Käldeekoodi siijđon Kunâgâsluosâ

{{Taksonomia/elleeh
| nommâ = Kunâgâsluosâ
| tieđâlâš nommâ = Oncorhynchus tshawytscha<br><small>([[Johann Julius Walbaum|Walbaum]], 1792)</small>
| kove = OncorhynchusTschawytscha2.jpg
| tile = '''LC''' (eellimvuáimálâš)
| tile Suomâst = 
| kove_tile = Status iucn3.1 LC smn.svg
| kove_tile_Suomâst = 
| doomeen = [[Sellâvááimusliih]] ''Eucarya''
| kodde = [[Elleekodde]] ''Animalia''
| uáiviráiđu = [[Savosuonâsiih]] ''Chordata''
| vyeliráiđu = [[Čielgitávtáliih]] ''Vertebrata''
| pajeluokka = [[Tähtikyeleh]] ''Osteichthyes''
| luokka = ''[[Actinopterygii]]''
| vyeliluokka = ''[[Neopterygii]]''
| uásiluokka =
| lahko = [[Luosâkyeleh]] ''Salmoniformes''
| vyelilahko = 
| pajehiäimu =
| hiäimu = [[Luosâkyeleh|Luosah]] ''Salmonidae''
| vyelihiäimu = [[Eidusiih luosah]] ''Salmoninae''
| suuhâ = [[Kuálhismeerâluosah]] ''Oncorhynchus''
| šlaajâ = ''tshawytscha''
| vyelišlaajâ = 
}}
'''Kunâgâsluosâ''' (''Oncorhynchus tshawytscha'') lii [[Kuálhismeerâluosah|kuálhismeerâluosâi]] suuvâ stuárráámus šlaajâ.<ref>{{Lostâkäldee|Tahhee=Ohlberger, Jan et al.|Paječaalâ=Demographic changes in Chinook salmon across the Northeast Pacific Ocean|Almostittem=Fish and Fisheries|Äigimuddo=2018|Nummeer=19 (3)|Siijđoh=533–546|Doi=10.1111/faf.12272|Issn=1467-2960}}</ref> Kunâgâsluosâst láá ennuv noomah [[eŋgâlâskielâ]]n: "Chinook salmon", "king salmon", "Quinnat salmon", "Tsumen", "spring salmon", "chrome hog", "Blackmouth" já "Tyee salmon". [[Suomâkielâ]]n ton nommâ lii "kuningaslohi", já [[tlingitkielâ]]n kunâgâsluosâ lii "t'á".

==Olgohäämi já stuárudâh==
Kunâgâsluosah teddih 4,5–22,7 kg, mutâ stuorrâ ohtâgâsah láá joba 59 kg. [[Alaska]] [[Kenaijuuhâ|Kenaijuuvâst]] kunâgâsluosah teddih koskâmiärálávt 16,8 kg.<ref>{{Lostâkäldee|Tahhee=Burger, C. V., Wilmot, R. L. & Wangaard, D. B.|Paječaalâ=Comparison of spawning areas and times for two runs of chinook salmon (Oncorhynchus tshawytscha) in the Kenai River, Alaska|Almostittem=Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences|Äigimuddo=1985|Nummeer=42 (4)|Siijđoh=693–700}}</ref> Kunâgâsluosah láá 60–90 cm kuheh, mutâ toh pyehtih leđe joba 150 cm kukkosiih. 

Meerâst kunâgâsluosâi selgi já uáivi pajeuási láá čuovjisruánááh, ertpeeli lii siilbâivnásâš, já čuávji lii vielgâd.<ref name="fisheries">{{Nettikäldee|čujottâs=https://www.fisheries.noaa.gov/species/chinook-salmon/overview|nommâ=Chinook Salmon|tahhee=|almostittem=www.fisheries.noaa.gov|čujottum=2024-06-20|ietf-kielâkoodi=EN-US}}</ref> Toi roopâst já monnjâveepsist láá čapis tiälhuh.<ref name="fisheries"/> Kunâgâsluosâi njäälmi sisuási lii čappâd, já tast toh láá-uv finnim noomâ "blackmouth".<ref name="fisheries"/> 

