Хакаастар
Хакаастар — Арассыыйа Хакасия өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох түүр тыллаах омук.
Устуоруйаттан
Устуоруйаҕа киирбит Енисей кыргызтарын хаан уруу аймахтара, быһаччы удьуордара. Урукку өттүгэр Киин Азияҕа улуу Или, каганаты тэрийэ сылдьыбыт, суругунан-бичигинэн докумуоннарга элбэхтик киирбит ула-хан омук ордон хаалбыттобоҕо. Сахалар былыргы төрүттэрэ кыргызтары кытта ыаллаһа олорон олус элбэхтик сэриилэспиттэрин биһиэхэ баар «кыргыс», «кыргыһыы», «кыргыс дьоно» диэн курдук тыллар кэрэһилииллэр. Быһата, былыргы кыргыз дьоно сахалар төрүттэригэр кыргыһыы, иирсээн диэни кытта биир өйдөбүллэнэ сылдьыбыттаахтар эбит. Холобур, хакаастар төрүттэрэ Арассыыйа састаабыгар сүүс сылы быһа сэриилэһэн, бэрт улаханнык эмсэҕэлээн эрэ баран киирбиттэрэ. Сиһилии Хакаастар Арассыыйа састаабыгар киириилэрэ көр.
Хакасия сирэ хамсыы сытар история, бэрт элбэх былыргы пааматынньык баар сирэ. Ол курдук, аҥаардас истиэп устун айанныырга бэрт элбэх былыргы кириэппэстэр, тутуулар омооннорун, булгунньахтары, уу хаайар даамбалар тобохторун көрөҕүн. Кырдьык, Хакасия сиригэр былыр улуу судаарыстыбалар олохсуйан олорбуттара.
Билиҥҥи туруктара
Билигин хакас омук 80 тыһ. кэриҥэ ахсааннаах. Кинилэр Хакасия нэһилиэнньэтин 10 гыммыт биирин эрэ кэриҥэни ылаллар. Син биир шордар курдук, төрөөбүт тылларын бэрт мөлтөхтүк билэллэр. 30-гар диэри саастаах ыччат төрөөбүт тылын билбэтин кэриэтэ. Дьиҥинэн, тыллара саха тылыгар ыкса уруулуу. Тас дьүһүннэрэ эмиэ сахаларга олус майгынныыр. Манна сылдьан сорох дьону «бу киһини ханна көрдүм этэй?» диэн бэйэҥ билэр сахан дьонугар булкуйан ылаҕын. Хакас дьоно, сүнньүнэн, Саха сирин туһунан уопсай өйдөбүллээх буолаллар. «Чугас аймахтарбыт» диэн олус үөрэ-көтө көрсөллөр, ону-маны ыйыталаһан бараллар. Өйдүүн-санаалыын, майгылыын-сигилилиин сахаларга олус чугас дьон.
Хакаастар Саха сиригэр
| Суруйуу ыытыллыбыт сылларга Саха сиригэр хакаастар ахсааннара | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1926 | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 |
| 65 | 114 | 351 | 186 | |||
Кыраайы үөрэтэр музей
Абакаҥҥа Кызласов аатынан кыраайы үөрэтэр музей баар. Манна түҥ былыргы түүр-монгол омук үрдүк култууратын: суругун-бичигин, оһуорун-мандарын, үҥэр-сүктэр таҥараларын, аҕа баһылыктарын мэҥэ таастарын, булгунньахтар таастарын сөҕө-махтайа көрдүбүт. Бу музей култуура, история киинэ, чахчы дьон тоҕуоруһар сирэ эбит.
Тун Пайрам
Тун Пайрам (Тунах Биһирэм диэн тылбаастыахха сөп буолуо, бэйэлэрэ «бастакы үүт бырааһынньыга» диэн ааттыыллар) Аскиз оройуонугар Саҕайдар сыһыыларыгар (Сагайская долина) сылын аайы ыытыллар эбит. Дойдубар сылдьан «хакастар Тун Пайрам диэн бырааһынньыктарын 90-с эрэ сылларга аан бастаан тэрийбиттэрэ, онно сахалар ыһыахтарын холобур быһыытынан туһаммыттара, үтүгүннэрбиттэрэ» дииллэрин истибитим эрээри, соччо «биһигиттэн маны үтүгүннэрбиттэр эбит ээ» диэн бэлиэтии көрбөтүм. Былыр-былыргыттан түүр-монголлар айылҕаҕа, айыыларга сүгүрүйэр сиэрдэрэ-туомнара майгыннаһар буолуохтаах.
