter tschintg onns da 4,3 fin 5 meters. Suenter 10 fin 15 onns lascha la creschientscha suenter. Ogns grischs cuntanschan darar ina vegliadetgna sur 50 onns. Sut cundiziuns extremas perda la multiplicaziun tras sems sia muntada; al cunfin dal guaud en Scandinavia sa multiplitgescha la planta quasi be a moda vegetativa.

Derasaziun e pretensiuns al lieu

Derasaziun

Derasaziun da l’ogn grisch en l’Europa

Il territori da derasaziun natiral da l’ogn grisch s’extenda sur l’Europa dal Nord, Europa Centrala ed Europa da l’Ost. En il sid cumpara la planta fin en la part settentriunala da las Apenninas e vers ost en la regiun dal Balcan ed en il Caucasus. Il cunfin vers nord sa chatta en Scandinavia tar 70° 30′. En il vest na sa lascha il cunfin da derasaziun oriund betg pli determinar precisamain, damai che la planta è vegnida cultivada sur lung temp ed è savens daventada selvadia. Ins suppona ch’il cunfin occidental s’extendia dal Giura Svizzer sur il Rain Superiur e Rain Mesaun en il Harz e vinavant tras il center da la Germania dal Nord. Il temp da glatsch ha l’ogn grisch survivì en las Carpatas ed en la Russia Centrala. Suenter la fin da la perioda fraida è la planta sa derasada fitg spert en il nord da las Alps.

Pretensiuns al lieu

L’ogn grisch colonisescha per ordinari il stgalim montan da 500 fin 1400 meters sur mar, en l’ost dal territori da derasaziun er regiuns situadas pli a bass. En las Alps Bavaraisas cuntanscha la planta autezzas da fin a 1400 meters, en l’Allgäu da fin a 1500 meters, en las Apenninas ed en il Tessin da fin a 1800 meters ed en il Grischun da fin a 1850. L’ogn grisch colonisescha pia autezzas situadas in pau pli ad aut che l’ogn nair.

Il meglier sa sviluppa la planta sper dutgs e flums alpins, a l’ur da regiuns umidas, sin spundas bletschas ed en lieus da sbuvada da terren. La spezia supporta ina gronda diversitad da cundiziuns climaticas e prosperescha er bain ordaifer ses territori da derasaziun natiral, uschia per exempel en las parts da l’Europa Centrala segnadas d’in clima atlantic. Ella resista bain a schelira e na patescha er betg en cas da sfradentadas tard la primavaira. Ultra da quai è ella resistenta cunter chalur e setgira. La planta preferescha lieus che vegnan provedids bain cun aua, ma evitescha terrens fitg bletschs u che laschan entrar be pauc’aria; inundaziuns a temp limità supporta ella però bain. Il terren po esser neutral u levamain basic e cuntegnair bler chaltschina, sablun u glera; sin terrens acids crescha la planta però strusch. Damai che l’ogn grisch n’è betg fitg pretensius areguard la cumposiziun dal terren, cumpara el savens sco planta da pionier, per exempel en chavas da glera, sin gondas u costas che n’èn betg anc cuvertas cun vegetaziun. La planta stabilisescha il terren ed enritgescha la qualitad da quel cun manar natiers cumbinaziuns da nitrogen.

Ecologia

Simbiosa

Il bulieu Paxillus involutus furma in partenadi da simbiosa da l’ogn grisch

L’ogn grisch furma en las ragischs pitschnas bulbas, en las qualas l’oxigen da l’aria vegn lià e daventa uschia utilisabel per la planta. Quai succeda en furma d’ina simbiosa, numnada actinorhiza, cun la bacteria Frankia alni. Tras quai crescha la cumpart da nitrogen en la feglia, e cur che quella smarschescha s’augmentan er las cumbinaziuns da nitrogen en il terren. Quai attribuescha a moda decisiva a meglierar la qualitad dal terren: retschertgas han mussà che terrens nua che creschan ogns grischs vegnan enritgids cun 40 fin 70 kg/ha nitrogen ad onn.

