Халандаар

Хинди халандаарын сирэйэ, 1871–1872.

Халандаар диэн күннэри социал, итэҕэл, эргиэн эбэтэр салалта сыаллаах тэрийии системата. Бу тэрилтэ кэм периодтарын (күннэр, нэдиэлэлэр, ыйдар уонна сыллар) ааттатылааhынынан оҥоhуллар. Хас биирдии күҥҥэ бэриллэр аат даата дэнэр. Халандаар периодтара (ыйдар уонна сыллар) үксүн (ол гынан баран куруук буолбатах) хайа эмэ астрономия көстүүтүн сыыкылларын кытта хатаналлар, холобур Күн эбэтэр Ый сыыкылларыныын. Элбэх цивилизациялар уонна омуктар бэйэлэрин халандаардарын айбыттара, үксүн атын халандаардартан араас араас, хас биирдии омук бэйэтин тус наадаларыгар туhалаах.

«Халандаар» диэн латин тыла буолар — kalendae (хас биирдии ый бастакы күнүн аата).

Халандаар системалара

Күн халандаардара

Күн халандаарын дааталара Сир Күн тула эргиирин позициятыттан быhаарыллаллар (эбэтэр Күн халлаан сфератыгар хамсааhынын позициятыттан).

Тропик күн халандаара диэн Сир (эбэтэр Күн) позицията күн-түүн тэҥнэһиитин холоонноhуутугар сөп түбэhиитэ, оччоҕо дааталара сезону көрдөрөллөр.

Тропик күн халандаардара:

• Григориан халандаара
• Юлиан халандаара
• Баhаи халандаара
• Хинди халандаара
• Копт халандаара
• Иран халандаара (Дьалали халандаара)
• Малай халандаара
• Тамил халандаара
• Тай күн халандаара

Ый халандаардара

Ый халандаара ый фазаларын сыыкылларынан быhаарыллар. Билигин аан дойду үрдүнэн соҕотох киэҥник туттуллар ый халандаарынан буолар Ислам халандаара (атыннык Хидьри халандаара).

Өссө маны көр

Өрүс мууhа устуутуттан аныгыскы сылга эмиэ өрүс мууhа устуор дылы кэми былыргы саха дьыл диэн ааттыра. Эбэ мууha устуута саҕаланыар диэри чугастааҕы кэми «эргэ дьыл», онтон эбэ мууhа устуутуттан сайынны етте «Сана Дьыл» дэнэрэ. Ессе «дьыл ыпсыыта» диэн ейдебул баара. Итини чопчулуур буоллахха; эбэ мууhа устуохча устубакка турар туругун туhунан этиллэр диэххэ сеп. Онтон куннээҕи олоххо-дьаhахха эргэ дьыл эстиитин, сана дьыл салаллыытын эргинэ кэм диэн ейденере. Онон, ити тугэннэртэн кердеххе; Саха дьин бастакы ыйа — муус устар ыйа («месяц ледохода») (май ыйга сеп тубэhэр дьыл кэмэ). Ити саха ыйынньыгын суоруллубат сокуона. Иккис дьин ый — «Ыам ыйа» (июнь ыйга сеп тубэhэр дьыл кэмэ). Тоҕо? Ити ыйга от-мас угуерутук уунэн уут-суегэй, кымыс уксуур кэмэ. Былыр бу кэмнэ кулуну туталлара. Ол «кулуну тутар кэм» диэн ааттанара. Кулун аччыктаан ийэтин эмээри куруену охторбот эрэ айдаанын тардарын истэн, биэ суурээн кэлээхтиир буоллаҕа дии. Ону тутан ылан ыыллара. Былыр мэлдьи ыанар биэ ынах курдук туран биэрэн ыатара буолуохтаах. Онон «кулуну тутан» биэни ыыр кэм — Ыам ыйа дэнэрэ. Санаан да кердеххе: Былыр куутуулээх, уут-суегэй урулуйэр кэмэ «Ыам ыйа» дэммэккэ тоҕо «бэс ыйа» дэниэхтээҕэй? Салгыы кэлэр ыйдар 3. От ыйа — июль ыйга сеп тубэhэр дьыл кэмэ. Ити ыйы тоҕо эрэ «месяц травы» диэн талбастыыллар, сөпкө «месяц покоса» дэниэхтээх. 4. Атырдьах ыйа (август) 5. Балаҕан ыйа (сентябрь). 6. Алтынньы ый (октябрь). 7. Сэтинньи ый (ноябрь). 8. Ахсынньы ый (декабрь). 9. Тохсунньу ый (январь). 10. Олунньу ый (февраль).

