Italski narodi
Italski narodi su svi oni narodi koji su živeli u Italiji pre rimske ekspanzije. Ti su se narodi međusobno razlikovali po poreklu, jeziku, običajima, stepenu razvoja i opsegu teritorije kojom su vladali. Neki od ovih naroda govorili su italske jezike, drugi su govorili jezicima koji pripadaju drugim porodicama indoevropskih jezika, a neki su govorili neindoevropskim jezicima. Istovremeno je Italija u to doba bila pod snažnim uticajem Grčke, njenih profilisanih nacionalnih karakteristika, ekspanzionističke snage, te estetske i intelektualne zrelosti. Italija je tek posle rimskog osvajanja stekla jedinstvenu etnolingvističku, političku i kulturnu fizionomiju. Najstariji narodi poluostrva su, međutim, ostavili svoja imena oblastima rimske Italije – Lacij, Kampanija, Apulija, Brutij, Lukanija, Samnij, Picenum, Umbrija, Etrurija, Venecija i Ligurija.
Prisustvo Sikula na Siciliji i Apeninskom poluostrvu osvedočeno je u istorijskim izvorima (Tukidid i Polibije). Međutim, teško je ustanoviti u kojim su oblastima oni tačno živeli i kakve su bile njihove veze sa drugim narodima na poluostrvu (na primer, Ligurima, Italima, Enotrijima i Auzoncima). Indoevropski karakter sikulskog jezika vidi se iz nekoliko kratkih negrčkih natpisa koji su nađeni u istočnoj Siciliji i koji se mogu povezati sa Sikulima (od kojih je najznačajniji natpis nađen u Centuripi, danas Centuripe), zatim iz natpisa na novcu i sikulskih reči koje pominju antički pisci. Izgleda da sikulski jezik pokazuje bliskost latinskom, a ima veze i sa umbro-sabelskim dijalektima. Migracija Sikula s Apeninskog poluostrva na Siciliju datira se u praistorijsko ali ne veoma udaljeno doba, s obzirom na to da u tradiciji postoje neki odjeci te seobe i s obzirom da se kontinentalni arheološki uticaj odjednom pojavljuje na kraju bronzanog doba. Osobena sikulska kultura željeznog doba, poznata po nekropolama u Pantalici blizu Sirakuze i u Finokitu blizu Nota, cvetala je između 9. i 5. veka st. e. i postepeno se utopila u napredniju grčku civilizaciju.
Izuzetno je malo dokaza koji bi potvrdili prisustvo Sikula na Apeninskom poluostrvu, a takva je situacija i sa drugim primitivnim starosedelačkim populacijama današnje Kalabrije i Lukanije (Enotriji, Auzonci, Honi, Morgeti i Itali), kao i Kampanije (Auzonci i Oski). Savremeni ispitivači postavili su tezu da se duž tirenskog obalnog luka u najranija vremena protezao pojas paleoitalskih naroda (tzv. zapadnih Italika ili Proto-Latina), koji su prvobitno bili povezani sa Latinima i razlikovali se od istočnih italskih naroda, koji su naseljavali apeninsku i jadransku oblast. Arheološke nalaze čine groblja s grobovima iz gvozdenog doba, ali postoje i tragovi nekropola s kremacijama, posebno u provinciji Salernu i u Kalabriji. Nastali su veliki utvrđeni gradovi, posebno u unutrašnjosti Lukanije. Međutim, etnička posebnost ovih antičkih naroda je postepeno zaboravljena između 8. i 4. veka st. e., što je bilo uzrokovano prodorom Grka i ekspanzijom Etruraca i istočnih Italika (Samnita, Lukanaca, Brutija.
