Izvorni kod stranice Humani razvoj (biologija)

{{Humani rast i razvoj}}

==  Ontogenetski  stepeni ==
Svaka [[čovjek|ljudska]] [[jedinka]]  tokom [[Ontogeneza|ontogeneze]] (približno) prođe kroz sljedeće razvojne stepene:
* Prenatalni period: Oplodnja  – rođenje;
*[[Embriogeneza]]:  Nidacija – 8  sedmica nakon oplodnje.
**[[Zigot]]: jedinstvena ćelija nakon oplodnje
***[[Blastocist]]: stupanj prije nidacije (implantacije u zid [[maternica|maternice]])
***Post-implantacijski embrio:  1 – 8 [[sedmica]]  nakon oplodnje (3. – 10. sedmica trudnoće) 
**[[Fetus]]:   10. sedmica trudnoće – rođenje 
*[[Djetinjstvo]]:  0 – 19 godina
**Novorođenče: 0 – 30 dana
**Dojenče: 0  –  12 mjeseci
**Prohodavanje/Prohodanče: 1 – 3 godine
**Uzrast igre: 4–5 godina
**Srednje djetinjstvo  ('''prepubescencija''):  4 – 11  godina
***Osnovnoškolac:  6 – 11 godina
***[[Predadolescencija]]:  Dijete osnovnoškolac  uzrasta 10 – 11 godina
**[[Adolescencija]] i  [[pubertet]]:  12 – 18 godina
***Peripubertet: 8 – 10 pa i 15 godina<ref>http://www.informahealthcare.com/doi/abs/10.1081/JAS-120019038 Growth of Asthmatic Children Before Long-Term Treatment with Inhaled Corticosteroids</ref><ref name=jaffe>[http://www.jbjs.org/article.aspx?articleid=25374 Jaffe-Campanacci Syndrome. A Case Report and Review of the Literature.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130219115112/http://www.jbjs.org/article.aspx?articleid=25374 |date=19 Februar 2013 }}Anwar Hau M. A. MBBS, MMed (Ortho), Edward J. Fox M. D. Justin M., Cates M. D., Brian E.,  Brigman M. D., Henry J.,  Mankin M. D. (2002): The Journal of Bone and Joint Surgery (American) 84:634-638</ref>
*Adult: 18+ godina
**Maloljetni adult – Mladi odrastao [[čovjek]]: 18 – 39 godina
**[[Zrelost]]:  40 – 59 godina
**[[Starost]]: 60+ godina
*[[Smrt]]: Dolazi  u različitim dobima (individualno)
** Dekompozicija: Postmortalna razgradnja tijela 
Ponekad se također  upotrebljavaju i termini kao:
* Mlađe dijete (0-9)
* Dječak (10-12)
* Mladić (13-19)
* Dvadesetogodišnjak (20-29)
* Tridesetogodišnjak (30-39)
* Četrdesetogodišnjak (40-49) 
* Pedesetogodišnjak  (50-59)
* Šezdesetogodišnjak  (60-69)
* Sedamdesetogodišnjak (70-79)
* Osamdesetogodišnjak (80-89)
* Devedesetogodišnjak (90-99)
* Stogodišnjak (100-109)
* Superstogodišnjak (110+)
[[Datoteka:Prenatal development table.svg|center|mini|750px|Stadiji prenatalnog razvoja]]
[[Datoteka:Child development stages.svg|thumb|center|750px|Približni slijed razvojnih perioda djeteta]]

== Rast i ostali elementi razvoja ==
Jedna od rijetkih apsolutnih istina o svakom ljudskom biću jeste da njegov [[biologija|biološki]] vijek počinje [[začeće]]m, a završava [[smrt|smrću]]. Između tih presudnih vremenskih odrednica svake jedinke teče proces [[ontogeneza|ontogeneze]] – razvoja, u kojem se progresivno i jedinstveno odvijaju i nagomilavaju njene biološke, mentalne, [[etologija|etološke]] i [[sociologija|socijalne]] promjene. [[Ontogeneza|Ontogenezu]] treba razlikovati od životnog ciklusa, koji traje od začeća (nastanka [[zigot]]a) do sazrijevanja prvih oplodno sposobnih [[gamet]]a ([[jajna ćelija]], [[spermatozoid]]) nove [[jedinka|jedinke]]. ''Generaciono vrijeme'' predstavlja prosječni temporalni raspon između nastanka zigota roditeljskog i potomačkog pokoljenja. Činom rođenja, sva tri ova procesa su u isti mah podijeljena na ''prenatalni'' i ''postnatalni'' period.<ref name="William J. L. 2001">William J. L. (2001). Human embryology.  Churchill Livingstone,  Edinburgh,  {{ISBN|0-443-06583-7}}.</ref> 
<ref name="Scott F. G. 2000">Scott F. G.  (2000). Developmental biology. Sinauer Associates Sunderland, Mass, {{ISBN|0-87893-243-7}}.</ref><ref name="ncbi.nlm.nih.gov">http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2651570/</ref><ref name="ReferenceA">Gould S. J.  Ontogeny and Phylogeny. Belknap Press, Cambridge, Mass, {{ISBN|0-674-63941-3}}.</ref>

Ontogenetsko razviće obuhvata jedinstven niz postepenih kvalitativnih i kvantitativnih promjena organizma, označenih kao rast, diferencijacija (“stvaranje razlika”) i morfogeneza (“oblikovanje”). Tokom individualnog razvoja, genotip određuje okvire reakcione norme organizma na složeni skup sredinskih uticaja različite [[priroda|prirode]]. Zato je svaki ukupni [[fenotip]] u svakom trenutku ontogeneze određen normom reakcije na preživljeni niz sredina prethodnog [[život]]a.

*'''Rast''', u uobičajenom značenju, predstavlja povećanje određene tjelesne mjere. Suštinski (prema smislu promjena), svaki rast može biti pozitivan i negativan. Prema tome, rast je proces mijenjanja proučavane tjelesne [[mjera|mjere]] i izraz je količinskih razlika između pozitivnog i negativnog prirasta. Posmatrajmo, npr. dobro poznatu tjelesnu mjeru – ukupnu visinu. Uzmimo da smo jednog dječaka mjerili (u isto doba dana) od 5. do 10. rođendana. Prirast njegove visine možemo odrediti za različita razdoblja: za jednu, dvije, tri, četiri godine ili za ukupni petogodišnji period. Opći zaključak je da je za pet godina dječak porastao 336&nbsp;mm. To je ukupni  “neto” prirast, iako je bilo i faza bržeg rasta i njegovih povremenih zastoja. Jutarnje i večernje mjere se npr. mogu međusobno razlikovati i preko 20&nbsp;mm.
*'''Rast ukupne tjelesne visine jednog dječaka od  5. do 10. godine života'''
<br>
{| border=1 cellpadding=4 cellspacing=0 class="toccolours" style="align: left; margin: 0.5em 0 0 0; border-style: solid; border: 1px solid #999; border-right-width: 2px; border-bottom-width: 2px; border-collapse: collapse; font-size: 100%;"
|- 
| style="background:#ddffdd;" | '''Uzrast'''<br>(god.)
| colspan=1 style="background:#ddffdd;" align="center" | '''Tjelesna visina'''<br>(mm)'''
| colspan=1 style="background:#ddffdd;" align="center" | '''Prirast u posmatranom periodu'''<br>(mm)
|-
|style="background:#f3fff3;"|'''5'''
|1.106
| — 
|-
| style="background:#ddffdd;|'''6 '''
|1.160
|'''5''' - '''6''': 54

|-
| style="background:#ddffdd;" |'''7'''
| 1.254
|'''6''' - '''7''': 94
|-
|style="background:#f3fff3;" |'''8'''
|1.342
|'''7''' - '''8''': 48
|-
| style="background:#ddffdd;" |'''9'''
|1.385
|'''8''' - '''9''': 43
|-
| style="background:#f3fff3;" | '''10'''
|1.442
|'''9''' - '''10''': 57
|- 
|}
Rast je samo jedna od složenih kvantitativnih pojava tokom razvojnog ciklusa, odnosno [[individua]]lnog razvića. Pojedine razvojne faze nisu obavezno praćene i rastom organizma i obrnuto. Početkom [[embrion]]skog razvoja, zametak ne raste (iako mu se broj ćelija višestruko uveċava), dok se u određenim poremećenim slučajevima, i pored intenzivnog rasta, ne doživljava puna dobna i [[spol]]na zrelost.

Rast se ostvaruje i mjeri promjenama:

*broja ćelija i
*količine međućelijske mase.

Prvi od ova dva izvora počiva na povećavanju veličine postojećih [[Ćelija (biologija)|ćelija]] i porastu broja ćelija. Kvantitativne promjene u ćelijskoj i međućelijskoj masi određenog [[Tkivo|tkiva]] i [[organ]]a, u krajnjoj liniji, zavise od odnosa među brzinama njihovog rasta i propadanja. Suština procesa rasta je u duplikaciji genetičkog materijala ([[DNK]]) i unutarćelijskom prometu materije i energije (metabolizmu). Rast se javlja kao proizvod djelovanja sveukupnih činilaca sinteze (izgradnje) i razgradnje u ćeliji i organizmu. Rast organizma i njegovih pojedinih dijelova i komponenti nije jednosmjeran i jednostavan - ne ostvaruje se prostim zbrajanjem i oduzimanjem učinaka ćelijskog [[Metabolizam|metabolizma]], već je usmjeren, objedinjen i kontroliran složenim procesima individualne samoregulacije.

'''''Diferencijacija''''' je proces povećavanja složenosti i raznolikosti (“postajanja sve različitijim”), praćen progresivnim organizacionim usložnjavanjem organizma u pravcu nastanka osobene građe i funkcije odrasle jedinke. Diferencijacija i morfogeneza obuhvataju niz veoma složenih, ali usmjerenih oblika sopstvene i međusobnog određivanja [[indukcija|indukcije]], [[interakcija|interakcije]], [[regulacija|regulacije]], organizacije, aktiviranja i kontrole u prostoru i vremenu. I površno gledan, kompleks međuodnosa rasta, određivanja i morfogeneze može u sebi nositi određene neusaglašenosti. Također nije teško zapaziti da u najznačajnijim etapama razvoja ovi procesi teku gotovo istovremeno, pa se samo po sebi, nameće pitanje njihovog međuodnosa. Drugim riječima, već posmatranjem sopstvenog postojanja, možemo se zapitati kojim se to putevima ostvaruje nepobitna činjenica da smo od jedne jedine [[zigot]]ne ćelije, ništa veće od tačke na kraju ove rečenice, možda dospjeli do ekstremne tjelesne visine ili mase, sazdane doslovno od milijardi [[ćelije (biologija)|ćelija]], složeno organiziranih u specijalizirana tkiva, [[organ]]e i [[sistem organa|organskih sistema]].

