Borba patricija i plebejaca
Borba patricija i plebejaca ili borba staleža podrazumeva poltički sukob između dve glavne društvene grupe tokom perioda rane Rimske republike (509–280. st. e.), koji su vodili plebejci s ciljem da se po političkim pravima izjednače s povlaštenom grupom patricija, što je u potpunosti i postignuto 287. godine st. e.
Prema analističkoj istoriografskoj tradiciji, za koju nam je glavni izvor Tit Livije, patriciji su, nakon svrgavanja poslednjeg rimskog kralja Tarkvinija Ohola 509. godine st. e., prisvojili za sebe svu vlast u državi i postali jedini vladajući sloj, dok su plebejci bili niži, podre]eni društveni sloj. U početku su samo patriciji mogli biti birani na državne položaje (magistrature), kao što je konzulat, te u svešteničke kolegije i Rimski senat.
Međutim, patriciji su svoju vlast zloupotrebljavali, koristili su prezaduženost plebejaca da ih prodaju u ropstvo (dužničko ropstvo nazivalo se nexum), u sudskim parnicama bili su po definiciji naklonjeniji patricijima, manipulisali su odlukama centurijatskih skupština itd.
Plebejci su na takve zloupotrebe odgovorili osnivanjem položaja narodnih tribuna, čije je pravo na zaštitu plebejaca najzad bilo priznato i od patricija. Takođe su ustanovili plebejske skupštine (concilium plebis), na čije odluke nije bila potrebna saglasnost senata i koje su prvobitno obavezivale samo plebejce, ali su 287. godine st. e. postale obavezujuće za sve rimske građane. Jedno od najvećih oružja plebejaca u ovoj borbi bila je "secesija", kada bi oni masovno napustili grad Rim i time značajno umanjili njegov odbrambeni potencijal.
Godine 449. st. e. decemviri su kodifikovali Zakone dvanaest tablica, ali je njihova 11. tablica uvela zabranu (ili samo potvrdila već postojeću zabranu) sklapanja braka između patricija i plebejaca. Međutim, ta je zabrana ubrzo ukinuta Kanulejevim zakonom iz 445. godine st. e.
Zakon Licinija i Sekstija je 367. godine st. e. obnovio konzulat, umesto kojega su se do tada dugo birali vojni tribuni s konzulskom vlašću, te je istovremeno odredio da jedan od dvojice konzula mora biti plebejac. Uskoro su i dužnosti diktatora, konzula i pretora postale dostupne i plebejcima.
Poslednji čin borbe između patricija i plebejaca odigrao se 287. godine st. e., kada je senat odbio zahtev prezaduženih sitnih zemljoposednika da se ukinu postojeći dugovi. Došlo je do nove (i istorijski jedine verovatne) secesije plebejaca, nakon čega je senat postavio Kvinta Hortenzija Starijeg za diktatora, koji je rešio problem (ne zna se kako) i sproveo zakon (lex Horenstia), koji je odluke senata i tributske skupštine izjednačio po pravnoj snazi. Iako su se i posle toga porodice delile na patricijske i plebejske, između njih je nestalo svake političke i pravne razlike.
Kako su rasle veličina i moć rimske države tokom rane republike (509–280. god. st. e.), stvarane su nove dužnosti i institucije, a stare su prilagođavane kako bi se dovele u sklad sa promenjenim vojnim, političkim, društvenim i ekonomskim potrebama države i njenog stanovništva. Prema analističkoj predaji, dakle, sve su ove promene i inovacije usledile kao rezultat borbe između dva društvena staleža, patricija i plebejaca. Smatralo se da je ta borba počela u prvim godinama republike i da je trajala više od 200 godina. U početku su patriciji navodno uživali monopol na moć (konzulat, senat i sve religijske dužnosti), dok su plebejci počeli samo s pravom glasa u skupštinama. Tokom borbe plebejci su, kako se verovalo, postepeno za sebe obezbeđivali ustupke od patricija, i to kroz političku agitaciju i sukobljavanje, dok se na kraju pravno nisu izjednačili s njima. Tako su antički istoričari, uključujući Livija, sve aspekte unutrašnjeg političkog razvoja ranog Rima opisali u terminima jednog jedinog društvenog pokreta.
Razlika između patricija i plebejaca je, prema predaji, bila stara koliko i sam Rim i bila je uvedena za vreme Romula. Kako je rečeno, pravo istorijsko datiranje i objašnjenje ove razlike još uvek predstavlja najveće nerešeno pitanje istorije ranog Rima. Ta je razlika postojala tokom srednje i pozne republike, ali se moderni naučnici ne slažu oko toga kada je i kako ona nastala; sve je rašireniji stav da je ona nastala i polako se razvijala tokom rane republike. U vreme srednje i pozne republike ona je velikim delom već bila bez značaja. Čak i ako se klasifikacija patricijskih i plebejskih imena poznata iz srednje i pozne republike primeni na spisak konzula za period od 509. do 445. god. st. e., plebejska su imena dobro zastupljena (30 odsto), pa se danas smatra da plebejcima verovatno nikada nije ni bilo zabranjeno da se biraju na položaj konzula. U vreme srednje i pozne republike tek je desetak rimskih porodica bilo patricijskog porekla, a sve su ostale bile plebejske. I patricijske i plebejske porodice činile su nobilitet, koji se jednostavno sastojao od svih potomaka konzula. Stoga termin "patricij" nije istovetan s terminom "nobil" i ne treba da se meša s njim: patriciji su činili samo jedan deo rimskog nobiliteta srednje i pozne republike. U kasnije je vreme jedina razlika između patricija i plebejaca bila u tome što je svaka grupa imala ili nije imala pravo da na neke manje svešteničke položaje, npr. položaj "kralja religije" (rex sacrorum).
Protivrečnosti, neslaganja i logički nedostaci Livijevog prikaza rane republike jasno pokazuju da teza analističke predaje o borbi staleža predstavlja veliko pojednostavljivanje jednog veoma složenog niza događaja koji nisu imali jedinstveni uzrok. Tenzije su svakako postojale; nijedna država ne može provesti 200 godina bez nekog stepena društvenog sukoba i ekonomskih teškoća. Zapravo, pravni izvori pokazuju da je zakon o dužnicima u ranom Rimu bio veoma strog, pa je sigurno ponekad izazivao mnogo teškoća. Ipak, ne može se poverovati da su svi aspekti unutrašnjeg političkog razvoja ranog Rima rezultirali iz jednog jedinog uzroka. Rani dokumenti, ukoliko su bili dostupni, kasnijim bi analistima rekli malo šta više od toga da je ustanovljena neka magistratura ili da je usvojen neki zakon. Objašnjenje razloga zbog čega je nega magistratura uvedena ili neki zakon donet mogao je obezbediti samo folklor ili mašta samog istoričara, a ni na jedno od toga se ne možemo osloniti. Livijev opis političkih kriza u ranoj republici pokazuje političku retoriku i taktiku pozne republike, pa mu se stoga ne može pokloniti veliko poverenje. Na primer, agrarno zakonodavstvo rane republike opisano je u terminima pozne republike. Isto tako, sukobi između narodnih tribuna i senata modelovani su prema politici optimata i populara pozne republike. Stoga se mora biti pažljiv prilikom ispitivanja unutrašnjeg razvoja rane rimske republike. Mnoge od glavnih inovacija o kojima govori antička predaja mogu se prihvatiti, ali se ne može sasvim verovati antičkoj interpretaciji tih činjenica.
- Kurt Raaflaub, ed. Social Struggles in Archaic Rome: New Perspectives on the Conflict of the Orders (University of California Press, 1986)