Vukašin Mrnjavčević
Vukašin Mrnjavčević (poginuo 26. septembra 1371. godine) bio je srpski srednjovekovni velikaš i kralj od 1365. do 1371. godine.
Kao jedan od najmoćnijih velmoža u nejedinstvenom Srpskom carstvu, Vukašin je krunisan za kralja 1365. kako bi delovao kao savladar cara Stefana Uroša V. Vukašin je došao u otvoreni sukob sa carem Urošem i nakon pobede u bici na Kosovu 1369. godine uspeo da ga primora da ga proglasi prestolonaslednikom.
Već 1371. je zajedno sa svojim bratom, despotom Jovanom Uglješom, poginuo u Maričkoj bici u pohodu preduzetom protiv Osmanlija.
U narodnoj tradiciji Vukašin je nepravedno osuđen kao uzurpator i ubica cara Uroša.
O poreklu kralja Vukašina, kao i njegove porodice ne zna se mnogo. Dubrovački istoričar Mavro Orbin (1563—1610) je zapisao da je kralj Vukašin bio sin siromašnog vlastelina Mrnjave iz Livna u današnjoj Hercegovini. Iz Livna se Mrnjava preselio u Blagaj na Neretvi, a odatle ga je Stefan Uroš IV Dušan pozvao na svoj dvor. Na vladarskom dvoru braća Mrnjavčevići, Vukašin i Uglješa su, prema vizantijskom istoričaru iz druge polovine 15. veka, Laoniku Halkokondilu, bili nosioci dvorskih titula peharnika i konjušara. U savremenim izvorima prvo se pominje Uglješa 1346. kao Dušanov namesnik u Trebinju, dok se Vukašin u martu 1350. nalazio na položaju župana u Prilepu. U tom periodu Vukašinova sestra Jelena je udata za Nikolu Radonju, sina sevastokratora Branka Mladenovića koji je gospodario Ohridom u ime srpskog cara. Pretpostavlja se da upravo u ovo vreme počinje vezivanje Mrnjavčevića za teritoriju današnje Republike Makedonije [1].
Posle smrti cara Dušana, tokom vladavine njegovog naslednika Stefana Uroša V (1355-1371) dolazi do postepenog osipanja vladarskog autoriteta. Pošto je Dušanov polubrat Simeon (1359-1372) uzurpirao vlast u Epiru i Tesaliji, posle 1360. dolazi do stvaranja drugih feudalnih oblasti u okviru Srpskog carstva. Najmoćniji velmoža neko vreme bio je vladar zapadnih krajeva Carstva, knez Vojislav Vojinović koji je, iako zvanično lojalan caru, za svoj račun vodio rat protiv Dubrovačke republike (1358-1362) [2]. Kako bi što pre isposlovali sklapanje mira, Dubrovčani su pored cara Uroša, pisali u maju 1362. godine i carici-majki Jeleni i Vukašinu, što otkriva da je Mrnjavčević tada bio jedna od najuticajnihih ličnosti na srpskom dvoru [3]. Kako je u ovom periodu teklo stvaranje Vukašionove feudalne oblasti nije poznato, kao što nije poznat ni njen tadašnji obim [4]. Najzad, iznenadna smrt kneza Vojislava Vojinovića u septembru 1363. otvorila je prostor za dalje snaženje Mrnjavčevića.
Smrt kneza Vojislava poklopila se vremenski i sa odlaskom još nekoliko znamenitih velmoža iz Dušanovog vremena poput carevog zeta despota Dejana ili despota Jovana Olivera. U međuvremenu, Mrnjavčevići su sklopili nekoliko bračnih veza pomoću kojih su se bliže povezali s drugim velikaškim kućama. Vukašin je svoju ćerku Oliveru oko 1365. udao za Đurđa I Balšića, starešinu porodice Balšića, dok je Marko oženjen Jelenom, ćerkom Radoslava Hlapena[5]. Uglješa se pak oženio Jelenom (Jefimijom), ćerkom kesara Vojihne, namesnika Drame, a rođak Mrnjavčevića najverovatnije je bio i Vlatko Paskačić, ktitor manastira Psače[6]. Razgranate rodbinske veze Mrnjavčevića nisu doprinele stvaranju političkog jedinstva među različitim teritorijama oblasnih gospodara, ali su ojačale ugled i moć Vukašinove porodice [7].
