Hercegovački partizanski odred
Hercegovački partizanski narodnooslobodilački odred je bio partizanski odred koji je formiran četiri meseca posle početka ustanka 1941. u Hercegovini.
Hercegovački NOP odred formiran je u drugoj polovini oktobra 1941. preimenovanjem Hercegovačke brigade NOP odreda u duhu Savjetovanja u Stolicama 26.11.1941. Pri formiranju imao je tri bataljona: Prvi (srez Nevesinje), Drugi (Bileća i Stolac) i Treći (Trebinje i Ljubinje). Konjički bataljon, formiran u septembru, ušao je u sastav Hercegovačkog NOP odreda krajem 1941, jer je u međuvremenu bio uključen u Bosansko-hercegovačku brigadu NOP odreda.
Početkom novembra Hercegovački NOP odred se naglo omasovio. Do kraja godine od 2. bataljona stvoreni su bataljoni Vladimir Gaćinović, Bilećki, Sitnički i Stolački, a od Trećeg bataljoni Nedo Čabrinović i Luka Vukalović. Formirana su u gatačkom srezu još dva bataljona: Gatački i bataljon 6. jun, tako da je odred na kraju 1941. imao deset bataljona. U decembru 1941. je odred izveo nekoliko krupnijih akcija, stavio pod svoju kontrolu veći dio komunikacija i izolovao neprijateljeve garnizone u istočnoj Hercegovini. Radi bolje koordinacije dejstava u istočnoj Hercegovini i zapadnom dijelu Crne Gore u Lastvi je 4.1.1942. formiran Privremeni operativni štab za Hercegovinu (zajednički za Hercegovački i Nikšički odred).[1]
Početkom februara 1942 formiran je Operativni štab za Hercegovinu i partizanske jedinice u Hercegovini podjeljene na dva odreda: sjeverno od linije Mostar – Nevesinje – Gacko (srezovi: Gacko, Nevesinje, Konjic i istočni dio Mostarskog sreza) pripale su Sjevernohercegovačkom NOP odredu, dok su jedinice na teritoriji južno od linije Mostar – Nevesinje – Gacko (srezovi: Bileća, Trebinje, Stolac i južna Dalmacija) ušle u sastav Južnohercegovačkog NOP odredu. Do kraja aprila na 1942. na području svakog odreda formirana su po četri udarna bataljona koji su kao pokretne jedinice dejstvovali pod neposrednom komandom Operativnog štaba.[1]
U sastav Sjevernohercegovačkog NOPO ušli su bataljoni: Nevesinjska puška, Bišina, Konjički i Gatački bataljon, a JužnoHercegovačkog NOPO: Bilećki, Stolački, Luka Vukalović, Ljubomir, Šuma i Sitnica bataljon i Neretvanska četa, a u toku aprila i maja formirani su još i Ljubinjski terenski bataljon i 1. muslimanska četa Mustafa Golubić. Sjevernohercegovački i djelovi Južnohercegovačkog NOPO učestvovali su sredinom aprila 1942. u napadu na Borač, koji je propraćen velikim zločinima i masakrom Bošnjačkog civilnog stanovništva. Tada još su partizani i četnici još uvek nastupali skupa pod nazivom ustanici.
Početkom maja Južnohercegovački NOPO izvršio je prodor ka Neretvi, do Čašljine i Metkovića, i u Konavle, i potpuno paralisao neprijateljev saobraćaj na tom području. Za to vrijeme sjevernohercegovački odred je vodio uspješne borbe protiv četnika i italijanski i domobranskih jedinica u sjevernoj Hercegovini (vidi operacija Trio).
Oba odreda su se u trećoj neprijateljskoj ofanzivi brzo osuli, čemu su mnogo doprinijele političke greške rukovodstva NOP u Hercegovini, koje su sužavale opštu političku platformu NOP, (vidi lijeva skretanja). Od Sjevernohercegovačkog odreda ostali su samo omladinska četa i Konjički bataljon. Pa i u tom bataljonu došlo je do četničkog puča, kada je poginulo 70 partizana. Ipak Konjički bataljon se, uz stalno vođenje borbi, održao do izbijanja Grupe proleterskih brigada sa Vrhovnim štabom na prugu Sarajevo – Mostar. Od Južnohercegovačkog odreda samo se mali broj boraca probio do Zelengore kao i djelovi 1. i 2. udarnog bataljona. Od tih snaga formiran je 14.6.1942 u s. Suhoj novi Hercegovački NOP odred jačine 330 boraca, koji je sa Konjičkim bataljonom ušao u sastav 10. Hercegovačke brigade formirane 10. avgusta u Šujici.[1]
Od preostalih boraca i partijskih radnika formiran je, kasnije, bataljon Sloboda (30 – 50 boraca), koji se uprkos teroru četnika i okupatora održao do dolaska 10. hercegovačke brigade u Hercegovinu poslije pete neprijateljeve ofanzive. Za to vrijeme bataljon Sloboda izveo je niz diverzija i napada na manja neprijateljeva uporišta. Tek poslije kapitulacije Italije, septembra 1943, stvoreni su u Istočnoj Hercegovini povoljni uslovi za masovnu mobilizaciju i razbijanje četnika.[1]
- Vojna enciklopedija JNA (drugo izdanje) 1972. godine, tom Foča – Jajce
.svg)