'''''Morfogeneza''''' u tom procesu obuhvata razvoj individualnog oblikovanja (karakterističnog za ljudsku [[vrsta|vrstu]]) u koji su uključeni i nastanak pojedinih [[organ]]a ([[organogeneza]]) i tjelesnih područja ([[regionalizacija]]). 
Diferencijacija i morfogeneza se odvijaju u izuzetno složenim procesima sopstvene i međusobne ''determinacije'' (određivanja), ''indukcije'' (usmjeravanja), ''interakcije'' (međudjelovanja), regulacije (podešavanja), organizacije (objedinjavanja u uređen sistem), aktiviranja i kontrole u vremenu i [[prostor]]u. Organizaciono i funkcionalno usložnjavanje i oblikovanje su u bliskoj vezi, ali njihova potpuna vremenska podudarnost nije ograničavajući preduslov za nesmetano održavanje organizma. U najznačajnijim etapama ontogenetske promjenljivosti, ovi procesi teku gotovo istovremeno i usaglašeno, ostvarujući nepobitnu činjenicu da smo od jedne jedine zigotne ćelije (ništa veće od tačke na kraju ove rečenice) dorasli, možda do “košarkaški” visoke osobe, sazdane od milijardi ćelija, složeno organiziranih u specijalizovana tkiva, [[organ]]e i organske sisteme.
*'''[[Razvoj]]''' – u općebiološkom smislu – je proces sveukupnog somatskog ([[anatomija|anatomsko]]–[[morfologija|morfološkog]]), funkcionalnog i [[reprodukcija|reproduktivnog]] nastanka svake osobe – od njenog začeća do pune [[spol]]ne zrelosti. Međutim, [[bioantropologija|bioantropološki]] – holistički gledano, razvoj somatske, mentalne, etološke i sociokulturne ličnosti se proteže čak do "[[pubertet]]a odraslog", odnosno zrelog doba odrasle [[jedinka|osobe]] (oko 40. godine [[život]]a). [[Rast]] je samo jedna od složenih kvantitativnih pojava tokom razvoja, odnosno ostvarivanja punog [[život]]nog ciklusa i ontogeneze. Pojedine razvojne etape nisu obavezno praćene i rastom organzma i obrnuto. Početkom prenatalnog života, npr. kad zametak ne raste, dok se u određenim nenormalnim slučajevima i pored intenzivnog rasta, ne doživljava puni razvojni ciklus ljudske vrste, tj. potpuna spolna, psihofizička i funkcionalna zrelost.

== Oblici rasta ==
Pojedina tkiva, [[organ]]i i tjelesni regioni imaju diferencirane – posebne oblike rasta koji se najčešće kategoriziraju prema dinamici,
*(dis)kontinuitetu, 
*proporcionalnosti i <br>*relativnoj brzini.
Prema osobenostima rasta funkcionalnih sistema, općeprihvaćena je klasifikacija na:

*generalni, 
*neuralni, 
*limfoidni i 
*genitalni (reproduktivni). 
<br>'''Generalna''' (opća) '''vrsta rasta''' ima organizam u cjelini, izuzimajući [[vrat]] i glavu. Ispoljava se kao nagli rast u dojenačkom razdoblju, usporen u djetinjstvu, ubrzan na početku i tokom adolescencije, a ponovno usporen do konačnog prestanka.  
<br>'''Neuralna vrsta rasta''' je uobičajen za [[centralni nervni sistem]] (osobito [[mozak]]). Vrlo je intenzivan u prvim godinama života; polovinu svoje definitivne mase mozak doseže do kraja druge godine života, a do kraja šeste – čak 90%. 
<br>'''Limfoidna vrsta rasta''' obilježena je intenzivnim rastom [[Limfni sistem|limfnog]] tkiva tokom cijelog djetinjstva, sa maksimumom u 12. godini, kada ima dvostruko veću masu nego kod odraslih. 
<br>'''Genitalna''' (reproduktivna) '''vrsta rasta''' je osobena za [[Spolni organi|spolne organe]]: najmanji porast je u djetinjstvu, intenzivno se ubrzava od 12. godine, a maksimum dostiže u 20. 
<br>Sveukupna individualna promjenljivost tokom ontogeneze počiva na različitim oblicima rasta ćelija, tkiva, organa i organizma u cjelini. Odvija li se neprekidno ili sa povremenim zastojima, rast može biti stalni ili povremeni, a na osnovu relativne brzine prirasta razlikujemo: 
*eksponencijalni i 
*linearni rast.

== Dis/kontinuiteti i brzina rasta ==
=== Kontinuirani rast ===
'''Kontinuirani rast''' ([[Latinski jezik|lat.]] ''continuare'' = nanizati, priključiti), u pozitivnom smjeru, posebno je karakterističan za prenatalni i postnatalni period i postnatalni razvoj do kraja adolescencije. Oko četvrte decenije života rast visine izvjesno vrijeme stagnira, a nakon toga ide u negativnom pravcu. Neprekidni (postojani) rast organizma počiva na diskontinuiranim (isprekidanim) procesima autoreprodukcije [[DNK]] i ćelijskih dioba.

=== Intermitentni rast ===
'''Intermitentni rast''' (lat. ''intermittere'' = prekinuti na izvjesno vrijeme) je poseban oblik diskontinuiranog rasta. To je rast "na mahove", sa dužim ili kraćim razdobljima usporenja ili stagnacije. Intermitenciju ispoljavaju i već pomenuti procesi umnožavanja broja ćelija i rasta njihovih dimenzija kao osnovni izvori rasta, posebno kada je riječ o samom početku germinalnog stepena prenatalnog razvoja.

=== Eksponencijalni rast ===
'''Eksponencijalni rast''' (lat. ''exponere'' = izlagati, prikazivati) je takav oblik mijenjanja određene tjelesne mjere u kojem je svaka naredna veličina u nizu istovjetnih vremenskih intervala jednaka umnošku prethodnog iznosa i odgovarajućeg stalnog faktora (brojnog izraza). Tako, npr., broj germinalnih ćelija eksponencijalno raste [[Geometrijska progresija|geometrijskom progresijom]]: 1, 2, 4, 8, 16 ... (2<sup>1</sup>, 2<sup>2</sup>, 2<sup>3</sup>, 2<sup>4</sup> ...).
<br>Grafički prikaz promjena bilo koje tjelesne mjere (ordinata) u određenim vremenskim razmacima (apscisa) u koordinatnom sistemu poznat je kao kriva (krivulja) rasta. Jedan od najbolje proučenih oblika eksponencijalnog rasta približava se tzv. sigmoidnoj krivoj (u obliku razvučenog S). Najznačajnije spoljne manifestacije takvog rasta su njegova brzina i trajanje pojedinih karakterističnih faza. Relativna brzina rasta opisuje tok promjena posmatrane tjelesne mjere u jedinici vremena. Njen osnovni pokazatelj je posebna stopa ("rata") rasta (k). Procjenjuje se tako da se [[logaritam]]ska vrijednost ukupnog prirasta (''dWt'') u posmatranom periodu (''t'') podijeli sa dužinom tog perioda (prirastom vremena: ''dt''): 
<br>''k = d log Wt/dt''.
Rast bioloških sistema (kultura ćelija, organizama, populacija, životnih zajednica itd.) koji se izražava sigmoidnom krivom obuhvata 
*početnu ("lag") fazu, 
*eksponencijalnu (logaritamsku) fazu, 
*fazu negativne akceleracije i 
*stacionarnu fazu. 
<br>Početnu fazu [[osobina|karakterizira]] usporeni rast (uslijed prilagođavanja novim uvjetima životne sredine), nakon čega on poprima [[geometrija|geometrijsku]] (eksponencijalnu) progresiju. Različiti ograničavajući faktori životne sredine postepeno usporavaju rast, uzrokujući smanjeno – tzv. "negativno ubrzanje" (usporen rast) i uvode ga u fazu mirovanja, tj. održavanja veličine na stabilnom nivou.
Iako idealna podudarnost stvarne i teorijske sigmoidne krive ne postoji ni u stabilnim eksperimentalnim uslovima, a kamoli u toliko složenom živom sistemu kao što je čovjek, dosadašnja istraživanja su pokazala da eksponencijalni rast sigmoidnog oblika približno ispoljavaju ćelije [[bubreg]]a i [[jetra|jetre]], [[mozak|mozga]], embriona itd.

=== Linearni rast ===
'''Linearni rast''' (lat. ''linea'' = crta, u obliku pravca) odlikuje se stalnnim dodavanjem jednakog prirasta proučavanih mjera po jedinici vremena u posmatranom periodu. Zato u grafičkom prikazu on ima oblik pravolinijskog uzlaznog (pozitivni) ili silaznog (negativni) rasta. U određenim fazama stalnog ili intermitentnog rasta linearno se mijenjaju različite mjere dužine i mase. 
[[Datoteka:Human development neoteny body and head proportions pedomorphy maturation aging growth.png|thumb|350px|Proporcije ljudskog tijela tokom ontogeneze (obratiti pažnju na odnose veličina glave, trupa i nogu).]]
<br>'''Alometrijski rast''' ([[Grčki jezik|grč.]] ''allos'' = drugi; ''metron'' = mjera) je pojam koji opisuje pojave i oblike prostorno i vremenski nejednakog rasta pojedinih tjelesnih mjera, organa i dijelova tijela. Naime, ni u jednom trenutku fizičkog rasta i razvoja ljudski organizam nije minijaturna verzija proporcija odraslog čovjeka. Rast različitih [[tkivo|tkiva]], [[organ]]a i dijelova tijela ne počinje i ne završava u isto vrijeme, a u različitim fazama razvoja mogu ispoljavati različite brzine i oblike rasta. U proučavanju nejednakosti rasta, kao osnovica za poređenje obično se uzima trenutni odnos neke mjere sa ukupnom visinom ili masom ili pak, njen relativni iznos u poređenju sa sopstvenom – stvarnom ili očekivanom – konačnom veličinom (kod odraslog organizma). Pozitivni ili negativni prirast u odnosu na aktuelnu ukupnu mjeru organizma može se javljati u 
*linearnoj i 
*proporcionalnoj veličini.

U tom pogledu, noge, ruke i vilice, npr., imaju linearno dodavanje jednakog prirasta u jedinici vremena, dok [[glava]] i mozak (iako rastu) tokom ontogeneze postaju proporcionalno sve manji što je [[organizam]] veći. [[Mozak]] novorođenčeta dostiže oko 25% zapremine odrasle osobe, kod šestomjesečne bebe – 50%, petogodišnjeg djeteta – 90%, a u desetoj godini [[život]]a doseže čak 95% veličine mozga odraslog čovjeka. Međutim, u drugom mjesecu prenatalnog razvoja glava čini čak 1/2 ukupne dužine ploda, pri porodu samo 1/4, a kod odrasle osobe njena visina iznosi tek 1/8 ukupnog stasa.