Cun pliras spezias da bulieus che vivan en il terren (t.a Gyrodon lividus e Paxillus involutu) furma l’ogn grisch ina simbiosa da ragischs (ektomykorrhiza).

Patologia

Ogns grischs èn surtut periclitads tras l’uschenumnada muria dad ogns ch’è sa mussada vers la fin dal 20avel tschientaner. Il bulieu Phytophthora chaschuna surtut vi da l’ogn nair, ma er vi da l’ogn grisch, l’ogn verd ed autras spezias dad ogns ina marschira da las ragischs e dal bist. La marschira dal bist po gia far pirir la planta suenter paucs mais, ma la malsogna po er durar pli onns. Quella è vegnida descritta l’emprima giada l’onn 1993 en l’Engalterra dal Sid. En il fratemp è ella sa derasada en numerus auters pajais (Germania, Austria, Frantscha, Belgia, Italia, Irlanda, Ungaria, Pajais Bass e Svezia). Sintoms èn feglia fitg pitschna e clera, in fegliom pauc spess e roma setga. Tipic èn er ils flatgs brin nairs, savens bletschs, situads giudim il bist. Il lain che sa chatta en vischinanza dal lieu infestà è da colur brin stgira fin brin cotschna e sa differenziescha cleramain dal lain saun pli cler. L’infecziun succeda sur plajas a la basa dal bist, sur las ragischs u sur poras da corc. Sco ch’han mussà analisas, è il scherm infectus Phytophthora alni sa furmà pir avant intgins onns tras ibridisaziun.

Il bau Agelastica alni ch’è spezialisà sin feglia da l’ogn grisch

Tras l’influenza dal bulieu Taphrina epiphylla pon er cumparair vi dals ogns uschenumnads roms a scua da stria. Il micel passenta l’enviern en ils brumbels ed infestescha la feglia giuvna, la quala setga e croda anticipadamain per terra. Be en cas d’in’infestiun fitg ferma cun 100 e dapli roms a scua da stria po l’ogn sa flaivlentar uschè ferm che singuls roms u l’entira planta mora.

Tranter ils insects che pon far donn a la planta è – sper autras spezias da baus e da tgirallas – da numnar surtut la spezia Cryptorrhynchus lapathi or da la famiglia dals giargiagliuns (Curculionidae). Las larvas passentan l’enviern en la scorsa e foran en il lain galarias da fin a 10 centimeters lunghezza. Ils baus giuvens sa nutreschan alura dals giuvens chatschs. Sintoms d’ina tala infestiun èn chatschs che vegnan pass, parts da la scorsa che sa scuflan, averturas da sgol e resgim da galarias.

Sistematica

L’ogn grisch furma in represchentant dal gener dals ogns (Alnus) en la famiglia dals badugns (Betulaceae). Entaifer il gener Alnus vegn la planta attribuida al sutgener Alnus che cumpiglia er l’ogn nair. L’ogn verd vegn tschentà en il sutgener Alnobetula. Il dumber da cromosoms da l’ogn grisch munta a 2n = 28.

La vasta derasaziun dals ogns e las pitschnas differenzas han manà a dischuniun areguard la sistematica. Pliras furmas vegnan per part consideradas sco sutspezias dad Alnus incana, per part er sco atgnas spezias u be sco varietads. Sper la furma nominala Alnus incana subsp. incana ch’è da chasa en l’Europa ed en l’Asia dal Vest vegnan savens renconuschidas trais ulteriuras sutspezias dad Alnus incana: la sutspezia Alnus incana subsp. hirsuta che crescha en l’Asia sco er las duas sutspezias Alnus incana subsp. rugosa ed Alnus incana subsp. tenuifolia ch’èn da chasa en l’America dal Nord. Per part vegnan questas trais sutspezias consideradas sco atgnas spezias: Alnus hirsuta, Alnus rugosa ed Alnus tenuifolia.