Posle smrti kneza Vojislava Vojinovića, car Uroš je izgubio podršku srpske vlastele u raškim krajevima, ali se zatim okrenuo Mrnjavčevićima, kao najmoćnojoj porodici u tzv. Kritskoj zemlji [8]. Car je prvo Vukašinu dodelio visoku titulu despota, a u septembru ili avgustu 1365. Vukašin je krunisan za kralja i tako proizveden u carevog savladara. Vukašina je krunisao srpski patrijarh Sava IV uz blagoslove samog cara i carice-majke Jelene. Istom prilikom Jovan Uglješa je proglašen za despota, ali nije izvesno da li je tada i Vukašinov sin Marko proizveden u mladog kralja [9]. Ipak, uzdizanje Mrnjavčevića s nezadovoljstvom su prihvatili predstavnici drugih velikaških porodica, pošto se smatralo da skorojevići Mrnjavčevići žele da zamene svetorodnu dinastiju Nemanjića koja je već spala na beščednog cara Uroša [9]. U početku, car i kralj su vladali u slozi što potvrđuje zajednički novac koji je kovan u carskim kovnicama, kao i dokument iz Dubrovačkog arhiva koji svedoči da su u jesen 1366. Uroš i Vukašin slali zajedničku delegaciju u Dubrovnik. Takođe, u zadužbini sevastokratora Vlatka Paskačića u Manastiru sv. Nikole u Psači sačuvan je zajednički portret savladara tako što je Uroš prikazan s desne strane, kao stariji po rangu, a Vukašin s leve. Vest o tome da je Uroš dobrovoljno darovao Vukašinu kraljevsku titulu sačuvana je i u Kraljevstvu Slovena (1601) Mavra Orbina [10].
Kao carev savladar Vukašin je formalno vladao preostalim krajevima Srpskog carstva. Ipak, u realnosti, Vukašin je ostao jedan od oblasnih gospodara. Osamostaljeni velikaši posmatrali su kralja Vukašina kao opasnog takmaca i potencijalnu opasnost kao nekog ko je mogao da ojača centralnu vlast. Pored toga, Vukašin je bio prvi kralj koji nije bio rodom iz svetorodne dinastije Nemanjića i druge plemićke porodice su ga, radi sopstvenih interesa, posmatrale kao uzurpatora [11]. Međutim, titule koje im je dodelio car Uroš bile su Mrnjavčevićima legitimna osnova za dalje širenje njihove vlasti. Vukašin, koji se na poveljama potpisivao kao "kralj Srba i Grka", posle 1365. proširio je svoju vlast na severu sve do Novog Brda i Prištine, koja je, prema Orbinu, bila njegova prestonica. Vukašin je takođe držao i Skoplje i Prizren, a svakako je imao uticaj i na svoje srodnike Balšiće u Zeti i Radoslava Hlapena[12]. Reka Vardar je najverovatnije predstavljala samo formalnu granicu između oblasti kralja Vukašina i njegovog brata despota Uglješe. Uglješa je upravo tokom 1365. postao neosporni gospodar Serske oblasti pošto je najzad naterao da Dušanovu udovicu Jelenu, sada monahinju Jelisavetu, da se povuče u manastirski život [13].
Do kraja savladarstva između cara Uroša i kralja Vukašina došlo je, po svemu sudeći 1369. godine. Posle perioda snaženja srpskih velikaša u zemljama carstva, nastupio je i period postepenog uspona raških velikaša župana Nikole Altomanovića i kneza Lazara Hrebeljanovića. Širenje Vukašinove vlasti na sever u pravcu rudnicama bogatog Kosova izazvalo je sukob s raškom vlastelom. Prema Mavru Orbinu, Altomanović i Hrebeljanović su sklopili savez protiv Mrnjavčevića i na svoju stranu privukli i cara Uroša. Do prelomnog sukoba između saveznika i Mrnjavčevića došlo je na Kosovu polju 1369. godine. Lazar se već na početku bitke povukao sa bojnog polja, dok je vojska ratobornog župana Altomanovića teško postradala dok se on sam jedva spasao. Car Uroš bio je zarobljen sa nekoliko dvorskih vlastelina, dok su njegovi ljudi takođe poubijani. Kraj ustanove savladarstva ujedno je označio i nestanak makar i formalnih tragova centralne vlasti u Srpskom carstvu[14]. Posle 1369. car Uroš praktično nestaje s političke scene, dok Vukašin istupa kao samostalni vladar. Iako su Dubrovčani Urošu do kraja njegovog života isplaćivali svetodimitarski dohodak, u aprilu 1370. su se i pored živog cara direktno obratili kralju Vukašinu koji im je samostalno i bez pominjanja svog savladara potvrdio priviligije[15].
Sukobi među vlastelom su zatim i dalje nastavljeni. Nikola Altomanović je ubrzo uspeo da se oporavi od sukoba iz 1369. zahvaljujući podršci ugarskog dvora. Kao sused i suparnik Balšića i protivnik iz 1369, Altomanović je navukao gnev Mrnjavčevića. Sada su Mrnjavčevići, Balšići i Dubrovčani sklopili savez protiv župana Nikole. U junu 1371. kralj Vukašin je sa sinom Markom i brojnom vojskom boravio u Skadru Balšića odakle se planirao pohod prema Onogoštu (današnjem Nikšiću). Ipak, dugo planirani savez se raspao u poslednjem trenutku pošto se Vukašin, po pozivu brata Uglješe, morao okrenuti dešavanjima na istočnim granicama Serske oblasti [16].