Kunâgâsluosâi ivne muttoo ooliivruškâdin, ruopsâdin teikkâ violetin talle ko toh vajâldeh kuuđđâđ juvváid.<ref name="fisheries"/> Ivne muttoo sehe orásijn já niŋálâsâin.<ref name="mgfalaska">{{Nettikäldee|čujottâs=https://mgfalaska.com/how-salmon-and-steelhead-spawn/|nommâ=How Salmon And Steelhead Spawn|čujottum=2024-06-20|ietf-kielâkoodi=en-US}}</ref> Ton lasseen orásijn njälmi šadda ruákkilágánin.<ref name="mgfalaska"/>

==Raavâd==
Kunâgâsluosah poreh maaŋgâid rapuellee- já kaccuušlaajâid sehe [[tivreh|tiivrijd]] talle ko toh láá nuorâbeh, mutâ maŋeláá toh poreh iänááš [[kyeli|kuolijd]] tego [[silde|siildijd]].<ref name="boardwalklodge">{{Nettikäldee|čujottâs=https://www.boardwalklodge.com/alaska-king-salmon-fact-sheet/|nommâ=Alaska King Salmon Fact Sheet|almostittem=Alaska's Boardwalk Lodge|äigimuddo=2019-02-13|čujottum=2024-06-20|ietf-kielâkoodi=en-US}}</ref> Kunâgâsluosâi raavâdvaaljan kuleh meiddei [[kalmareh]].<ref name="boardwalklodge"/> Talle ko kunâgâsluosah vajâldeh kuuđđâđ juvváid, te toh iä puurâ innig maiden.<ref name="boardwalklodge"/>

==Lavdâm==
Kunâgâsluosah iälusteh [[Kuálhismeerâ]] taveoosijn [[Korea njargâeennâm|Korea njargâenâmist]] já [[Jaapaan|Japanist]] ain [[Kalifornia]] räi. Kunâgâsluosah tiättojeh [[Ruoššâ|Ruošâst]]-uv, eromâšávt [[Kamtšatka njargâeennâm|Kamtšatka njargâenâmist]] mut meiddei [[Nuorttâ-Siberia meerâ]]st já [[Tave-Jieŋâmeerâ]]st.<ref>{{Kirjekäldee|Tahhee=Augerot, Xanthippe & Foley, Dana Nadel|Nommâ=Atlas of Pacific salmon: the first map-based status assessment of salmon in the North Pacific|Ihe=2005|Siijđoh=80–83|Almostittee=University of California Press|Isbn=978-0-520-24504-4}}</ref> 
[[Tiätuvuárkká:Chinook salmon distribution.png|thumb|left|Kunâgâsluosâ lavdâm]]
Historjálávt kunâgâsluosâi lavdâm lâi uáli jo viijđes [[Tave-Amerik]]ist, já toh iälustii [[Kalifornia]] [[Ventura (juuhâ)|Venturajuuvâst]] [[Alaska]] [[Kotzebueluohtâ|Kotzebueluovtâ]] räi.<ref>{{Kirjekäldee|Tahhee=Behnke, Robert|Nommâ=Trout and Salmon of North America|Ihe=2010|Almostittee=Simon and Schuster|Isbn=978-1-4516-0355-2}}</ref> Kunâgâsluosah láá kuittâg lappum maaŋgâin soojijn, main toh lijjii ovdil valjeest. Motomijn kuávluin kunâgâsluosah iä peesâ vajâldiđ siseennâm juvváid, eres lasseen ulmui huksim puáđui keežild.

Kunâgâsluosah láá ištâdum maŋgáid kuávloid Kuálhismeerâ ulguubel. [[Suomâ]]st kunâgâsluosah ištâduvvojii iivij 1935–1937 [[Kokemäkijuuhâ]]n, [[Oulujuuhâ]]n já [[Höytiäinen]]jáávrán.<ref name="Lehtonen">{{Kirjekäldee|Tahhee=Lehtonen, Hannu|Nommâ=Iso kalakirja – Ahvenesta vimpaan|Ihe=2003|Almostittee=WSOY|Isbn=951-0-28134-4}}</ref> Pisovâš kunâgâsluosânääli ij kuittâg kuássin šoddâm.<ref name="Lehtonen"/>

