ڈاکٹر جان گلکرسٹ

فورٹ ولیم کالج کلکتہ دے شعبہ ہندوستانی دے سربراہان وچوں سرِ فہرست ڈاکٹر جان گلکرسٹ دا ناں ہے۔ اوہ 1759ء کوں ایڈنبرا (اسکاٹ لینڈ) اچ پیدا تھئے۔ اوہ بطور ڈاکٹر ہندوستان آئے تے اتھاں اوں وقت رائج اردو زبان (ہندوستانی) سکھی کیوں کہ اوندے بغیر اوہ اتھاں اپݨے پیشے کوں بخوبی سر انجام نہ ݙے سڳدے ہن۔ بعد وچ فورٹ ولیم کالج دے آغاز دا سبب بݨے۔ جان گلکرسٹ نے چار سال تک اوں کالج وچ خدمات سر انجام ݙتے تے 1804ء وچ اوہ وظیفہ یاب تھی کے انگلستان چلے ڳئے جتھاں اورینٹل اِنسٹی ٹیوٹ وچ اردو دے پروفیسر مقرر تھئے، 9 جنوری 1841ء کوں پیرس وچ انتقال کر ڳئے۔

John Borthwick Gilchrist, cropped from UCL portrait by Blanconi

ہندوستانی (اردو) دی اہمیت دا ادراک

اوں وقت تک بہت سارے انگریز احکام فارسی یا اردو زبان انگلینڈ توں سکھ کے آندے ہن یا کہیں ہندوستانی منشی دی خدمات حاصل کرکے سکھ گھندے ہوندے ہن۔ اوں وقت تک سرکاری زبان فارسی ہئی۔ اوں نے محسوس کیتا کہ فارسی دا رواج اٹھدا پیا ہے تے اردو اوندی جگہ گھن چکی ہے تے اردو دی مقبولیت اچ اضافہ تھیندا پیا ہے۔ اوں نے فیصلہ کیتا کہ اوہ ایہ زبان خود سکھسی تے اپݨے ہم وطن برطانویاں کوں وی سکھیسی۔ چنانچہ اوں نے بڑی محنت نال ایہ زبان سکھی تے ایندے کیتے مختلف شہراں وچ گھما تے ہک انگریزی اردو لغت مرتب کرݨ دا کم شروع کیتا تے اوندی پہلی جلد 1784ء وچ ترتیب ݙتی تے 1790ء تک English Hindoustani Dictionary ترتیب ݙتی۔ اوندا پہلا ایڈیشن 1796ء وچ شائع کیتا۔ 1798ء وچ Tha Oriiental Lingusit شائع کیتی۔ اوہ 1787 تا 1794 تک غازی پور وچ رہیا تے ول اوں نے حکام توں کلکتہ آوݨ دی اجازت طلب کیتی۔ مئی 1789ء وچ کلکتہ آیا۔ گورنر جنرل مارکویئس ویلزلی Marquis Wellesly کوں ایندا کم پسند آیا۔

برطانوی ملازمین کوں ہندوستانی زبان (اردو) دی تعلیم

اوں زمانے وچ ایسٹ انڈیا کمپنی اپݨے سول سروس دے برطانوی ملازمین کوں تنخواہ دے علاوہ تریہہ روپے الاؤنس ملدا ہئی کہ اوہ کہیں منشی دی خدمات حاصل کرکے اردو تے فارسی سکھ گھدے۔ مگر اوندے وچ ایہ دشواری تھیندی ہئی کہ منشی تاں مل ویندے ہن مگر اوہ انگریزی توں نابلد ہوندے ہن تے انگریزاں کوں صحیح نہ پڑھا سڳدے ہن۔ اونہی زمانے وچ گلکرسٹ نے ایہ تجویز گورنر جنرل کوں پیش کیتی کہ انہاں منشیاں توں پڑھاوݨ دی بجائے باقاعدہ فارسی تے ہندوستانی زباناں دی تعلیم ݙتی ونڄے۔ ویلزلی نے ایں تجویز کوں پسند کیتا تے برطانوی ملازمین دا الاؤنس بند کرکے ایہ حکم ݙتا کہ انہاں دا الاؤنس گلکرسٹ کوں ݙتا ونڄے تے اوہ انہاں ملازمین کوں باقاعدہ پڑھیسن تے ٻارہاں مہینے دے بعد انہاں دا امتحان گھدا ویسی۔ ایہ تجویز یکم جنوری 1799ء توں باقاعدہ نافذالعمل تھی ڳئی۔ ایں مقصد کیتے رائٹر بلڈنگ دا ہک کمرہ گلکرسٹ کوں ݙے ݙتا ڳیا۔