Stanovnici krajnjeg jugoistoka Apeninskog poluostrva činili su posebnu grupu stanovništva koje antički pisci često nazivaju Japigi (odakle potiče geografski termin Japigija, u kome se može prepoznati "Apulija"). Ta je teritorija uključivala Salentince i Mesape na Salentinskom poluostrvu (antička Kalabrija), i severenije od njih Peucetije i Daune. (Ponekad se nazivi Japigi i Mesapi koriste kao sinonomi.) Antička tradicija kaže da su ova plemena keltskog ili ilirskog porekla. Japiški, odnosno, kako se češće naziva, mesapski jezik poznat je iz značajnog broja pogrebnih, votivnih, monetarnih i drugih natpisa pisanih grčkim alfabetom i nađenih u Apuliji, posebno na Salentinskom poluostrvu, zatim iz reči koje pominju antički pisci i iz toponomastičkih podataka (imena mesta). Mesapski je jezik svakako indoevropski, različit je od latinskog i umbro-sabelskih jezika, i ima analogije sa balkanskim i srednjoevropskim jezicima. To ide u prilog tezi o balkanskom poreklu Japiga, posebno kad se uzme u obzir da je u Iliriji postojalo pleme Japoda i da je dalje na severu, na jadranskoj obali Italije, živelo pleme poznato kao Iapuzkus. Verovatno se, međutim, nije radilo o pravoj seobi, već o postepenom praistorijskom prodiranju prekojadranskih elemenata. Ekspanzija Japiga ih je verovatno dovela do Lukanije, pa čak i današnje Kalabrije, kako se može zaključiti iz podataka koje pružaju predaja i arheologija.
Civilizacija Apulijaca, na koju je značajan uticaj vršila civilizacija obližnjih grčkih kolonija, razvijala se u periodu između 9. i 3. veka st. e. Iz najstarijeg doba potiču izdubeni grobovi, ponekad u velikim kamenim tumulusima. U oblasti Siponta, blizu današnje Manfredonije, uz grobove se nalaze antropomorfne stele s geometrijskim bareljefima. Geometrijski oslikana keramika s linearnim motivima održala se do početka helenističkog doba. Kasnije su grobovi poprimili oblik velikih sanduka i katakombi sa oslikanim stranama. Način sahranjivanja bila je isključivo inhumacija.
Početkom arhajskog perioda razvili su se veliki gradovi, međusobno povezani savezom. Među njima su bili Herdoneja (danas Ordona), Kanuzij (Kanosa), Rubi (Ruvo), Gnathia, Brundizij (Brinidizi), Urija (Orija), Lupije (Leče), Rudija i Mandurija. Oni su sačuvali svoju nezavisnost, uporno se braneći od Grka, sve do rimskog osvajanja.
- Vidi glavni članak: Etrurci
Etrurci, koji se na grčkom nazivaju Tirenjanima, a na latinskom Tusci ili Etrusci, naseljavali su srednju Italiju i bili glavni konkurenti Rima za kontrolu nad tom oblašću. Etrurska se kultura oblikovala oko 700. godine stare ere, verovatno kao izdanak jedne od kultura bronzanog doba u Italiji. U 6. veku stare ere Etrurci su bili na vrhuncu svoje moći. Udruženi u labavu konfederaciju dvanaest gradova, vladali su oblašću koja je na severu dopirala do reke Pad, a na jugu do Kampanije, uključujući i najstariji Rim. Nakon pada etrurske vlasti u Rimu krajem 6. veka Etrurci su postepeno gubili svoje teritorije na jugu, dok su njihovim severnim posedima ovladavali Gali. Etrursku prevlast na moru srušili su Grci 474. godine u bici kod grada Kume. Do kraja 3. veka st. e. Rim je zavladao celom Etrurijom, ali je etrurska kultura već izvršila ogroman uticaj na formiranje rane rimske civilizacije. U arhitekturi Rimljani su od Etruraca primili luk, u skulpturi realizam potretisanja, kao i zidno slikarstvo u grobnicama. Najvažniji spoljni znaci rimskih magistrata (insignia) etrurskog su porekla, npr. svežnjevi pruća (fasces). Od Etruraca su Rimljani preuzeli i organizaciju javnih igara i pozorišnih predstava (ludi), kako se vidi i iz podatka da je reč histrio (= "glumac") etrurskog porekla. Veštinu proricanja i gatanja rimski su sveštenici primili od Etruraca i nazvali je disciplina Etrusca. Još dugo nakon što je etrurski jezik izgubio svoje govornike neke su se rimske porodice ponosile svojim etrurskim poreklom, pa tako i slavni Mecena, rođen u Areciju, jednom od najvažnijih gradova stare Etrurije.