Ibrids e furmas cultivadas

Derasaziun mundiala da las differentas sutspezias da l’ogn grisch

En ils stadis baltics cumparan savens ibrids natirals tranter l’ogn grisch e l’ogn nair (Alnus incana × Alnus glutinosa). Quels èn segnads d’in’uschenumnada creschientscha extendida (heterosis): las plantas ibridas èn en media 16 % pli autas ed han in diameter ch’è 45 % pli grond che l’ogn grisch e daventan a medem temp 12 % pli autas e 33 % pli amplas che l’ogn nair.

Da l’ogn grisch distinguan ins differentas furmas cultivadas, tranter auter:

• ‹Aurea›: Ina planta da fin a 10 meters, savens da plirs bists. Ils chatschs giuvens èn mellens e daventan l’enviern mellen oranschs. Las minas èn oranschas, la feglia è a l’entschatta verd melna e daventa pli tard verd clera.
• ‹Laciniata›: Ina planta da 10 fin 12 meters cun feglia verd clera da differenta grondezza e tagliada profund.
• ‹Pendula›: Ina planta cun roma pendenta.

Utilisaziun

Lain

Cun lain d’ogn vegn designà tant il lain da l’ogn grisch sco er quel da l’ogn nair. Il lain da questas duas spezias na sa differenziescha betg fitg ferm areguard las specificaziuns fisicalas u mecanicas. Il lain da l’ogn grisch vegn però utilisà pli darar, damai che la spezia furma darar effectivs gronds avunda per in diever forestal; ultra da quai è la furma dal bist savens betg adattada per elavurar il lain.

Lain d’ogn ha ina structura fina, regulara. Cun ina spessezza da 550 kg/m³ ed in’umiditad da 12 fin 15 % sa tracti d’ina spezia da lain indigena mez greva. Il lain è pauc solid e betg fitg elastic e sa lascha cumparegliar en questas atgnadads cun il lain da tigl. Exponì a las influenzas da l’aura u en contact cun la terra na tegna il lain betg ditg; duvrà sut l’aua sa mussa el percunter tuttina resistent sco lain da ruver.

Per ordinari vegn il lain d’ogn duvrà sco laina da brisch u per la fabricaziun da plattas da fibra. Medemamain sa lascha il lain duvrar bain sco material da partenza per la producziun da palpiri. Ma er per lavurs da turnar, per la producziun da giugarets da lain etc. fa il lain d’ogn buns servetschs.

Autras utilisaziuns

L’utilisaziun principala da l’ogn è quella da stabilisar spundas e scarpas, d’integrar la planta en rempars da torrents e da meglierar la qualitad da terren nuncultivà che cuntegna paucas substanzas nutritivas. Entaifer effectivs d’ogn grisch sa laschan er proteger spezias che reageschan pli sensibel sin schelira tardiva.

Litteratura

• Peter Schütt, Horst Weisgerber, Hans J. Schuck, Ulla Lang, Bernd Stimm, Andreas Roloff: Enzyklopädie der Laubbäume. Nikol, Hamburg 2006, ISBN 3-937872-39-6, p. 97–106.
• Andreas Roloff, Andreas Bärtels: Flora der Gehölze. Bestimmung, Eigenschaften und Verwendung. 3. ediziun cumplettada, Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2008, ISBN 978-3-8001-5614-6, p. 99–101.
• Peter Schütt, Hans Joachim Schuck, Bernd Stimm (ed.): Lexikon der Baum- und Straucharten. Das Standardwerk der Forstbotanik. Morphologie, Pathologie, Ökologie und Systematik wichtiger Baum- und Straucharten. Nikol, Hamburg 2002, ISBN 3-933203-53-8, p. 37 (restampa dal 1992).

Colliaziuns

 Commons: Ogn grisch – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Ogn grisch sin infoflora.ch
• Ogn grisch sin floraweb.de
• Derasaziun en l’emisfera nord tenor Eric Hultén, Magnus Fries: Atlas of North European vascular plants. 1986