ویلزلی دی تجویز

دسمبر 1798ء وچ ویلزلی نے بورڈ آف ڈائرکٹرز کوں لکھا کہ کمپنی دی حکومت دا اچھی طرح چلݨا ایندے تے منحصر ہے کہ آئندہ ذمہ دار عہدیاں تے اوہے لوگ مقرر کیتے ونڄن جیہڑے گورنر جنرل دی کونسل دے پاس کیتے ہوئے قواعد و قوانین تے ملک دی ہک یا ہک توں زیادہ زباناں نال واقفیت رکھدے ہوون۔ اوندے بعد اعلان کیتا ڳیا کہ یکم جنوری 1801ء دے بعد کوئی ملازم سول سرول وچ اوں وقت تک کہیں عہدے تے متعین نہ کیتا ویسی جے تک اوہ کونسل دے قوانین تے ہندوستانی زباناں دے امتحان پاس نہ کرچکا ہووے۔ چنانچہ 24 سمبر 1798ء دے ہک خط وچ بنگال دے ڈپٹی سیکٹری ڈنکن کیمپل Duncon Cumphell نے جان گلکرسٹ کوں اطلاع ݙتی کہ کمپنی نے نویں ملازمین کوں پڑھاوݨ کیتے تہاݙی پیش کش منظور کر گھدی اے۔ او تعلیمی ادارے دا ناں اورینٹل سمینیری Orietal Seminary رکھا ڳیا۔ تنخواہ اوں وقت تک طے نہ تھئی ہئی لیکن ٻارہ ہزار اونکوں پیشگی ادا کر ݙتے ڳئے۔ نگرانی کیتے ہک کمیٹی بݨائی ڳئی۔ اوں کمیٹی نے 1800ء دے امتحان دے بعد اپݨی رپوٹ گورنر جنرل کوں بھیڄی جس وچ طلبہ دی تربیت تے اطمینان تے گلکرسٹ دی محنت و صلاحیت دی تعریف کیتی ڳئی۔ گورنر جنرل نے اوں رپوٹ تے لکھا کہ ”ہندوستانی زبان دی نہایت اہم گرامر تے لغات دی تدوین نال کمپنی دے ملازمین کوں ہندوستانی زبان دی تحصیل وچ جو سہولت تھئی ہے اوندے لیے اساں گلکرسٹ دی خدمات کوں بہ نظر تحسین ݙیکھدے ہیں۔ انہاں نے جیہڑی لگن، محنت، قابلیت دے نال ملازمین کوں ہندوستانی تے فارسی زباناں دی تعلیم ݙیوݨ وچ اپݨے فرض دا احساس کیتے اوندے کیتے اوہ تعریف دے حقدار ہن۔“ تے ایہ رپوٹ شائع کراوݨ دا حکم ݙتا۔

خدمات

ویلزلی نے 1800ء وچ کونسل دے سامݨے برطانوی ملازمین کیتے کالج دے قیام دی تجویز رکھی تے کونسل کوں ہمنوا بݨا کے ایہ تجویز منظوری کیتے بورڈ آف ڈائرکٹر دے کول بھیڄی تے ݙوجھے ݙینہہ اوں کالج دے قیام دا اعلان کر ݙتا تے اوندے وچ شعبہ ہندوستانی دا پہلا پروفیسر ڈاکٹر جان گلکرسٹ کوں مقرر کیتا۔ انہاں نے چار سال تک اوں کالج وچ خدمات سر انجام ݙتے تے انہاں دے زیرِ نگرانی اردو وچ بہت ساری کتاباں دی اشاعت، ترجمہ تے نویں لکھتاں دا کم تھیا۔

تصنیفات تے تالیفات

فورٹ ولیم کالج وچ چار سالہ قیام دے دوران اُنھاں نے مندرجۂ ذیل کتاباں لکھے ۔

• ”انگریزی ہندوستانی لغت“ اُنہاں دی پہلی تصنیف ہے۔ اوں لغت وچ انگریزی الفاظ دے معانی اردو رسم الخط وچ شامل کیتے ڳئے ہن تے اوندے وچ ایں طرح دے اشاریاں دا اضافہ کیتا ڳیا ہے جنہاں نال پڑھݨ والیاں کوں الفاظ دے تلفّظ وچ زیادہ توں زیادہ سہولت تھیوے۔ لغت وچ معنی سمجھاوݨ کیتے اردو ہندی اشعار رومن وچ درج کیتے ڳئے ہن۔
• ”ہندوستانی زبان کے قواعد “ انہاں دی ݙوجھی تصنیف ہے۔ ایہ اردو دی صرف و نحو دی بہترین کتاب ہے۔ بہادر علی حسینی نے رسالہ گلکرسٹ دے ناں نال ایں کتاب دا خلاصہ مرتب کیتے۔
  بیاض ہندی وچ فورٹ ولیم کالج دے مصنّفین و مؤلّفین دے کلام و نثر دا انتخاب شامل ہے۔
• مشرقی قصے وچ حکایتاں تے کہانیاں دا ترجمہ شامل ہے جیہڑے حکایات لقمان تے انگریزی، فارسی، برج بھاشا تے سنسکرت دے واسطے مترجم تک پہنچے ہن۔ انہاں دے علاوہ گلکرسٹ دی تصانیف وچ مشرقی زبان دان، فارسی افعال کا نظریہ جدید، رہنمائے اردو، اتالیق ہندی، عملی خاکے، ہندی عربی آئینہ، ہندوی داستان گو اور ہندوستانی بول چال وغیر شامل ہن۔