Саха дьин 11-с ыйа — бэс ыйа (март ыйга сеп тубэhэр дьыл кэмэ) диэн ааттанара. Уваровскай тугу суруйарын ааҕыаҕын; Аhыыр астар; сылгы этэ, кетер, балык, сылгы уутуттэн кымыс, ынах уутэ. Ынах уутуттэн онороллор; уут урдун, суегэйи, арыыны, хайаҕы, урумэни, куерчэҕи, суораты, беленеҕу, ымдааны, кымыhы. Сайын туохтааҕар да таптыыллар сылгы кымыhын. Бу астартан кыс уhугар хаалара арай тар, ону кытта ынахтарыттан ыыр ыыр ууттэрэ. Балара бараннаҕына ууга кыhыллыбыт бэс (сутукатын) кинилэри аhыырга тиэрдэрэ. Былыр нуучча кэлиэн иннинэ даҕаны сахалар суруннээн сааскы быстарыкка суеhу туттубат туhуттан эрдэ бэлэмнэммит бэс сутукатын тарга бутуйан бутугас оностон сииллэрэ. Ол кэм бэс сутукатын сиир ый (бэс ыйа) диэн ааттанара. Салгыы олох отуора уларыйан уурууттэн-утуруйууттэн, кыыллааhынтан сылтаан кыргыс уйэтэ саҕаламмытын кэннэ, биллэн турар, омук кыаммат-кемускэммэт еттугэр бэс сутуката биир сурун аhылык буолбута чахчы. «Бэс ыйа» хайдах сайынны кэмнэ сыҕарыйан хаалбытай? Былыр туоhу уонна тиит хатырыгын сайынны кэмнэ от улэтэ саҕаланыан аҕай иннинэ хастыыллара. Онно таарыйа, биллэн туран, бэс сутукалыыллара. Дьэ, ол улэни-хамнаhы кербут нууччалар бу — бэс сутукалыыр кэмнэрэ — бэс ыйдара буоллаҕа диэн ейдеебут буолуохтаахтар. Уонна кырдьыга саха омугун тылын-еhyн билбэттэн да сылтаан, олоҕун-дьаhаҕын токурутан, бутуйа кэпсээччи да баара. Дьин 12-с ыйбыт аата — Сааскы ый. Оттон, сааскы кэм ыйа «сааскы ый» дэммэккэ туох дэниэхтээҕэй? Саха кэмиттэн кэмигэр 13-с ыйы ыйынньыка киллэрэн ылар этэ. (кырдьыга, ону айылҕа бэйэтэ тэрийэр, ирдиир). Хайдах? Итини биhиги эмиэ кун халандаарыгар эрэ сигэнэн керер-билэр кыахтаахпыт. Дьэ, билим этэринэн ый 29,5 хонуктаах. Ону 12-гэ тегуллуубут. 354 хонук буолар. Онтон кун халандаара 365 хонуктааҕын быhыытынан ыйынньык дьыл бутуутугэр кун халандаарыгар тэннээтэххэ 11 хонук кылгас, онон оччо тегул сыҕарыйар идэлээх. Ити биир сылга. Икки сылга 22 хонук. Онтон уеhээ этэллибитин курдук, дьин бастакы ый — муус устар ыйа (май ыйга сеп тубэhэр дьыл кэмэ) еруутун биир кэмнэ буолар, оннуттан отой олох хамсаабат. Ол иhин ыйынньык бутэhик, 12-с ыйын уонна дьин муус устар ыйын икки ардыларыгар улахан аhаҕас уескуур. Дьэ, онно 13-с ыйы киллэрэн ылаллара. Саха ыйынньыга хас хонуктааҕый? Билим этэринэн ый фазаларга (саната, толору ый, эргэтэ, бутуутэ) солбуллан ессе халлаанна сана ый уунуер дылы 29,5 хонук буолар. (синодическай ый). Биhиги ескуерутун, ыйынньыгы сергутэн итэҕэлгэ туhaныахпытын саныыр буоллахпытына ити кун анаардарын холбоон биир хонук оноруохпутун сеп. Оччоҕуна, нечетнай ыйдар 29 хонуктаах, онтон четнай ыйдар 30 хонуктаах буоллаллар.