=== Ubrzanje rasta i razvoja ===
{{Glavni|Akceleracija (čovjek)}}

'''Ubrzanje (akceleracija) razvoja i rasta''' zabilježena je u mnogim dugoročnim analizama brzine ontogeneze i predstavlja posebnu zanimljivost. Tokom proteklog stoljeća, gotovo u svim dijelovima svjetskog stanovništva, uočeno je postepeno ubrzavanje prirasta raznih mjera. Tako su, npr., [[Evropa|Evropljanke]], sredinom 19. vijeka, prvu [[Menstruacija|menstruaciju]] dobijale sa oko 16,5 godina, a stotinu godina kasnije njihova prosječna starost pri menarhi iznosila je ispod 13 godina. Tokom protekle 2–3 decenije [[BiH|bosanskohercegovački]] osamnaestogodišnjaci su svake godine u prosjeku viši za oko 0,2&nbsp;mm, a "teži" i do 0,3&nbsp;kg.

Ubrzanje rasta i razvoja je određena složenim promjenama njihovih unutrašnjih i vanjskih činilaca. Kao pokušaji objašnjenja ovog fenomena formulirane su veoma heterogene – najčešće kontradiktorne – teorije, koje njegovu ekspresiju pripisuju uticajima različitih faktora: 
*heliogena (povećanje ekspozicije insolaciji), 
*alimentarna (poboljšanje režima ishrane), odnosno "nutrigena" (porast konzumiranja [[vitamin]]a i mineralnih soli), 
*neuralna (porast urbanog traumatiziranja), 
*rasna (genetičke osobenosti) i [[radiotalas]]na (uticaj razvoja radiofonije) 
*i tome slično.
Međutim, najuvjerljiviji su argumenti [[Hipoteza|hipoteze]] da su među najznačajnijim faktorima ove pojave poboljšavanje općih uslova [[život]]a i povećavanje mogućnosti novog kombinovanja [[gen]]a (heterozisa) usljed pojačanih seoba stanovništva.<ref name="Hadžiselimović R. 2005">Hadžiselimović R. (2005): Bioantropologija – Biodiverzitet recentnog čovjeka. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, {{ISBN|9958-9344-2-6}}.</ref>

== Faktori rasta ==
[[Ontogeneza|Ontogenetska]] promjenljivost i rast, kao jedno od njenih najuočljivijih kvantitativnih [[osobina|obilježja]], predstavljaju svojevrsni proizvod trajnog, složenog i dinamičkog međudjelovanja unutrašnjih (endogenih) i vanjskih (egzogenih) činilaca. U raščlanjivanju uticaja i djelotvornosti ovih kompleksnih skupova faktora rasta i razvitka obično se ograničavamo na posmatranje dva osnovna nivoa njihovog djelovanja:

*ćelijski i 
*individualni.
=== Faktori ćelijskog (tkivnog) rasta === 
Ovi činioci određuju prirast organskih tvari, posebno [[DNK]] i gradivnih [[bjelančevina]], od kojih primarno zavisi količinsko mijenjanje ukupne [[ćelije (biologija)|ćelijske]] i međućelijske mase. Zato proučavanje rasta na nivou ćelija možemo svesti na posmatranje temeljnih jedinica autoreprodukcije ([[DNK]]) i svojstava unutrašnje mikrosredine u kojoj se odvijaju dioba i repliciranje molekula DNK. Poznato je da je u genetičkoj poruci, pored “instrukcija” za sintezu [[enzim]]skih i gradivnih (strukturnih) [[bjelančevina]], sadržana i informacija za sopstvenu reprodukciju, uključujući i njenu dinamiku tokom ontogeneze. Tako u ljudskom organizmu susrećemo ćelijske diobe koje se u cjelosti završavaju za nekoliko sati, ali i takve koje traju i po nekoliko decenija. Prve ćelije zametka, npr., dijele se, u prosjeku, svakih dvanaest sati, dok (recimo) u ženskom spolu mejoza počinje još tokom prenatalnog perioda, a posljednje jajne ćelije dozrijevaju tek u pretklimaksu (nakon i preko 50 godina).
Prema tome, osnovni unutrašnji faktor rasta je diobena stopa [[DNK]], odnosno relativna brzina umnožavanja njenih [[molekula]] u jedinici vremena. Ona je određena kompleksom djelovanja unutrašnjih i vanjskih činilaca na [[ćelije (biologija)|ćelijskom]] nivou, tj. nasljednom prirodom i uvjetima ćelijske mikrosredine.<ref name="Hadžiselimović R. 2005"/>
== Endogeni faktori individualnog razvoja ==
Endogeni (unutrašnji) faktori čine cjelovit sistem međusobno povezanih, uvjetovanih i isprepletenih uticaja i puteva kontrole, podešavanja i usaglašavanja harmoničnog rasta. Oni potiču iz tri osnovne skupine:
*[[genetika|genetički]] (nasljedni), 
*[[hormon]]ski (endokrini) i 
*[[nerv]]ni.
'''Genetički faktori''' omogućuju da pri istim uslovima sredine svaka [[vrsta]] [[život|živih]] bića ima karakterističnu brzinu i krajnji ishod umnožavanja [[ćelije (biologija)|ćelijske]] i međućelijske mase. Mnoge tjelesne mjere odrasle osobe uveliko zavise od njenog [[genotip]]a. Budući da je i [[spol]]na pripadnost isključivo genetički određena (parom spolnih hromosoma), ona se javlja kao jedan od glavnih faktora posebnog spolnog razvoja i rasta uopće.

Ukupna tjelesna visina, kao i niz drugih kvantitativnih osobina organizma, spada u kategoriju individualnih svojstava sa relativno visokim stepenom [[heritabilnost]]i. Nasljedno kontrolirani dio ukupnog individualnug biodiverziteta po pojedinim mjernim osobinama veoma je različit, ali uvijek složeno određen – međudejstvom većeg broja [[gen]]a (poligena).
Genetička konstitucija svakog pojedinca odražava genetički sastav lokalne populacije iz koje potiče. U tom smislu, savremena antropologija objašnjava i "[[Rasa|rasni]] faktor rasta" polazeći od činjenice da se "rase" u osnovi razlikuju po karakterističnoj učestalosti kvalitetno jednakih [[gen]]a. Tako u poligenskoj seriji koja kontrolira tjelesnu visinu u jednoj populaciji mogu biti učestaliji "produktivniji" geni, a u drugoj manje produktivni. Posljedica te pojave je manja, odnosno veća prosječna visina pripadnika ovih populacija.

[[Genetika|Genetička]] kontrola rasta je prisutna tokom cijelog razvoja, ali je uključivanje i ispoljavanje pojedinih gena i njihovih funkcionalnih cjelina starosno programirano i ograničeno. Pri tome posebnu ulogu ima povratna sprega njihovog djelovanja sa [[hormon]]skom regulacijom [[ontogeneza|ontogeneze]].

'''Hormonski faktori''' imaju izuzetno značajnu biološku ulogu kako u rastu i razvoju tako i u samopodešavanju i samoodržavanju [[organizam|organizma]] u cjelini. Sinteza i lučenje [[hormon]]a su važan put ostvarivanja nasljednih uputstava i bitan činilac prilagođavanja njihovog ostvarivanja u različitim uslovima životne sredine. Istovremeno, hormonski uticaji su i najznačajniji regulatori uključivanja i isključivanja pojedinih razvojno bitnih gena i njihovih skupina.

[[Čovjek|Ljudski]] organizam ima šezdesetak [[žlijezda]] sa unutrašnjim lučenjem (endokrine žlijezde), a hormoni (izlučevine) nekih od njih, neposredno ili u vezi sa drugima, manje ili više značajno, utiču na rast organizma u cjelini ili na njegova pojedina tkiva, [[organ]]e i regije. U tom pogledu posebno je značajno djelovanje [[Hipofiza|hipofize]], nadbubrežne i štitne žlijezde. Redoslijed uključivanja i dužina djelovanja endokrinih žlijezda također imaju ogroman značaj u regulaciji rasta i razvoja.
Lučenje nekih hormona počinje još tokom [[embrio]]skog razvoja. Tako zametak [[testis]]a luči sekret sličan muškom spolnom hormonu ([[testosteron]]) odrasle [[jedinka|osobe]], koji kontrolira razviće spoljnih genitalija. Hormoni štitne žlijezde se luče već u fetalnoj fazi, kada posebno pospješuju rast i razvoj mozga. Aktiviranje i uloga ostalih endokrinih žlijezda u prenatalnom periodu su relativno slabo proučeni i dosta neizvjesni.

Poslije rođenja snažno djeluje jedan od najznačajnijih regulatora rasta uopće – [[hormon rasta]] ([[somatotropin]]). Taj hormon prednjeg režnja hipofize u značajnijoj mjeri se ne javlja prije rođenja, ali se intenzivno luči u organizmu novorođenčeta. Nakon druge postnatalne godine, njegovo lučenje se smanjuje da bi tokom [[Adolescencija|adolescencije]] ponovo ispoljilo upadljiv porast. Ovaj hormon posebno poapješuje rast mišića, kostiju i nekih drugih tkiva, osim masnog. Njegova djelotvornost u podešavanju rasta počiva na kontroli sinteze i prometa [[bjelančevina]], smanjivanju upotrebljivosti ugljenih hidrata te uključivanju potrošnje [[mast]]i u energetske svrhe. Stimulacijom [[ćelije (biologija)|ćelijskih]] dioba i porasta ćelijske zapremine neposredno doprinosi intenziviranju rasta.

[[Štitna žlijezda]] (''tireoidea'') je također značajna u regulaciji postnatalnog razvoja i rasta. Pošto njeni [[hormon]]i (tiroksin i trijodtironin) utiču na intenzitet ćelijskog metabolizma, oslabljena uloga ove žlijezde (hipotireoza) usporava rast i razvoj uopće, a posebno mozga, skeleta, zubi itd. Aktivnost štitne žlijezde poslije rođenja postepeno opada, a u mladalaštvu naglo raste (ili stagnira).

Osobenosti [[Adolescencija|adolescentnog]] rasta prvenstveno su određene djelovanjem hormona nadbubrežnih i [[spol]]nih [[žlijezda]]. Od rođenja, nadbubrežne žlijezde luče, na približno stalnom nivou, dvije grupe hormona: kortizol i aldosteron. Treću skupinu - androgene (muške) hormone u značajnijoj količini počinju lučiti tek kasnije, početkom mladalaštva. Na osnovu toga i činjenice da adolescentni skok rasta kod djevojčica počinje i prije početka djelovanja ženskih spolnih hormona ([[estrogen]]a), može se zaključiti da ga gotovo u cjelosti pospješuju androgeni [[hormon]]i nadbubrežnih [[žlijezda]]. Ta pojava je u bliskoj vezi sa početkom lučenja ženskih polnih hormona, koji malo utiču na brzinu rasta (u prevelikim količinama – čak ga i koče!), ali kontroliraju razvoj glavnih i sporednih [[spol]]nih oznaka. U proučavanju adolescentnog rasta dječaka teško se mogu zaključiti doprinosi nadbubrežnih androgena i muškog hormona iz [[testis]]a (testosteron). Nedvojbeno je da je [[testosteron]] jedan od glavnih kontrolora u razvoju muških glavnih i sporednih spolnih [[osobina|obiiježja]], posebno kada je riječ o snažnijem razvoju skeleta i muskulature te većoj brojnosti [[eritrocit]]a nego kod [[žena]].