Latini su naseljavali relativno ograničenu teritoriju, južno od Tibra, koja je u istorijsko vreme bila smanjena invazijom Volska. Važnost Latina u osnovi je vezana za grad Rim, isturenu tačku odbrane prema etrurskom svetu. Isprepletenost legendi o osnivanju Rima čini etnografske tradicije o Laciju veoma šarolikim i složenim. Lingvistički pokazatelji, koji počinju s natpisima iz 7. i 6. veka st. e., ukazuju na individualnost latinskog sveta, različitog od susedne etrurske kulture i kulture istočnoitalskih naroda. Latini su bili udruženi u savez, čije je sedište bilo Jupiterovo svetilište na Albanus Mons. Njihovo je religijsko nasleđe opstalo u verovanjima i kultovima rimskog sveta. Najstariju latinsku kulturu (9–8. vek st. e.) karakterišu kremacija kao način sahranjivanja, što joj je bilo zajedničko sa kulturama Etrurije i severne Italije, te bronzana kultura koja pokazuje bliskost sa proto-vilanovskom kulturom i sa kulturama tirenske južne Italije. Etrurska politička kontrola nad Lacijem (verovatno 7.–6. vek) podudarila se s očiglednim etrurskim kulturnim i umetničkim uticajem. Istovremeno su s juga prodirali elementi grčke kulture, počevši sa alfabetom.
Severno od Lacija živela su plemena etnički srodna Latinima, sa glavnim centrima u Kapeni i Faleriju (odakle potiče ime Fališćani). Njihova se politička i kulturna istorija stapa s etrurskom. Fališćanski dijalekt, poznat s natpisa, bio je prvobitno latinski, ali je kontaminiran i modifikovan istočnoitalskim i etrurskim elementima.
Veliki deo srednje i južne Italije naseljavale su u praistorijsko i istorijsko doba populacije koje su činile veliku etničku i lingvističku jedinicu nazvanu istočnim Italicima ili Umbro-Sabelima. Na jugu, u planinama Abruca, živeli su Samniti, koji su se kasnije proširili na Kampaniju, Lukaniju i današnju Kalabriju. U centru su bili Vestini, Peligni, Marucini, Marsi, Ekvi, Volsci i Sabinjani. Dalje na severu živeli su Umbri. Poreklo i međusobni odnosi svih ovih plemena danas su nepoznati. Antičke etnografske tradicije koje se bave srednjom Italijom povezuju Samnite sa Sabinjanima, a Sabinjane sa Umbrima, i njihov prvobitni centar lociraju u basen Rijeta i oblast Amiterna. Njihovo je širenje objašnjavano masovnom seobom cele jedne genercije koja je krenula u potragu za novom domovinom (tzv. ver sacrum).
Lingvistički podaci potvrđuju jedinstvo grupe istočnoitalskih dijalekata, koji pripadaju indoevropskoj porodici, ali se razlikuju od latinskog jezika. U ovoj se grupi može izdvojiti južna varijanta (sabelska ili osačka), poznata po brojnim epigrafskim dokumentima iz Samnija, Kampanije i južne Italije. Ovu varijantu treba pripisati Samnitima i velikom delu manjih plemena u srednjoj Italiji, uključujući Sabinjane, poznate po nekoliko izolovanih natpisa iz srednje Italije. S druge strane, severnu (umbrijsku) varijantu predstavljaju natpisi iz Umbrije – pre svega bronzane ploče iz Gubija, koje su u periodu između 4. i 1. veka st. e. ispisali pripadnici bratstva umbrijskih sveštenika – i jedna bronzana ploča iz Velitre. Ove zaključke potvrđuju istočnoitalske reči koje pominju antički pisci i toponomastika.
I pored prvobitnog etničkog i lingvističkog jedinstva, ove su populacije imale različitu istoriju i kulturu. Samniti iz Moliza (Karaceni, Pentri i Frentani) su u 5. i 4. veku osvojili Kampaniju – odakle su isterali Etrurce i Grke i gde su od lokalnih plemena preuzeli ime Opici ili Oski – kao i Lukaniju (sa Hirpinima ili Lukancima), a zatim su stigli i do današnje Kalabrije – gde su uzeli ime Brutiji – i konačno do Sicilije. U samnitskim ratovima bili su poraženi od strane Rima (4. i početak 3. veka st. e.), a zatim su u savezničkom ratu (90–83. god. st. e.) pokušali da poslednji put Rimljanima suprotstave sopstveni italski identitet. Postojale su znatne razlike između kulture planinskih Samnita – koji su bili organizovani u savezom povezana plemena koncentrisana oko utvrđenih sela i još u 5. i 4. veku st. e. zadržavali neke aspekte kulture gvozdenog doba – i visoke civilizacije Kampanaca i Lukanaca utemeljene u antičkim gradovima Kapui, Noli, Noceri i Pestumu, kojom su dominirali grčki i etrurski uticaj.