Халандаар уонна ыйынньык алтыhыылара

Былыргы саха дьылы кэтии- кёрё, ааҕа сылдьар буолан бу олорор сылын эбэтэр кэлэр сыл хас ыйдаахтарын билэрэ. Онтон бутуллуу таҕыстаҕына дьыл бастакы ыйыттан- (дьиц) муус устар ыйынан сирдэтэн дьылы ааҕыыны сёргутэрэ, (Дьиц) муус устар ыйа туох ирдэбиллээҕэй?. Эбэ мууhа устар кэмигэр халлаацца кёстёр ый хайдах туруктааҕыттан (сацата, эргэтэ) кёрён, ол кёстёр ый 13-с (аата суох) ый эбэтэр муус устар ыйа буоларын чопчуланара. Эбии быhаарыы: 1/ Ыйынньык 1-7 куннэрэ — ый сацата; 8-16 куннэрэ — ый ортото; 17-22 куннэрэ — ый эргэтэ; 23-30 куннэрэ — ый бутуутэ дэнэр. 2/ Май ый 20 —25 чыыhылаларыгар (сёп тубэhэр дьыл кэмигэр) — эбэ мууhа устар кэмэ. (Саха сиригэр ортотунан).

Юлианскай халандаар

Юлия календарьа-Александр астроновтыын бөлөҕү тэрийбит уонна тохсунньу 1 күнүттэн 45 күнүгэр диэри Юлия Цезарема Н.

Юлиан халандаарын Рим халандаарын солбуйбута уонна электрическэй Египет астрономическай культуратыгар олоҕурбута.

Юлиан халандаарынан тохсунньу 1 күнүгэр саҕаланар, тоҕо диэтэххэ, бу күн 153 сылтан б. э. талыллыбыт хамыыһыйалар дуоһунаска киирбиттэрэ. Юлиан халандаарыгар быһыы- майгы 365 күнтэн турар уонна 12 ыйга түҥэтиллэр. 4 сылга биирдэ ыйааһыннаах дьыл биллэриллэн, бу дьыл олунньу 29 күнүгэр буолар. Юлианскай сыл ортотунан 365,25 хонуктаах, ол аата эһиил 11 мүнүүтэттэн ордук.

Былыргы нууччалар халандаардара «аан дойду эргимтэтэ», «церковнай эргимтэ», индикеттэр уонна «Улуу индикион»диэн ааттанан биллэр этэ.

Григорианскай халандаар

Күн эргиирин циклическэй хайысхатыгар олоҕурбут Григориан халандаарыгар 365,2425 сууккаҕа тэҥнэһэр; 97 ыйааһыннаах, 400 сылгылаах.

Юлиан халандаарын ылыыга төрүөтүнэн саас куннээҕи куннэрин Юлиан халандаарыгар сыһыанынан сыыйа сырдатыы уонна пасха астрономиялаах пасхальнай полициялары астрономиялары кытта сөпсөһүү буолла.

Григориан халандаарын алтынньы 4 күнүгэр 1582 сыллаахха католическай дойдуларга паапа Григорийынан киллэриллибитэ: эһиил алтынньы 4 күнүгэр төрдүс күнүн кэнниттэн алтынньы 15 күнүгэр буолбута.

1582 сыллаахха Григориан халандаарыгар Испания, Италия, Португалия, Тыла- өһө ситэриилээх (Литовскай уонна Польша), Франция, Лотарингия, лотарингия аастылар.

Өссө маны көр

• Халандаар уларыйар