'''Nervni faktori''' rasta svoje uticaje ostvaruju u cjelovitom i usaglašenom sudjelovanju sa genetičkim i hormonskim činiocima. Imaju izuzetno značajnu ulogu u koordinaciji, samoodržavanju i samopodešavanju funkcija organizma na različitim nivoima razvoja i rasta. Glavni centri regulacije ostalih unutrašnjih činilaca rasta nalaze se u [[hipotalamus]]u i u području hipofize. Složenost nervne kontrole tog međudejstva ilustrira uprošćeni prikaz složenog djelovanja te endokrine žlijezde.

== Egzogeni faktori individualnog rasta ==
Vanjski (okolinski) činioci obuhvataju veoma složenu skupinu raznorodnih, ali često međusobno povezanih i uslovljenih uticaja tokom [[ontogeneza|ontogeneze]]. Najčešće se svrstavaju u:
*klimatske 
*nutricione, 
*zdravstveno–higijenske, 
*psihološke i 
*socio–ekonomske činioce.

'''Klimatski faktori''' mogu uticati na rast u svim fazama razvoja, ali u savremenim uslovima daleko manje nego što se ranije vjerovalo. Dokazano je da mnoge pojave po kojima se nekada zaključivalo o izuzetno velikom značaju ovih činilaca za rast [[organizam|organizma]] – u suštini imaju neke druge uzroke ([[genetika|genetičko]]–"[[rasa|rasne]]", prehrambene, zdravstveno–higijenske i dr.). Utvrđeno je da pojedini pokazatelji rasta mogu biti veoma slični u [[populacija|stanovništvu]] drastično različitih [[klima]]tskih uslova, a da se u istom klimatskom području mogu javiti značajnije međupopulacijske razlike. Tako npr., približno jednako dobro hranjene i njegovane [[Nigerija|Nigerijke]] i [[Eskim]]ke imaju gotovo jednaku dužinu razvoja do menarhe (oko 14,5 godina) kao i [[Burma]]nke i [[Evropa|Evropljanke]] (oko 13 godina). Međutim, postoje pouzdani podaci o uticaju godišnje ritmike sezonskih promjena u klimatskim uslovima na brzinu rasta. Tako je u [[Evropa|evropskim]] prilikama veći prosječni porast visine zabilježen u proljeće, a ukupne tjelesne mase u jesen. Smatra se da je to posljedica uticaja klimatskih faktora na dinamiku aktivnosti [[žlijezda]] sa unutrašnjim lučenjem.

'''Prehrambeni faktori''' [[Ishrana]]) su jedan od najznačajnijih vanjskih činilaca rasta [[organizam|organizma]]. Uz kvalitet i količinu, posebno je važna i opća [[kultura]] prehrane. Uticaj ovih faktora je najizraženiji u izuzetno teškim i dugim periodima i uslovima oskudice ili poremećaja normalnog režima ishrane. [[Statistika|Statistički]] podaci o kretanju tjelesne mase i visine kod djece i omladine nekih [[Zapadna Evropa|zapadnoevropskih]] zemalja (od početka ovog stoljeća naovamo) pokazuju uočljive padove rasta za vrijeme svjetskih ratova. Prva zapažanja kretanja ovih mjera u odgovarajućem dijelu našeg stanovništva tokom [[Agresija na Bosnu i Hercegovinu|agresije na BiH]]]] (posebno u gradovima pod opsadom) nagovještavaju još teže posljedice u rastu i razvoju. Zapaženo je da zdrav dječiji [[organizam]] ima izuzetno razvijenu sposobnost "premošćavanja" kraćih kriza u ishrani, pa ispoljeno zaostajanje u rastu u povoljnim uslovima relativno brzo nadoknađuje, do [[genetika|genetički]] određenih mogućnosti. To gotovo jednako vrijedi i za visinu i za masu, pri čemu su sposobnosti nadoknade kod djevojčica izraženije nego kod dječaka.

'''Zdravstveno–higijenski''' uslovi rasta zavise od niza [[klima[[tsko-[[ekologija|ekoloških]], prehrambenih, socijalnih, ekonomskih, stambenih i drugih činilaca, a posebno od mjera opće i specijalne zdravstvene zaštite i njege [[organizam|organizma]] u razvoju. U ovu kategoriju faktora rasta može se uvrstiti i fizička aktivnost [[jedinka|osobe]], što posebno može uticati na rast tjelesne mase, snage, širinskih mjera i obima pojedinih dijelova tijela.

'''Mentalno–higijenski''' (psihološki) faktori rasta i razvoja svoj uticaj u uočljivijoj mjeri ispoljavaju gotovo samo u [[psihologija|psihološki]] poremećenim stanjima [[mentalna retardacija|mentalne retardacije]]. Također postoje nagovještaji da intenzivni i česti psihički [[stres]]ovi kao i dugoročna psihička opterećenost, u određenoj mjeri mogu usporiti rast djece [[škola|školskog]] uzrasta.

'''Društveno–ekonomski'' faktori rasta teško se mogu izdvojiti iz zajedničke cjeline sa uslovima ishrane, zdravstveno–higijenske zaštite i mentalnog razvoja [[jedinka|osobe]]. U proučavanju [[Sociologija|socio]]–[[ekonomija|ekonomskih]] uticaja na rast obično se posmatraju njegove veze sa školskom naobrazbom roditelja, ekonomskim statusom, veličinom porodice i sl. Međutim, pokazuje se da u našim uslovima opće prilike "kućnog" života više zavise od ličnih svojstava, sklonosti, vrijednosnih nazora, kulture i tradicije, nego od pripadnosti različitim društveno–ekonomskim slojevima. Uobičajene dječije bolesti, npr., bez obzira na društveno–ekonomski status, ne izazivaju ni velike ni trajne zastoje u rastu, ali pojedinačni slučajevi nebrige o mladom [[organizam|organizmu]] u tom pogledu mogu imati ozbiljne posljedice.

== Prenatalni period ==
'''Prenatalni''' ili unutarmaterični '''razvoj''' prosječno traje oko deset lunarnih perioda ("pravih" mjeseci), tj. 280 dana (= 40 sedmica). Praćenje vremenskog slijeda događaja tokom tog perioda obično polazi od podataka o "postmenstrualnoj starosti", koja se računa od prvog dana nakon posljednje menstruacije pred oplodnju. Ovo razdoblje ontogeneze prolazi kroz germinalnu, embrionalnu i fetalnu fazu.

=== Germinalna faza ===
'''Germinalnu fazu''' (zametka) karakteriše ubrzani rast broja [[ćelije (biologija)|ćelija]] i neprimjetan porast ukupne mase.

==== Začeće ====
[[Datoteka:Sperm-egg.jpg|200px|desno|thumb|Oplodnja jajne ćelije (spajanje sa [[spermatozoid]]om).]]
Začeće predstavlja spajanje [[Spermij|spermatozoida]] i [[jajna ćelija|jajne ćelije]]. Svaki od ovih [[gamet]]a unosi po jedan komplet [[haploid]]ne hromosomske garniture (''n''), tj. zametak dobija po 23 [[hromosom]]a oca i majke. Tako, normalna [[hromosomska garnitura]] sadrži [[diploid]]ni komplement od ''2n''=46.<ref name="William J. L. 2001"/><ref name="Scott F. G. 2000"/><ref name="ncbi.nlm.nih.gov"/><ref name="ReferenceA"/><ref>Schacter D. (2009). "11-Development". Psychology, Second Edition. Worth Publishers, {{ISBN|978-1-4292-3719-2}}</ref><ref>Daftary S., Chakravarti S. (2011). Manual of Obstetrics, 3rd Edition. Elsevier, {{ISBN|9788131225561}}.</ref>

[[Zigot]] je muški ako je [[jaje]] oplođeno [[spermatozoid]]om koji nosi [[Y hromosom]], a ženski ako je oplođeno spermom sa [[X hromosom]]om .<ref name = Schacter11>{{cite book|last=Schacter|first=Daniel|title=Psychology Second Edition|year=2009|publisher=Worth Publishers|location=United States of America|isbn=978-1-4292-3719-2|chapter=11-Development|url=https://archive.org/details/psychology0000scha}}</ref> Y hromosom sadrži ''[[SRY]]'' gen koji u kasnijim stadijima uključuje proizvodnju [[androgen]]a i usmjerava razvoj tijela [[muško]]g tipa. [[Mitohondrija|Mitohondrije]], naprotiv, dobijaju [[Mitohondrialna DNK|genetičku informaciju]] majke putem [[jajna ćelija|jajne ćelije]]. 
[[Datoteka:HumanEmbryogenesis.svg|thumb|500px|Inicijalni stadiji germinalne faze.]]
Tokom prvih sati nakon oplodnje završi se prva dioba zigota na dvije (gotovo) identične ćelije, a njihovo spontano ili provocirano razdvajanje dovodi do razvoja jednojajnih [[blizanac]]a. Slijedeća (druga) ćelijska dioba završava se tek krajem drugog dana, a četvrtog dana nakon oplodnje novi [[organizam]] ima ukupno oko 60 do 70 ćelija. Ćelijske diobe i dalje teku ne "čekajući" jedna drugu. Do kraja prve sedmice završava se grupisanje zametnih ćelija po budućim funkcionalnim cjelinama i plod (na stepenu [[blasula|blastule]]) se ugnježđuje u zid materice ([[nidacija]]). Narednih sedam nedjelja obuhvata embrionalnu fazu razvoja i rasta, koja traje do pojave uočljivih znakova regionalizacije i organogeneze, tj. do onog stepena kada proces diferencijacije i morfogeneze dospije do jasne prepoznatljivosti glavnih tjelesnih područja i organa. Ova razvojna faza obično završava krajem osme postmenstrualne sedmice. Zato se početak trećeg mjeseca trudnoće u praksi uzima i kao početak fetalne faze prenatalnog [[život]]a koja traje od rođenja.