Izgleda da su neka plemena srednje Italije – Marucini, Vestini, Peligni i Marsi – bili istorijski, politički i kulturno povezani sa Samnitima. Drugačija je situacija sa Sabinjanima, Ekvima i Volscima, čiji je period ekspanzije (6. i 5. vek) blisko povezan sa najranijim Rimom i koji su rano uspostavili kontakt s etrursko-latinskom civilizacijom.
Raširenost Umbra na severu i iza Apenina donekle potvrđuje antičku tradiciju o veličini njihove teritorije. Verovatnije je, međutim, da se ta tradicija zasniva na činjenici da ime Umbri potiče od imena nekog veoma starog naroda, koji verovatno nije indoevropskog porekla, a svakako nije italskog, i koji je živeo u oblasti Apenina pre širenja istočnih Italika. Istorija umbrijskih gradova – Iguvija (danas Gubij), Hispela (Spelo), Spoletija (Spoleto), Tudra (Todi) i drugih – poznata je tek od početka borbe Etruraca i Gala protiv Rima. Umbrijsku civilizaciju otkrivaju iguvinske ploče, jedinstveni dokument te vrste. Umbrijska umetnička i materijalna kultura u velikom je delu potekla od etrurske.
- Vidi članak: Piceni
Istočnoitalski su se narodi tokom svoje ekspanzije u istorijsko doba učvrstili duž jednog dela jadranske obale, u oblasti koja se otprilike podudara sa današnjom regijom nazvanom Marke (Marche). Epigrafski i arheološki podaci ukazuju na prisustvo prekojadranskih Liburna i preindoevropskih Azilija u Picenumu (antičkoj oblasti između Apenina i Jadranskog mora). Moguće je da se tu naselilo stanovništvo koje je došlo morem iz Ilirije (iguvinske ploče pominju narod Iapuzkus, čije ime podseća na ilirske Japode i apulijske Japige). Međutim, natpisi iz južnog Picenuma pokazuju blisku srodnost sa umbro-sabelskim dijalektima.
Materijalna je civilizacija cvetala između 8. i 5. veka st. e. u severnom Abrucu i u Markama. Ovu civilizaciju predstavlja bogata pogreba oprema nađena u grobovima, čija vrsta i dekoracija pokazuju bliskost sa gvozdenom kulturom tirenske i severne Italije, kao i sa gvozdenom kulturom Balkana, ali istovremeno odaju i grčke uticaje. U Fermu su nađeni grobovi (kremacija) vilanovskog tipa. Takođe, treba pomenuti i prisustvo kamene pogrebne skulpture. Severno od Ankone nalazimo jednu kulturnu varijantu, posebno u nekropoli grada Novilara blizu Pezara, gde su natpisi na jednom dijalektu koji se razlikuje od dijalekta južnog Picenuma i koji je teško klasifikovati.
Može se smatrati da su gvozdene kulture srednjeg dela jadranske obale pokazivale ranoarhajsku mešavinu istočnoitalskih i prekojadranskih naroda, na koju su uticaj izvršili Etrurci i Grci. Opadanju njihove kulture pridoneli su Gali i Sirakužani, koji su prodrli u tu oblast u 4. veku st. e. U 3. veku Rimljani su već pokorili ceo Picenum.
- Vidi glavni članak: Veneti
Antička je tradicija smatrala da su Veneti ilirski narod koji je, došavši sa istoka, zauzeo oblast koja je zatim po njima dobila ime (Venecija). Njima su srodni Histri, Karni i razna alpska plemena. (Ime "Veneti", ili koren tog imena, veoma je rašireno u etničkoj onomastici srednje Evrope, pa čak i Azije.) Venetski je jezik poznat iz pogrebnih i votivnih natpisa, iz reči koje citiraju antički autori, kao i iz onomastičkih i toponomastičkih podataka. To je indoevropski jezik arhajske vrste, koji ima neke sličnosti sa latinskim i germanskim.
Glavni centri Veneta, smeštenih na zapadnoj margini poluostrva, bili su Padova i Este. Njihova se kultura razvijala od 9. veka do perioda romanizacije, uz veze sa golasečkom, vilanovskom i etrurskom kulturom, kao i sa transalpskom halštatskom kulturom. Najveći su domet dostigli u periodu od 6. do 4. veka st. e; posebno je značajna proizvodnja bronzanih figura koničnog oblika nazvanih situlae. U završnom periodu njihove kulture prisutni su i galski (keltski) uticaji. Pojave slične onima u Esti pojavljuju se i u Istri. Veneti su bili uzgajivači konja i miroljubivi trgovci i moreplovci; zaštićeni vodama donjeg toka reke Pad i reke Adiđe, očuvali su svoju nezavisnost u odnosu na etrursku ekspanziju i keltsku invaziju, a u 3. veku st. e. mirno su inkorporisani u rimsku državu.