Тун Пайрам арыллыытыгар аал уоту аһатыы сиэрэ-туома ыытыллар эбит, ол кэнниттэн ырыа-тойук, куреш (тустуу), ат сүүрдүүтэ, хакаас ыалын көрдөрүү, атыы-тутуу, оннооҕор салюттаах этнотека баар буолла. Тыва аатырбыт «Ятха» рок-бөлөҕө ыллаата-туойда. Алтайдар төрүт бырааһынньыктарыгар — Эл Ойыҥҥа тэҥнээтэххэ, нууччалыыта баһыйар эбит. Кымыһы тымтыктаах да көрдөөн булбатыбыт, арай быыппахха майгынныыр айрааннарын истибит. Төрүт национальнай таҥаһын кэтэ сылдьар киһи бэрт аҕыйах. Хата, атын сиртэн кэлбит ыалдьыттар биһиги сахалыы таҥастаах сайбайа сылдьарбытын хакастарга бутуйдулар быһыылаах. Көрүү-истии элбэх этэ.
Уопсайынан, Тун Пайрамҥа сылдьан хакас омугун ытык сиэрин-туомун көрдөрөр бырааһынньыкка буолбакка, ханнык эрэ көннөрү дьаарбаҥкаҕа, күүлэйгэ сылдьар курдук сананаҕын.
Саҕайдар сыһыылара
Аскиз — хакаастар түөлбэлээн олорор биир улахан оройуоннара. Саҕайдар сыһыыларыгар баар. Санаттахха, бэрт элбэх учуонай «сахалар төрүттэрэ Саҕай сыһыытыттан хоту көһөн барбыттара. Саха уонна Саҕай — биир төрүттээх тыллар» диэччилэр. Онон, Аскизка сылдьан саха киһитэ «былыр манна бэйэм хаан уруу төрүттэрим олорбуттара буо-луо» диэн долгуйа саныыр.
Саҕай сыһыыта — булгунньах дойдута. Хакасияҕа сыл ахсын саҥаттан-саҥа тааһы (булгунньах тобоҕун) булал-лар үһү, сурукка барыта киирбэккэ турар диилллэр. Ону таһынан ГЭС тутуутугар түүр-монгол улуу былыргытын кэрэһилиир угүс бэлиэни уу анныгар тимирдибиттэр, олус элбэх археология булумньута атын дойдулар музейдарыгар, чааһынай дьоҥҥо көһөрүллүбүт. Былыргы ытык булгунньах-тары болҕойон көрдөххө, бары үрдүлэринэн-анныларынан тоҕута хаһыллыбыт, халаммыт буолаллар. Быһата, «дьиикэй археологтар» үлэлээбиттэр.
Хакаастарга Сахсаар хайата диэн ытык сир баар эбит. Биллэрин курдук, саха номохторугар Сайсары диэн тылы Сахсары диэни кытта бэрт элбэхтик булкуйа тутталлар. Холобур, Дьокуускай куорат турар сирин «Саргылаах Сахсары» диир түгэннэрэ кытта баар. Быһата, хакастарга да, сахаларга да ытык суолталаах тыл эбит.
Хакастар итэҕэллэрэ биһиги итэҕэлбитин кытта адьас биирин кэриэтэ. Ол курдук, кинилэр син биир биһиги курдук салама (хакастыы — чалама) ыйыыллар, алгыыллар (алхыс), уоту аһаталлар, сир дойду, уу иччилэригэр сүгүрүйэллэр. Кут-сүр диэн өйдөбүллэрэ, ааттыын-суоллуун син биир биһиэнин курдук.
Туһаныллыбыт сир
- "Хатан" сурунаал, атырдьах ыйа, 2009, 4(7)№
- [1]Beyaz Arif Akbas, "Khakassia: The Lost Land", Portland State Center for Turkish Studies, 2007.