U proučavanju rasta, oplodnju ([[fertilizacija|fertilizaciju]]) ne možemo posmatrati kao jednostavno fizičko spajanje (koncepciju) jajne ćelije i [[spermatozoid]]a, već kao posljedicu i početak složenog [[biohemija|biohemijsko]]–[[fiziologija|fiziološkog]] međudjelovanja spojenih spolnih ćelija. Spajanjem njihovih [[genetika|genetičkih]] i [[metabolizam|metaboličkih]] potencijala u citoplazmi jajne stanice nastaje pro[[nukleus]] [[zigot]]a, što označava nastanak novog života i početni čin razvoja jedinke. Ubrzo nakon oplodnje počinje intenzivno umnožavanje (replikacija, tj. autoreprodukcija) molekula [[DNK]] i biosinteza gradivnih bjelančevina, a zatim i ubrzano uvišestručavanje broja ćelija i intenzivni prenatalni rast. Ovaj period ontogeneze ispoljava sve bitne crte stalnog eksponencijalnog rasta (D): 
*D =107,3 / Σ (208,2 / t); t = dani ◦ P = 0.2808 D x 2,278 ◦ M = 0,26 D x 3,108 + 4,6

=== Embrionalna i fetalna faza ===
[[Datoteka:Tubal Pregnancy with embryo.jpg|desno|thumb|200px|Embrij u 7. sedmici trudnoće.]]
[[Datoteka:Lifesize8weekfetus.JPG|desno|200px|thumb|Model: Ljudski plod u 8. sedmici trudnoće.]]
[[Datoteka:Human Embryo.JPG|200px|thumb|desno|Ljudski plod u 8. sedmici trudnoće.]]
Brzina dužinskog povećavanja [[embrio]]na je relativno mala, a zatim slijedi faza ubrzanog rasta [[fetus]]a sa kulminacijom relativne brzine oko četvrtog mjeseca. Nakon toga, prosječni mjesečni prirast dužine ploda dosta brzo opada, što se nastavlja i u postnatalnom životu – do adolescencije. Brzina rasta mase ("težine") embriona i fetusa u osnovi slijedi tempo rasta njihove dužine, izuzimajući period od 36 do 40. sedmice tokom kojeg postepeno opada. Pošto je to u prvom redu posljedica ograničenja fizičkih mogućnosti maternice, taj pad relativnog prirasta mase kod blizanaca se javlja nešto ranije; orijentaciono – onda kada njihova zbirna masa dostigne odgovarajuću normalnu vrijednost jednog 36–sedmičnog fetusa. Ovaj oblik ograničavanja brzine rasta omogućuje da konstitucijski relativno "malena" majka može nesmetano donijeti krupnije potomke.
Intenzitet ćelijskih dioba postepeno opada tokom prenatalnog razvitka, tako da se rast nekih tkiva u završnom dijelu fetalnog života ostvaruje uglavnom porastom obima postojećih ćelija i međućelijske mase. U nervima i mišićima, npr., već nakon šestog mjeseca prenatalnog perioda gotovo da i nema ćelija u [[mitoza|mitozi]].

Zametak narednih nekoliko dana putuje kroz [[jajovod]], a počinje kao jedna [[ćelije (biologija)|ćelija]] ([[zigot]]). Zatim se dijeli nekoliko puta i stvara lopticu ćelija koja se zove [[morula]]. Dalje ćelijske diobe su praćene nastankom male šupljine između njih. Ova faza se naziva [[blastocist]]. Do tada nema rasta u ukupnoj veličini ploda, jer je ograničen na glikoproteinsku, [[zona pelucida|zonu pelucidu]]. Umjesto toga, svaka naredna ćelijska dioba serijski proizvodi sve manje ćelije.<ref>Goodenough  J., Wallace R. A.,  McGuire B.  (1998):  Human biology – Personal, environmental, and social concerns. Saunders College Publishing – Harcourt Brace College Publishing, Orlando, {{ISBN|0-03-001281-3}}, Library of Congress Catalog Card Number: 97-72125.</ref>

Blastocist dolazi u [[maternica|maternicu]] otprilike petog dana nakon oplodnje, gdje se razgrađuje zona pellucida. To omogućuje ''trofektodermskim'' ćelijama blastociste da dođu u kontakt sa endometrijem i pridruže se ćelijama maternice. Trofektoderm će na kraju dovesti do dodatnih embrionalnih struktura kao što su [[placenta]] i [[membrana|membrane]]. Embrion se ugrađuje u endometrij u procesu koji se zove usađivanje ljudskog embrija (implantacija). U većini uspješnih trudnoća, embrion se usađuje 8 do 10 dana nakon ovulacije.<ref>Wilcox A. J.,  Baird D. D., Weinberg C. R. (1999.):Time of implantation of the conceptus and loss of pregnancy. N. Engl. J. Med. 340 (23): 1796–9. doi:10.1056/NEJM199906103402304. {{PMID|10362823}}</ref>

Nakon toga počinje ubrzani rast, čije je glavno obilježje oblikovanje embriona. Ovaj proces se naziva [[ćelijska diferencijacija]], koja proizvodi razne vrste ćelija, kao što su: [[eritrocit|krvna zrnca]], [[bubreg|bubrežne]] i [[nerv]]ne. Spontani pobačaj ili [[pobačaj]] u prvom trimestru trudnoće obično su uzrokovani disciplinom i higijenom trudnoće.<ref>Moore L. K. (2008): Before we are born: Essentials of embryology and birth defects .Saunders/Elsevier , Philadelphia, ISBN=978-1-4160-3705-7 }}</ref> Tokom ovog trimestra plod je posebno podložan genetičkim abnormalnostima pod uticajem raznih spoljnjih mutagenih i teratogenih faktora, kao što su: [[nikotin]], [[alkohol]], [[Psihologija|psihoaktivni]] [[lijek]]ovi, infekcije, [[radijacija]], nedovoljna ishrana.

Početne faze individualnog razvoja čovjeka potvrđuju [[evolucija|evolucijsko]] pravilo [[Zakon biogeneze|biogeneze]], po kojem je [[ontogeneza]] kratka rekapitulacija [[filogeneza|filogeneze]], pri čemu se smjena pojedinih faza dešava brže nego kod ostalih [[sisari|sisara]], a svi prolaze kroz faze [[riba|ribe]], [[vodozemac]]a i [[gmizavac]]a.<ref>Gould S. J., |title=Ontogeny and Phylogeny | url= http://www.sjgarchive.org/library/ontogeny.html|publisher=Belknap{{Mrtav link|datum=Oktobar 2019 |bot=InternetArchiveBot }}{{Dead link|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Press |location=Cambridge, Mass |ISBN=0-674-63941-3 |}}</ref>

Čas rođenja razgraničava prenatalni i postnatalni period u [[život]]u svakog organizma. Tada je ljudska beba prosječno "teška" oko 3.500 g i duga oko 50&nbsp;cm, ostvarivši tako u prenatalnom razvoju prosječni dnevni porast od oko 12, 5 g, odnosno 0,18&nbsp;cm. Prosječno ukupno povećanje začetne dužine (1/93&nbsp;cm) iznosi oko 5.000 puta, a početna zigotna masa (1/1.700.000 g) poraste čak oko 6.000.000 puta; dnevni prirast ovih mjera je oko 0,18&nbsp;cm, odnosno 12,5 g.

=== Dinamika promjena ===
==== Embrionalna faza ====
'''Prvi mjesec''': Novonastali [[zigot]] (u jajovodu) se već prvog dana dijeli na više [[ćelije (biologija)|ćelija]]. Već 3.- 4. dana [[zametak]] putuje [[jajovod]]om do maternice, gdje se ugnijezdi u njenom unutrašem sloju, a od 7. do 10. dana nakon začeća počinje se hraniti. Njegovi izlučeni [[hormon]]i nakon toga spriječavaju [[menstruacija|menstruaciju]] [[trudnica|trudnice]]. Nervni sistem, uključujući [[mozak]] i [[kičmena moždina|kičmenu moždinu]] oblikuju se oko 20. dana. Dan kasnije i [[srce]] počinje kucati. Nakon četiri sedmice vidljivi su prvi rezultati organogeneze; raspoznaju se [[noge]], [[ruke]], [[oko|oči]] i [[uho|uši]]. Već su oblikovani i mišići i [[kičma]]. Nakon mjesec dana srce upumpava sve veće količine krvi u krvotok, koji se odvaja od majčinskog (u [[posteljica|posteljici]]). Embrij je tada 10.000 puta veći od prve ćelije ([[zigot]]a), a i dalje ubrzano raste.
'''Drugi mjesec''': [[Datoteka:9-Week Human Embryo from Ectopic Pregnancy.jpg|150px|desno|thumb|[[Ljudski plod]] u 9. sedmici trudnoće.]]
Proizvodnja [[pigment]]a u [[oko|očima]] počinje 35. dana, kada se na ruci uočavaju i svi [[prst]]i. Oko 40. dana pojavlju se [[mozak|moždane]] brazde. Tokom 6. sedmice mozak kontrolira funkcije vitalnih [[organ]]a i [[mišić]]a, a [[jetra]] proizvodi krvne ćelije.<ref>First 9 Months, Family Focus, Vancouver BC 1999.</ref> Veličina [[Embrij]]a je 10–12&nbsp;mm. Pupčanom vrpcom dobija  [[krv]] s kisikom i hranjivim tvarima, a krvotokom odlazi reducirana krv. Srce bije oko 140-150 otkucaja u minuti. U 7. Sedmici zatvaraju se [[oko|očni]] kapci, koji će se otvoriti će  tek u 7. mjesecu trudnoće. Oblikuju se [[zubi]]ni zameci. U 8. sedmici embrij je postao [[ljudski plod|plod]] (lat. [[fetus]]), kada počinje ''fetalna faza'' prenatalnog perioda rasta i razvoja. Poinju da djeluju [[bubreg|bubrezi]] i [[želudac]], a usklađuje se rad nervnog i mišićnog sistema. Plod je tada dug oko 3&nbsp;cm i lebdi u plodnoj vodi u kojoj je zaštićen od udara, pritisaka i potresa.

'''Treći mjesec''': [[Datoteka:Human fetus 10 weeks - therapeutic abortion.jpg|thumb|desno|200px|Ljudski plod u 10. sedmici trudnoće (slika nakon terapeutskog [[pobačaj]]a).]]
[[Datoteka:20 weeks pregnant.png|thumb|200px|desno|Ljudski plod u 5. mjesecu trudnoće.]]
U 9. sedmici trudnoće pojavljuju se jedinstveni otisci prstiju, koji ostaju nepromijenjeni do smrti. Mišići ploda počinju djelovati i mogu pomicati [[glava|glavu]]. Može sisati [[prst]], otvarati i zatvarati [[usta]], a razvija se [[sistem organa]] za disanje. Naizmjenično spava i budi se. U narednoj sedmici može se čak mrštiti, gutati i micati očnim kapcima. U 11. sedmici počinje uriniranje ([[mokrenje]]).