- Vidi glavni članak: Liguri
Za antičke pisce naziv "Liguri" označavao je narode severozapadne Italije, koji su živeli u severnoj Toskani, Liguriji, Pijemontu i delu današnje Lombardije. Istorijska ih predaja smešta i u srednju Italiju, a antički im pisci i toponomastički podaci pripisuju veću rasprostranjenost iza Alpa. Liguri su, takođe, uključivali narode Korzike. U starije su doba Grci sve narode zapadnog sveta označavali imenom Ligyes (tj. Liguri).
Lingvistički podaci – toponomastika, izolovana leksika i ligurske reči koje citiraju antički pisci – ukazuju na prisustvo preindoevropskog mediteranskog substratuma srodnog onome u zapadnoj Evropi. Natpisi nađeni u gornjoj Lombardiji i u Ticinu pokazuju indoevropske karakteristike i, naročito, keltske uticaje. Stoga izgleda da Liguri pripadaju jednom okruženju stvorenom u severnoj Italiji posle keltske invazije i nazvanom Kelto-Liguri.
Etrurska ekspanzija u dolinu reke Po i invazija Gala ograničili su Ligure na prostor između Alpa i Apenina, gde su pružili takav jak otpor Rimljanima, da su u antičko doba postali poznati po svojoj primitivnoj okrutnosti. Među značajnijim ligurskim spomenicima su rezbareno kamenje i antropomorfne skulpture analogne onima u južnoj Francuskoj, nađene u Luniđani (Lunigina) i na Korzici. Neke od ovih umetničkih manifestacija ponavljaju se na teritorijama dalje na istoku. Ali, pitanje je da li sličan kulturni otisak ukazuje na prvobitno etničko jedinstvo. Ligurski i keltsko-ligurski grobovi u oblasti lombardijskih jezera otkrivaju posebnu gvozdenu kulturu nazvanu golasečka kultura, dok ligurski grobovi u oblasti današnje Italijanske rivijere i Provanse odaju etrurske i keltske uticaje.
Etnografija oblasti reke Pad i [Alpe|[Alpa]] složena je i nejasna zbog ranog širenja etrurske kulture i kolonizacije. Kod antičkih se pisaca pominju dve veće etničke grupe (pored Etruraca i Veneta): Euganeji, koji su naseljavali dolinu i obronke Alpa, i Reti, koji su živeli u dolinama Trentina i Alto Adiđea. Manji narodi te oblasti pripadali su jednoj od ove dve grupe ili Ligurima. U vezi sa mnogim od ovih naroda izvori govore o ilirskom ili etrurskom poreklu.
Kasni natpisi nađeni u dolini reke Adiđe i u ravnici sadrže jedan dijalekt koji ima neke sličnosti sa etrurskim. Neki ispitivači u tome vide mešavinu lokalnih i etrurskih elemenata, dok drugi govore o autohtonom preindoevropskom jeziku sa indoevropskim uticajima. Primitivna toponomastika potvrđuje postojanje jednog lingvističkog stratuma koji bi se mogao nazvati retskim ili retsko-euganejskim, ali ga oštro razdvaja od venetskog a verovatno i od ligurskog. Drugi natpisi iz oblasti Val Kamonika i Garda svedoče o jednom dijalektu sa više indoevropskih karakteristika, možda zahvaljujući keltskim i latinskim uticajima. Sa zapada su tzv. lepontski natpisi.
U srednjoj alpskoj i podalpskoj oblasti su, dakle, postojale samostalne populacije, različite od Veneta i Etruraca, čija je veza sa Ligurima i dalje najasna. Razlikovanje između Euganeja i Reta moguće je samo na osnovu približnog geografskog kriterija. Ovom su prvobitnom etničkom stratumu možda pripadali najstariji stanovnici te oblasti, koji su se tu naselili pre seobe ilirskih Veneta i pre etrurskog osvajanja; njima se mogu pripisati neki grobovi (kremacija) u oblasti Verone i Mantove. Venetska boginja Reitija, o čijem postojanju svedoči Strabon i koju pominju natpisi iz Esta, predstavlja možda neki dokaz za postojanje retsko-euganejske kulture na teritoriji koju su zauzeli Veneti.