Kunâgâsluosah láá ištâdum [[Euroop]] lasseen [[Uđđâ-Seeland]]ân já [[Maadâ-Amerik]] [[Patagonia]]n. Patagoniast kunâgâsluosah láá piergim pyereest.<ref>{{Lostâkäldee|Tahhee=Riva Rossi, CM et al.|Paječaalâ=The invasion of Patagonia by Chinook salmon (Oncorhynchus tshawytscha): inferences from mitochondrial DNA patterns|Almostittem=Genetica|Äigimuddo=2012|Pmid=23188114|Doi=10.1007/s10709-012-9692-3}}</ref> Uđđâ-Seelandist kunâgâsluosâi ištâdmeh 1800-lovo loopâst iä luhostum.<ref>{{Kirjekäldee|Tahhee=McDowell, R.M.|Nommâ=Gamekeepers for the Nation: The Story of New Zealand's Acclimatisation Societies, 1861-1990|Ihe=1994|Almostittee=Canterbury University Press|Isbn=0-908812-37-X}}</ref> Maŋeláá 1900-lovo aalgâst ištâdmeh luhostuvvii pyerebeht, já tääl kunâgâsluosah tiättojeh tagarijn juuvâin ko Rangitata, Opihi, Ashburton, Rakaia, Waimakariri, Hurunui já Waiau Uwha.<ref>{{Lostâkäldee|Tahhee=McDowall, R. M.|Paječaalâ=The origins of New Zealand's chinook salmon, Oncorhynchus tshawytscha|Almostittem=Marine Fisheries Review|Äigimuddo=1994}}</ref> 

Ive 1967 [[Michigan]]ist kunâgâsluosah ištâduvvojii [[Michiganjävri|Michiganjáávrán]] já [[Huronjävri|Huronjáávrán]]. Ulmen lâi raijiđ [[ränissilde]]nääli šoddâm tobbeen.<ref>{{Nettikäldee|čujottâs=https://www.michigan.gov/dnr/education/michigan-species/fish-species/chinook-salmon#:~:text=Chinooks%2C%20the%20largest%20of%20the,right%20for%20Chinooks%20to%20prosper.|nommâ=Chinook salmon|čujottum=21.6.2024|ietf-kielâkoodi=en}}</ref> Ive 1966 siämmáid javrijd lijjii jo ištâdum [[silbâluosâ|silbâluosah]]. Sehe silbâ- já kunâgâsluosah piergejii pyereest, já tondiet tast maŋa kunâgâsluosah láá ištâdum eres-uv [[Stuorrâjäävrih|Stuorrâjavrijd]].<ref>{{Kirjekäldee|Tahhee=Spring, Barbara|Nommâ=The Dynamic Great Lakes|Ihe=2001|Sijđo=48|Almostittee=Independence Books|Isbn=1-58851-731-4}}</ref> Tobbeen valastâllâmkuálásteijeeh aneh kunâgâsluosâid stuorrâ áárvust toi aggressiivlâšvuođâ tiet.

==Lasanem==
[[Tiätuvuárkká:Winter-run Chinook salmon 2017-08-09 (25822724367).jpg|thumb|Šohânum	kunâgâsluosâmeeinih]]
Kunâgâsluosah šaddeh kuuđđâmahan 2–7-ihásâžžân, mutâ táválávt toh kođeh 3–4-ihásâžžân.<ref name="fisheries"/> Kunâgâsluosah čolgeh juuvâin saivâčääsist, já talle toh vajâldeh väldimeerân sálttáás čáácán, kost toh poreh já stuáruh.<ref name="fisheries"/> Čiivgâi čolgâm tábáhtuvá maŋŋeed tälviv teikkâ tooláá kiđđuv.<ref name="boardwalklodge"/> Motomeh kunâgâsluosâčiivgah pääcih juvváid, já eskin oovtâ ive maŋa toh vajâldeh väldimeerân.<ref name="boardwalklodge"/>

Kunâgâsluosah viettih koskâmiärálávt 3–4 ive väldimeerâst, já talle toh vajâldeh meerâst kuuđđâđ jieijâs šoddâmjuuhân. Vajâldem juvváid tábáhtuvá vyesimáánust syeinimáánu räi,<ref name="boardwalklodge"/> já puoh kunâgâsluosah jäämih ton maŋa.<ref name="fisheries"/> Jáámmám kunâgâsluosâi rummâšeh láá uáli jo teháliih, tastko toh pyehtih ennuv energia já raavâdamnâsijd juuvâi ekosysteemáid.<ref name="fisheries"/> Rummâšeh láá teháliih meiddei uccâ kunâgâsluosáid, moh láá eidu čolgâm, tastko rummâšijn finnee ennuv [[typpi|tyypi]] já [[fosfor]].<ref name="fisheries"/>

== Fáádást eres soojijn ==
{{Commonscat-raddalâs}}

== Käldeeh ==
<small>{{Käldeeh|sárgáttuvah}}</small>
	
[[Luokka:Luosâkyeleh]]