'''Četvrti mjesec''': Na majčinom [[habitus]]u raspoznaje se [[trudnoća]]. Plod može čuti majčin [[glas]], zvukove i otkucaje njenog srca. [[Kosti]] su mehke i savitljive. Putem pupčane vrpce kruži tekućina (dnevno oko 280 litara). Dužina ploda je oko 25&nbsp;cm. Međusobni omjer tjelesnih proporcija sličan je kao kod odraslih, ali je glava neproporcionalno veća. Majka počinje osjećati pokrete ploda (vijest: "dijete je oživjelo").

'''Peti mjesec''': Fetus osjeća zvukove izvana i na njih reagira.

'''Šesti mjesec''': Koža je zaštićena osobitom masnoćom. Proradile su lojne i [[znoj]]ne [[žlijezda|žlijezde]].

'''Sedmi mjesec''': Djeluju sva četiri osnovna  [[čulo|čula]]: [[sluh]], [[vid]], [[opip]] i [[okus]]. Fetus prepoznaje [[glas]] majke.

''' Osmi mjesec''': Beba može štucati. [[Koža]] je sve deblja, a stvaraju se sopstvena [[antitijelo|antitijela]] .

'''Deveti mjesec''': Svi [[tijelo|tjelesni]] [[orga]]ni se i dalje razvijaju i "dozrijevaju", pa je beba je spremna za rođenje. Mogla je preživjeti i nakon prijevremenog [[porod]]a, ali sada je najspremnija. U prosjeku, beba se rađa između 266. i 294. dana od začeća.<ref>Definitions and Indicators in Family Planning. Maternal & Child Health and Reproductive Health. By European Regional Office, World Health Organization. Revised March 1999 & January 2001. In turn citing: WHO Geneva, WHA20.19, WHA43.27, Article 23</ref><ref>Moore L. K. (2008): Before We Are Born: Essentials of Embryology and Birth Defects. Saunders/Elsevier, Philadelphia, {{ISBN|978-1-4160-3705-7}}.</ref>

== Postnatalni period ==
'''Postnatalni period''' [[ontogeneza|ontogeneze]] ispoljava niz osobenosti rasta, koje su karakteristične za većinu [[primat]]a, a posebno za čovjeka i čovjekolike majmune. Nakon dugog perioda, od najmanje desetak godina dosta ujednačenog prirasta ukupne tjelesne visine i mase, slijedi nagli mladalački (adolescentni) zamah rasta gotovo svih mjera organizma, poslije kojeg pozitivni rast praktično prestaje. Taj "skok" je toliko karakterističan za normalan individualni razvoj, tako da se na osnovu njega postnatalni život dijeli na tri razdoblja: predadolescentno, adolescentno i postadolescentno.

=== Predadolescencija ===
'''Predadolescentni rast i razvoj''' u svom trajanju ispoljava relativno velike međuindividualne razlike, a uobičajeno je da se u njegovom proučavanju obuhvata period od rođenja do kraja desete godine postnatalnog života. U tom periodu nižu se uzrasne kategorije: 
<br>[[novorođenče]], <br>
[[dojenče]] i 
<br>[[dijete]].

Odmah nakon rođenja, rast ukupne tjelesne dužine (visine) i mase nešto je usporen u odnosu na prenatalni i nastavak doadolescentnog perioda. Ustvari, taj proces usporavanja počinje već krajem prenatalnog razvoja, a pod uticajem fizičkih i drugih ograničavajućih faktora [[maternica|maternice]]. U ranom postnatalnom [[život]]u ta odstupanja uzrokuje i prilagođavanje novorođenčeta na uslove nove životne sredine. Međutim, ubrzo nakon toga stvarni prirast se približava teorijski očekivanim vrijednostima. Zatim, sve do [[pubertet]]a, ukupna tjelesna visina i masa rastu približno konstantno eksponencijalno.

=== Adolescencija - mladalaštvo === 
Mladalačko doba počinje pojavom prvih naznaka sazrijevanja [[spol]]nih organa i pojavom sekundarnih spolnih obilježja, a završava dostizanjem pune spolne zrelosti i prestankom rasta, odnosno dostizanjem stepena odrasle osobe [[ontogeneza|ontogeneze]]. Kod [[Evropa|evropskog]] stanovništva, kod [[žena]] traje između 11.–12. i 18.–21. godine, a kod [[muškarac]]a od 12.–14. do oko 20.–24. Taj prijelaz od djetinjstva ka potpunoj [[Somatologija|somatičko]]–[[biologija|biološkoj]], [[Fiziologija|funkcionalnoj]], [[Psihologija|mentalnoj]] i [[Sociologija|socijalnoj]] zrelosti obilježen je nizom stupnjevitih, neravnomjernih i često nesinhronizovanih [[metamorfoza|preobrazbi]] psihofizičke [[jedinka|individualnosti]] svakog [[čovjek]]a. Na osnovu osobenosti pojedinih razvojnih faza, posebno onih koje su u vezi sa procesom [[spol]]nog sazrijevanja, tokom adolescencije mogu se uslovno razlikovati:
*''pretpubertet'',
*''pubertet'' i
*''postpubertet''.
*'''Pretpubertet - prepubescencija''' obično traje oko godinu dana, a po mnogim bitnim obilježjima predstavlja "uvod" u pubertet; to je početna faza intenzivnog adolescentnog razvoja i rasta.
*'''Pubertet - pubescencija''' obuhvata najznačajniji skok razvoja, odnosno pravi biološki preobražaj, u kome se dešavaju najkrupnije visinsko–"težinske", skeletne, zubne i [[Fiziologija|funkcionalne]] promjene [[organizam|organizma]]. Te somatske promjene su praćene sazrijevanjem [[spol]]nih žlijezda i nastankom sekundarnih [[spol]]nih [[osobina|oznaka]], uz povećanje interesa za suprotni [[spol]]. Obično se dijeli na potfaze ranog i kasnog puberteta, čiji je razgraničavajući kriterij pojava prvih plodnih gameta (od 12. do 15. godine).
*'''Postpubertet - postpubescencija''' se odlikuje neznatnim rastom tjelesnih dimenzija, ali intenzivnim procesima općeg dozrijevanja i oblikovanja [[Morfologija|morfološko]]–[[Anatomija|anatomskih]], [[spol|seksualnih]], [[Fiziologija|funkcionalnih]], [[Psihologija|psihičkih]], [[Etologija|etoloških]] i [[Sociologija|socijalnih]] svojstava buduće odrasle [[jedinka|osobe]].

==== Adolescentni zamah ====
'''Adolestcentni zamah rasta i razvoja''' predstavlja redovnu pojavu u određenom periodu normalnog postnatalnog [[život]]a svih primata. Ispoljava relativno široku pojedinačnu varijaciju kako po početnom uzrastu tako i po intenzitetu, obilježjima razvojnih faza i dužini trajanja. Godišnji prirast ukupne tjelesne visine tokom mladalačkog doba je veoma složeno određen, a u [[teorija|teorijsko]]–[[matematika|matematičkom]] obliku najpribližnije ga predočava tzv. "Gompertzova kriva". Ona počiva na pretpostavci da u ovom periodu [[organizam]] u jednakim vremenskim intervalima gubi istovjetne proporcije preostalih moguċnosti rasta. I ova teorijska krivulja i stvarni rezultati masovnih mjerenja ukazuju na postepeno ubrzavanje rasta početkom adolescencije. Ono zatim poprima karakter pravog zamaha (skoka), nakon čega slijedi postepeno opadanje brzine rasta svih značajnijih mjera [[organizam|organizma]].

Najveċa brzina rasta ukupne tjelesne visine kod djevojčica u [[Evropa|Evropi]] najčešće se javlja između 12. i 13, a kod dječaka – između 14. i 15. godine. U tom periodu, prosječni godišnji prirast visine dječaka iznosi oko 10&nbsp;cm, a kod djevojčica nešto manje. Glava, trup i udovi nejednako doprinose porastu ove tjelesne mjere: veći dio "skoka" u prirastu visine ostvaruje se ubrzanjem dužinskog rasta trupa. Najveċa brzina rasta tjelesne mase, u odnosu na najveċu brzinu "visinskog" rasta, kasni oko pola godine, a mišićne mase – oko tri mjeseca. Zbog naglog rasta "dugih" [[kosti]]ju, izdužuju se i mišićna vlakna i [[mišić]]i u cjelini. To utiče na slabljenje muskulature (posebno kod [[djevojčica]]), nepravilno držanje tijela i prepoznatljivo nespretni pokreti adolescenata. Razlika u visini između odraslih žena i muškaraca najvećim dijelom potiče iz adolescentnog perioda. Prije mladalačkog doba, dječaci su prosječno za svega 2% viši od djevojčica, a nakon tog perioda – za oko 8%.

Adolescentni skok rasta se u nešto blažem obliku odražava i na određenim mjerama lica, i to kod [[dječak]]a u višem stepenu nego kod [[djevojčica]]. U ovom [[period]]u postepeno nastaje fizionomija budućeg odraslog [[čovjek]]a, pa se u tom pogledu povećava i međuindividualna raznolikost. Vilice postaju duže u odnosu na prednji dio lica, tj. [[profil]] je ravniji, a [[čeljust]]i isturenije. [[Nos]], također, postaje istaknutiji i dobija konačne konture, mijenjaju se odnosi veličine organa u vratu i grkljanu, zatim "[[boja]]", "dubina" i druga prepoznatljiva svojstva glasa itd.

Rast i razvoj reproduktivnih organa ([[primarne spolne oznake|primarnih spolnih oznaka]]) tokom adolescencije moguće je pratiti samo indirektno, posmatranjem promjena u [[sekundarne spolne oznake|sekundarnim (vanjskim) spolnim oznakama]]. Prema dogovorenim kriterijima, dostignuti stepen razvoja seksualnosti procjenjuje se na osnovu serije usvojenih standardiziranih modela, koji odgovaraju karakterističnim prosječnim stanjima dobijenim na osnovu masovnih posmatranja i mjerenja. Kod muškaraca se najčešće posmatraju razvoj [[testis]]a, [[penis]]a i pigmentacije [[skrotum]]a, pubične (stidne) i pazušne dlakavosti te pojava prvog i plodnog [[ejakulat]]a, modifikacija glasa itd. Kod žena se u tom smislu prati razvoj grudi, stidne i pazušne dlakavosti, pojava kisele (umjesto bazne) reakcije sekreta [[rodnica|rodnice]] i prve [[menstruacija|menstruacije]] (''menarha'').

Razvoj spolno–specifičnog fenotipa zahvata i lokalnu i opću tjelesnu dlakavost. Novonastali "ženski tip" pubične dlakavosti odlikuje se blago konkavnom gornjom granicom, koja se nalazi nešto iznad [[simfiza|simfize]], a prema dolje ne doseže do [[anus]]a. Kod odraslih muškaraca se medijalno i obostrano, ukoso uspinje prema pupku; straga se prostire do perianalne regije, a bočno prema unutrašnjoj strani bedara ("muški tip"). Pored toga, uz brkove i bradu, za muškarce je karakteristična i dlakavost [[bedro|bedara]], prsa, a ponekad i [[leđa]].