Krajem sedme decenije 14. veka Osmanlije su se učvrstile u dolini reke Marice i počeli su njihovi pljačkaški upadi na teritorije despota Uglješe. Despot je već 1368. vodio ozbiljne pregovore o savezu sa Vizantincima, ali se od nesložnog carigradskog dvora nije mogla dobiti brza pomoć, posebno u vreme kada je car Jovan V Paleolog prevashodno očekivao pomoć iz zapadne Evrope [17]. Uglješi je konkretnu pomoć pružio jedino njegov brat kralj Vukašin, legitimno krunisani srpski kralj. Raška vlastela je zbog neprijateljstva prema Mrnjavčevićima ostala van priprema za borbu protiv Turaka, Balšići su bili prezauzeti sukobima s Altomanovićem i Karlom Topijom, sevastokrator Vlatko 1371. verovatno više nije bio među živima, dok za Radoslava Hlapena nije izvesno da li je učestvovao u Maričkoj bici[18].
Prema srpskom istoričaru Radetu Mihaljčiću čitav zlosrećni pohod iz 1371. svedoči o hrabrosti i državničkom talentu Vukašina i Uglješe koji su rešili da proteraju Turke s Balkana zauzimanjem osmanske prestonice Jedrena. Pobeda na granici bila bi privremeno rešenje, a zauzimanje Jedrena bi ozbiljno poljuljalo položaj Osmanlija u Evropi. Međutim, nedaleko od Jedrena kod Černomena na Marici braća su izginula u borbi s Osmanlijama 26. septembra 1371. godine [19]. Usled nedostatka izvora teško je reći išta određenije o samoj bici. Starac Isaija, savremenik događaja, u svom zapisu beleži[20]:
Jer Turke ne isteraše već sami od njih izgiboše i kosti im tamo padoše i nepogrebene ostaše, i veliko mnoštvo vojske ili pogibe od mača ili dopade ropstva, a neki umakoše i vratiše se.
Osmanska pobeda je neposredno posle bitke dovela do nestanka Uglješine Serske oblasti, a zatim i do toga da su kralj Marko, braća Dragaši, vizantijski car Jovan V Paleolog i bugarski vladari postali vazali turskog sultana Murata I. Srpski car Uroš, koji u događajima koji su prethodili bici nije imao nikakvu ulogu, umro je 2. ili 4. decembra 1371. godine čime je prestala da postoji nemanjićka država. Vukašina je nasledio njegov sin Marko koji je legitimno poneo kraljevsku titulu, nezavisno od toga da li je Marko proglašen za mladog kralja sa ili bez carevog pristanka. Ipak je Bitka na Marici označila kraj prevlasti Mrnjavčevića, a osmanskom vazalu Marku, od čitave teritorije kojom je gospodario njegov otac, preostala je samo zapadna Makedonija[21].
Vukašin je bio oženjen Jelenom, koja se u izvorima još naziva Aljena i Jevrosima. Poznato je da je nadživela supruga i da se posle bitke na Marici zamonaššila. Umrla je posle 1388. kao monahinja Jelisaveta. Vukašin i Jelena imali su bar petoro dece, četvoricu sinova i ćerku Oliveru:
- Marko Mrnjevčević (poginuo 17. maja 1395), poznatiji kao Kraljević Marko iz narodne tradicije, titularni srpski kralj od 1371. do 1395. godine.
- Ivaniš, poginuo 1385. u borbi sa Osmanlijama na Saurskom polju.
- Andrijaš (umro pre 1399), oblasni gospodar u zapadnoj Makedoniji, potom od 1394. srpski vlastelin u službi ugarskog kralja Žigmunda Luksemburškog (1387-1437).
- Dmitar (umro posle 1407), srpski vlastelin i diplomata Žigmunda Luksemburškog.
- Olivera, prva supruga Đurđa I Balšića za koga je bila udata oko 1365. do 1371. godine.
- A. Veselinović, R. Ljušić, Srpske dinastije, Novi Sad - Beograd 2001.
- Istorija srpskog naroda, Prva knjiga, Od najstarijih vremena do Maričke bitke (1371), Beograd 1981.
- ↑ A. Veselinović, R. Ljušić, Srpske dinastije, Novi Sad - Beograd 2001, str 64
- ↑ A. Veselinović, R. Ljušić, Srpske dinastije, Novi Sad - Beograd 2001, str. 50-51
- ↑ ISN 1, str. 581
- ↑ ISN 1, str. 578
- ↑ ISN 1, str. 586
- ↑ ISN 1, str. 586, nap. 10.
- ↑ ISN 1, str. 586.
- ↑ Veselinović, Ljušić, str. 51
- ↑ 9,0 9,1 Veselinović, Ljušić, str. 64
- ↑ ISN 1, str. 588
- ↑ ISN 1, str. 589
- ↑ ISN 1, str. 589-590
- ↑ ISN 1, str. 590-591
- ↑ ISN 1, str. 592
- ↑ ISN 1, str. 601
- ↑ ISN 1, str. 594-595
- ↑ ISN 1, str. 597
- ↑ ISN 1, str. 598
- ↑ ISN 1, str. 599
- ↑ ISN 1, str. 600
- ↑ ISN 1, str. 601-602