==== Adolescencija dječaka ====
[[Adolescencija]] dječaka se na svom početku, pouzdano uočava na osnovu pretpubertetskog intenziviranja rasta testisa i skrotuma te pojave prvih pubičnih dlaka. Značajniji porast veličine penisa slijedi tek nakon godinu dana; najuočljiviji je između 17. i 18. godine, a završava se do 24. Prve pazušne dlake i primjetan rast [[brk]]ova i brade obično se javljaju godinu nakon početka ubrzanijeg rasta [[spol]]nih organa, odnosno dvije godine iza pojave prvih pravih pubičnih dlaka. Dlakavost ovih i ostalih dijelova tijela povećava se još dugo nakon puberteta i [[Adolescencija|adolescencije]], a njen intenzitet, kvalitet i raspored u značajnoj mjeri su nasljedno određeni. Prve [[ejakulacija|ejakulacije]] su sinhronizirane sa pojavom pubične dlakavosti, kovrdžanjem stidnih dlaka, koja se obično javlja istovremeno kada i prvi spermatozoidi u ejakulatu (nakon 15. godine), a potpuno razvojno sazrijevanje testisa teče sve do kraja adolescencije. Kod muških adolescenata se progresivno odvija i proces opće tjelesne maskulinizacije, tj. nastanka osobenih crta muške konstitucije (građe) i habitusa (spoljnjeg izgleda). Odrasli muškarci su u prosjeku za 10&nbsp;cm viši od žena, a trup i grudi su relativno duži i veći (u odnosu na ukupnu visinu). Kostur i muskulatura su masivniji i snažniji, a ramenski pojas širi od karličnog. U općem [[habitus]]u preovladavaju uglastiji oblici, a potkožno masno tkivo se obično nakuplja u gornjoj polovini tijela. Razvija se "muški tip" pubične i ostale tjelesne dlakavosti. I ostali prateċi [[spol]]ni organi muškarca (epididimis, sjemene vrećice, [[prostata]]) kao ni glavni ([[testis]]i), ne pokazuju značajniji rast sve do 11. godine, a njihov konačni oblik i dimenzije se dostižu tek između 16. i 20. Dok se [[pubertet]] (u užem smislu) kod djevojčica pouzdano registruje pojavom menarhe, kod dječaka njegova temporalna definicija nije ni lahka ni pouzdana, jer se prvi [[spermatozoid]]i u ejakulatu javljaju tek nekoliko mjeseci (pa i godina) nakon prvih [[polucija]], a obično između 16. i 18. godine. Tako se cjelokupni [[spol]]ni razvoj muškarca najčešće odvija tokom približno dvije godine, a adolescencija okončava dovršavanjem razvoja glavnih i pomoćnih spolnih organa i uspostavljanjem pune seksualne sposobnosti.

==== Adolescencija djevojčica ====
[[Adolescencija]] djevojčica se na početku uočava po prvim znacima povećavanja grudnih bradavica ili mamila (u vidu pupoljka), iako tome ponekad prethodi i pojava prvih stidnih [[dlaka]]. Glavni i prateċi ženski [[spol]]ni [[organ]]i (ovarij, [[jajovod]], [[uterus]], [[rodnica]] i [[vagina]]) počinju se intenzivnije razvijati oko 10. godine, a puni oblik i dimenzije dostižu tek oko 18. do 20. godine života. Ubrzani rast najprije zahvata [[jajnik]]e, a zatim i dojke; između 10. i 12. godine najprije se povećavaju mamile a, nakon toga raste i volumen [[žlijezda|žljezdanog]] i masnog tkiva; [[bradavica]] se izboči, pa [[dojka]] dobije sferičan oblik, pri čemu nisu rijetki ni asimetričan i intermitentni rast. Adolescentne dojke u početku sadrže samo mliječne kanaliće, a žljezdani miješkovi se stvaraju tek pod uticajem [[hormon]]a "žutog tijela" (žute serofibrozne mase koja popunjava šupljinu "De Grafovog miješka" nakon oslobađanja zrelog jajeta), a prve menstruacije označavaju tek srednju fazu mladalaštva. Jajnici rastu postupno i u 20. godini njihova prosječna [[masa]] iznosi od oko 6,3 g (dimenzije oko 4 x 2 x 1&nbsp;cm), što je gotovo šest puta više u odnosu na (oko 1,1 g) u 10.; u zreloj dobi masa ovarija varira u širokom rasponu od 7. do 20. godine. [[Maternica]] se intenzivno povećava, a mijenja i oblik i položaj. Zbog relativno snažnijeg rasta zadnjeg zida, postaje pljosnata i (unaprijed) svinuta. Sinhrono se mijenja i njena građa a muskulatura jača. Uporedo sa razvojem unutrašnjih, razvijaju se i vanjski spolni organi žene. Velike stidne usne postaju deblje i sočnije, [[klitoris]] erektibilan, a razvijaju se i "Bartholinove žlijezde" (vulvo–[[Vagina|vaginske]]) [[žlijezda|žlijezde]] koje vlaže vaginu i imaju značajnu ulogu u [[Fiziologija|fiziologiji]] spolnog akta). Povećane male usne nadrastaju i prekrivaju otvor vulve, koji mijenja položaj i usmjerava se prema dolje. Rodnica se izdužuje, a sluznica joj se nabire i mijenja izgled. Njeni gornji slojevi orožnjavaju, a pretpubertetska alkalna reakcija [[sekret]]a u pubertetu postaje kisela. Prva [[menstruacija]] (menarha) se najčešće javlja dvije godine nakon prvih pretpubertetskih znakova, a prvi ciklusi obično nisu praćeni nastankom plodnih jajnih ćelija. Kod [[Evropa|Evropljanki]] menarha se javlja između 11. i 15. godine, a najčešće u 12. i 13. godini; individualna hronološka starost pri njenoj pojavi široko varira – između 10. i 22. godine. Prvo [[začeće]] je moguće tek oko  2–4 (pa i 6) [[godina]] nakon prve menstruacije, a smatra se da je (prosječno) najranije moguće u 14. godini. Sposobnost začeća označava suštinski kraj adolescencije. Dotle se završi i proces feminizacije – oblikovanja [[osobina|karakterističnih]] spoljnih [[osobina|oznaka]] ženskog [[spol]]a, kao što su: relativno proširenje kukova (karlice) u odnosu na ramenski pojas, distribucija masnog tkiva po odgovarajućim regionima i njihovo zaobljavanje, anatomsko–morfološki razvijanje grudi, razvoj "ženskog tipa" dlakavosti itd.

=== Postadolescentni rast ===
Postadolescentni rast počinje na isteku [[Adolescencija|mladalačkog]] razvojnog perioda i odvija se u toku ontogenetskih perioda koji se označavaju kao 
* mladost, 
* zrelost i 
*starost
odrasle osobe. Prestanak rasta određenih tjelesnih mjera ne poklapa se sa krajem adolescencije. To se posebno odnosi na rast [[kičma|kičmenog]] stuba i nekih mjera glave.

"Duge kosti" kod [[čovjek]]a obično ne rastu nakon [[Adolescencija|mladalaštva]] pa se izvjesno povećanje tjelesne visine u periodu između 20. i 30. godine ostvaruje blagim rastom visine [[trup]]a. Nakon toga, do 45. (pa i 50.) ova mjera stagnira, a zatim počinje opadati. Osnovni faktor pomenutog porasta je "slaganje" [[hrskavica|hrskavičavog]] i koštanog tkiva na dnu i vrhu kičmenih pršljenova. Ukupno povećanje tjelesne visine u tom periodu iznosi prosječno oko 3–5&nbsp;mm i redovno se javlja. Međutim, općeprihvaćen je dogovor (konvencija) da se kao kraj perioda rasta u praksi uzima onaj trenutak kada posmatrana mjera [[organizam|organizma]] dostigne (oko) 98% svoje maksimalne veličine kod odrasle osobe. Po tom kriteriju, kod evropskog stanovništva rast kod žena prestaje praktično početkom 17. a kod muškaraca krajem 18. godine; to, međutim, [[Jedinka|individualno]] varira za oko ± 2 godine.
Većina mjera glave (posebno lica) polagano raste sve do oko 60. godine [[život]]a. Taj porast u prosjeku, ukupno iznosi oko 2–4% odgovarajuće mjere prosječnog dvadesetogodišnjaka.

=== Faze sveukupnog odrastanja ===
Opisane uzrasne odrednice uglavnom se odnose na procese [[biologija|biološkog]] sazrijevanja [organizam|[organizma]], dok se u toku postnatalnog razvoja sveukupnog psihofizičkog, [[Etologija|etološkog]] i [[Sociologija|društvenog]] razvoja svake [[jedinka|individualne]] posebnosti redovno javljaju tri karakeristična doba dorastanja (dozrijevanja, puberteta).

'''Pubertet djeteta''' odnosi se na prvi skok individualnog razvoja, koji obično traje od 4. do 6. godine. Tada se [[dijete]] najprije deblja, a zatim intenzivnije raste u visinu, dok su u [[Psihologija|psihičkom]] [[život]]u [[osobina|karakteristični]] prkos i prvi znaci interesovanja za spolne oznake i suprotni spol.

'''Mladalački pubertet''' ("pubertet omladinca") obuhvata drugi i najznačajniji skok razvoja, odnosno pravi biološki pubertet, u kojem se dešavaju najkrupnije promjene u staturno–ponderalnoj, [[skelet]]noj, [[Stomatologija|dentalnoj]] i [[Fiziologija|funkcionalnoj]] promjeni, praćenoj sazrijevanjem [[spol]]nih [[žlijezda]] i razvijanjem sekundarnih spolnih znaka.

'''Pubertet odraslog''' ("kulturni pubertet") obilježen je dozrijevanjem pune psihofizičke individualnosti, a obično se dešava u prvim godinama treće decenije života. U tom periodu se okončava biološko, a naročito psihološko oblikovanje najbitnijih elemenata strukture ličnosti. Za razliku od biološkog, koji se (prema psihološkim parametrima) označava i kao "pubertet negacije", ovo stanje i razvojna faza odraslih osoba predstavlja "pubertet afirmacije" njihove ličnosti i samoostvarivanja u datom društveno–kulturnom okruženju.

== Životne dobi ==
Rast ljudskog organizma traje od prve diobe zigota do svog završetka i okoštavanja spojne hrskavice ključne kosti. Obično okončava između 20. i 25. godine postnatalnog života (nešto kasnije kod muškaraca nego kod žena). Nakon prenatalnog (fetalnog) rasta i razvoja, uzrasne faze najintenzivnijeg postnatalnog razvoja se označavaju kao stepeni [[dojenče]]ta, [[dijete|djetinjstva]], dječaštva, [[pubertet]]a i [[Adolescencija|mladalaštva]]. Osnovni pokazatelji individualnog rasta su porast tjelesne visine (dužine) i mase (tj. staturno–ponderalni rast), povećanje volumena unutrašnjih [[organ]]a, [[Fiziologija|fiziološko]] sazrijevanje [[mozak|mozga]] i mentalnih sposobnosti te pojava novih (reproduktivnih) uloga i njihovih pratećih obilježja. Normalan individualni rast nije ujednačen i jednolik proces, nego teče u karakterističnim zamasima (intermitentno), sa intervalima većeg ili manjeg intenziteta ili stagniranja, a staturno–ponderalni, dentalni, skeletni, visceralni i psihički razvoj i sazrijevanje odvijaju se alometrijski – uporedo, ali ne i sinhronizirano. Stoga je i stvarni ukupni uzrast organizma u svakoj fazi ontogeneze proizvod međudejstva funkcija svih ovih (i ostalih) dijelova individualnosti. Prema tome, [[život]]na doba (dobi, uzrasti, stepeni "zrelosti") svake posmatrane osobe se razlikuju na osnovu posebnih [[Morfologija|morfološko]]-[[Anatomija|anatomskih]] i [[Fiziologija|funkcionalnih]] pokazatelja stepena razvijenosti u svakom ovom kompleksu. Ona predstavljaju prepoznatljive kvalitativno-kvantitativne stepene i razdoblja [[Ontogeneza|ontogeneze]]. Poremećaji uravnoteženog razvoja pojaljuju se kao njegova zakašnjelost, prekomjernost ili disharmoničnost.

Hronologija [[život]]nih doba osobena je za svaku od pomenutih komponenti, pa se međusobno ne mogu poistovjećivati konvencionalni stepeni [[fizika|fizičkog]], [[anatomija|anatomskog]], [[Stomatologija|dentalnog]], [[Razmnožavanje|reproduktivnog]] ili [[Psihologija|psihičkog]] razvoja, bez obzira na povremeni temporalni paralelizam. Doba zrelosti se, naprimjer, javlja u širokom rasponu variranja postnatalne hronološke starosti, a prestanak staturno–ponderalnog rasta rijetko označava početak odrasle životne dobi kako u somatskom tako i u psihičkom smislu. Prema standardizovanim parametrima, razlikuje se nekoliko nezavisnih sistema procjene uzrasnog stanja (životne dobi, razvojne "zrelosti") ispitanika; pojedinim stepenima i fazama u svakom od njih odgovara određena hronološka starost. Prihvaćeni kriteriji se zasnivaju na empirijskoj statistici, a u punoj mjeri su primjenjivi samo za posmatranje domaċeg stanovništva. Naredni prikaz slijeda i dinamike razvoja najbitnijih značajki pojedinih životnih doba odnose se na (zapadno) evropsko stanovništvo.

'''Hronološka dob''' se mjeri vremenskim jedinicama trajanja postnatalnog života. Pošto se računa od rođenja, sa stvarnim životnim dobom ona se poklapa samo kod osoba koje su rođene "na vrijeme" (nakon oko deset lunarnih ciklusa prenatalnog života).<br>
'''Fetalna dob''' (zrelost, "starost" ploda) se procjenjuje na osnovu hipotetičnog datuma začeća, pa normalno novorođenče prosječno ima 270 dana intrauterinskog života.<br>
'''Staturno–ponderalana dob''' se određuje različito po spolovima, a na osnovu brojnog odnosa tjelesne mase i dužine (visine). Početna masa novorođenih udvostručava se u 5. mjesecu, a dužina u 4. godini postnatalnog života.<br>
'''Dentalna dob''' (zrelost) se procjenjuje prema hronologiji prve i druge denticije. Nicanje mliječnih zuba (prva denticija) počinje pojavom prvog donjeg sjekutića (od 5. do 7. mjeseca života), a završava se u hronološkoj starosti od 2 do 2,5 godine. Početak ispadanja mliječnjaka i druge denticije javlja se oko 6.–7. godine života, a normalno se završava oko 18.–22.<br>
'''Skeletna dob''' (zrelost) se registruje na osnovu dinamike okoštavanja. Većina [[kost]]iju novorođenčeta sastoji se samo od [[dijafiza]] (osnovnog tijela), a tokom djetinjstva se javljaju epifizne tačke (krajnjih dijelova "dugih kostiju") ili posebna središta okoštavanja, koji su sa dijafizom spojeni hrskavicama. Na kraju procesa osifikacije nestaju spojne hrskavice i dijafiza se sliva sa [[epifiza]]ma. Pojava središta okoštavanja i dinamika nestajanja tih [[hrskavica]] predstavljaju osnovne pokazatelje skeletne dobi. Tako se epifiza ramenjače javlja poslije prve godine postnatalnog života, tačka okoštavanja patele u 4. ili 5., spajanje olekranijona (koštanog nastavka proksimalnog okrajka ulne) u 13., a spojne hrskavice na distalnim okrajcima (obje) podlaktične kosti iščezavaju u 18. godini.<br>
'''Pubertetska dob''' (zrelost) se određuje za period pojave spolno prepoznatljivih [[morfologija|morfoloških]] razlika kao što su odnosi u širini karličnog i ramenskog pojasa i pojava drugih sekundarnih spolnih oznaka (rast dojki, mutiranje glasa, aksilarna i pubična dlakavost i sl.). Najbitnije promjene u ovim kompleksima obično teku ravnomjerno sa rastom i razvojem glavnih [[spol]]nih obilježja ([[testis]]i, [[sjemenovod]], [[penis]], odnosno [[jajnik]], [[jajovod]], [[maternica]], [[rodnica]], [[vagina]] i drugi – pomoćni rasplodni organi oba [[spol]]a). Pubertetska dob ("starost") se u velikoj mjeri hronološki poklapa sa skeletnom, a određuje se i brojčanom analizom spolnih [[hormon]]a u [[krv]]i i [[mokraća|mokraći]].<br>
'''Dob tjelesnog oblika''' procjenjuje se na osnovu odrabranih antropometrijskih svojstava ispitanika. Na uočljivu subjektivnost ove metode naročito utiče činjenica da je veoma teško odrediti antropometrijske pokazatelje koji su u pouzdanoj povezanosti sa određenim razvojnim stepenima i njihovom dinamikom tokom ontogeneze. To je uglavnom posljedica razlika u brzini i oblicima razvoja te alometrijskog rasta različitih tjelesnih sklopova, [[organ]]a i [[tkivo|tkiva]]. U pokušajima standardizacije konvencionalnih kriterija u ovoj oblasti, međunarodna udruženja za prehrambenu [[antropologija|antropologiju]] i [[bioantropologija|bioantropološki]] programi sačinili su listu preporučljivih antropometrijskih pokazatelja za što pouzdaniju procjenu zrelosti oblika tijela – primjenjivih i u odgovarajućim međupopulacijskim uporedbama.<br>
'''Mentalna dob''' (afektivno–intelektualna zrelost) ispoljava najširi raspon variranja i odstupanja kako od hronološke tako i od staturno–ponderalne, dentalne, skeletne i [[pubertet]]ske starosti. prepoznatljive osobine u siijedu mentalnog razvoja prikazane su u narednoj tabeli.
{| border="1" cellpadding="7" cellspacing="0" style="margin: 10px 0 10px 25px; background: #f9f9f9; border: 1px #AAA solid; border-collapse: collapse; font-size: 85%; float: center;"
|- style="background: #E9E9E9"
|colspan ="7" |'''[[Specifične manifestacije afektivno-intelektualnih doba]]'''
|-
|'''style="background: bgcolor="#F5DEB3" | '''[[Dob]]'''
|'''style="background: bgcolor="#C2B280" | '''[[Prepoznatljive manifestacije]]''' 
|-
|→12 mjeseci	
|
• Otkrivanje vlastitog tijela<br> 
• Otkrivanje neposredne okoline<br> 
• Početak rukovanja predmetima<br> 
• Sisanje i griženje<br> 
• Potpuna zavisnost od majke ("oralni stadij")
|-
|12–18 mjeseci
|
• Početak hodanja<br> 
• Upoznavanje bliže okoline<br> 
• Prepoznavanje sopstvenog lika u ogledalu<br> 
• Prihvatanje uloge simbola (osnova za govor i igru)<br> 
• Upotreba ograničenog rječnika                 
|-
|1,5–2,5 godine
|
• Prihvatanje i navikavanje na kontrolirano obavljanje nužde ("analni stadij")<br>
• Uspostavljanje bližih odnosa sa okolinom, uz primjenu govornog komuniciranja<br>
• Blisko povezivanje inteligencije i afektivnosti<br>
• Ispoljavanje sebičnosti i (ponekad žestokog) otpora okolini
|-
|2,5–4,5 godine
|
• Otkriće sopstvene individualnosti (upotreba "ja" u govoru)<br>
• Porast interesa za druge osobe<br>
• Otkriće razlika među spolovima<br>
• Vezanost (do zaljubljenosti) za roditelja suprotnog spola i suparništvo sa istospolnim roditeljem (doba "Edipovog kompleksa")<br>
• Porast interesa za okolinu i postavljanje pitanja u vezi s tim                      
|-
|4,5–10 godina	
|
• Smanjenje uzburkanosti afektivnog života ("latentni period")<br>
• Prilagođavanje svoga "ja" realnim životnim okolnostima društvene sredine<br>
• Rasuđivanje na osnovu konkretnih informacija ("stanje konkretnih operacija")<br>
|-
|10–14 godina	
|
• Ispoljavanje pretpubertetskih i burnih pubertetskih oblika ponašanja<br>
• Shvatanje apstraktnih pojmova, omogućeno dostignutim stepenom razvoja inteligencije ("stadij formalnih operacija")<br>
• Reaktiviranje infantilnih nagona ranog djetinjstva (zbog unutrašnjih strepnji<br>
• Agresivno ponašanje prema porodičnoj sredini<br>
|-
|14–18 godina	
|
• Stvaranje sopstvenog sistema vrijednosti ("doba dječaštva")<br>
• Shvatanje sopstvene autohtonosti i individualiteteta – do opijenosti tom spoznajom ("kriza juvenilnih originalnosti")<br>
• Kritičnost odnosa prema društvenoj sredini<br>
• Uspostavljanje prvih ljubavnih veza i buran razvoj seksualnog instinkta<br>
• Početak profesionalnog usmjeravanja<br>
• Učvršćivanje zasebnih sklonosti i mišljenja<br>
• Naglašenost težnje za slobodom, nezavisnošću i dokazivanjem
|-
|}

== Povezano ==
*[[Ontogeneza]]
*[[Ontogenija]]
*[[Embriogeneza]]
*[[Embriologija]]

== Reference ==
{{reference}}
{{Rast i razvoj ljudskog organizma}}

[[Kategorija:Biologija]]
[[Kategorija:Embriologija]]
[[Kategorija:Antropologija]]
[[Kategorija:Medicina]]